Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

земельными ресурсами и современный опыт управления развытых стран.
Учебная пособия предназначена для студентов, обучающ ихся в высших
учебных 
заведениях 
по 
направлениями 
5410700-«Земельны й 
кадастр 
и
землепользование», 5410700-«3ем леустройство и земельный кадастр».
This tutorial describes the theoretical and som e practical aspects o f land use and
management. In particular, theoretical and legal bases o f management, analysis o f land use,
management system , principles, stages o f development, authorities for land management
and modern management experience o f developed countries.
The manual is intended for students enrolled in higher educational institutions in
areas 5410700- "Land Registry and Land Use", 5410700- "Land Management and Land
Registry".
Таq r i z c h i I a r :
B .K arim ov - O ’zb ek isto n R esp u b likasi yer resurslari, geod eziya, k artografiya va
davlat kad astri d avlat q o ’m itasi “ G eoin form kad astr” D avlat un itar korxonasi
yetak ch i m utaxassisi
A. B abajan ov - D o tsen t iqtisod fanlari n om zodi - T osh k en t irrigatsiya va qishloq
x o ’jaligini m exan izatsiyalash m uh an d islari institute “ Y erdan fo yd alan ish ” kafedrasi
m udiri
O ’zbekiston R esp u b lik a si oliya va o ’rta m axsu s ta'lim vazir lig in in g 2019 yil “9 ”
fcvraldagi 
“ 133”-son li 
b u y ru g ’iga 
asosan 
O ’zbekiston 
R esp u b lik asi 
V azirlar
M ahkam asi tom on id an litsenziya berilgan n ashriyotlarda n ash r etishga ruxsat
berilgan
© T IQ X M M 1 n ash riyoti, T osh k en t, 2019-y.

---

К IRISH
Respublikamizning eng asosiy moddiy boyliklaridan hisoblangan yer 
resurslaridan foydalanishni zamon talab darajasida shakllantirish, ushbu sohada 
zamonaviy va raqobatdosh kadrlami tayyorlash ehtiyojini tug'dirm oqda.
M a’lumki moddiy n e’matlar ichida eng bebahosi yer resurslari hisoblanadi. 
Chunki, ular umumxalq boyligi va davlatning doimiy daromad manbai hisoblanadi, 
faqatgina undan oqilona va samarali foydalanishni bilish zarur.
Respublikamiz iqtisodiyotining tubdan intensiv rivojlanish y o iig a burilishi, 
barcha soha va tarm oqlarga ilmiy-texnika taraqqiyotining jadal tadbiq etilishi, yagona 
iqtisodiy organizm sifatida agrosanoat majmuasining faoliyat ko'rsatishi, yerdan 
foydalanishda yangi va ustuvor yo'nalishlam i tadbiq etishni talab qiladi. Bunday 
sharoitda yerdan foydalanishni tashkil etishni boshqarish, rejalashtirish, agrosanoat 
majmuasining barcha y o ‘nalishlarida resurslar tejam korligini ta ’minlaydigan 
texnologiyalam i joriy etishni taqozo etadi.
Bozor munosabatlarining qaror topishi sharoitida yerlarni davlat boshqaruvining 
qulay majmuali uslublarini q o ‘llash va byudjet daromadlarini k o ‘paytirishni 
ta ’minlovchi, yerdan foydalanishni samarali boshqarish ayniqsa muhim ahamiyatga 
ega. Shu bilan birga davlat boshqaruvida yer munosabatlarining yagona tartibini 
o ‘m atish, ijara haqini belgilashda oqilona uslublarni ishlab chiqish, yer bozori 
holatini aniq aks ettiradigan m intaqa iqtisodiyotining holati v a undagi jarayonlam i 
boshqarish tizimida, yer ijarasi siyosatida tadbirlar majmuasini shakllantirishning 
birlamchiligini hisobga olish ham katta ahamiyatga ega.
Fanning asosiy vazifasi respublikamiz yer resurslarini sifat v a miqdor holatini 
muntazam kuzatib borish va bu maqsadlarga erishishga qaratilgan strategik rejani 
ishlab chiqish ham da uni am alga oshirish, yerdan foydalanuvchi sub’ektlaraing 
faoliyat natijalariga baho berish y o ‘llarini bo ‘lajak mutaxassislarga tushuntirishdan 
iborat.

---

I-B O B . Y E R R E S U R SL A R IN I B O S H Q A R IS H N IN G N A ZA R IY A SO SLA R I
1. B o sh q arish tu sh u n c h asi
Boshqaruv munosabatlarining turlari 
har qanday yer munosabatlarini 
boshqarish singari, muayyan tizim doirasida shakllanadi. U hodisalar, predmetlar, 
unsurlarning bir-biri bilan qonuniy bog'langan, obyektiv birligini ifodalaydi. 
T a’kidlagandek, boshqarish tizimi - bu bir-biri bilan b o g ia g a n birlikni va o'zaro 
m unosabatlarda boiu v ch i unsurlar y ig ‘indisidir. H arakat o ‘z-o ‘zidan mavjud 
b o im a y , balki boshqa tizim va unsurlar ta ’sirida yuzaga keladi. U mavjud tizimga 
ta ’sir ko'rsatuvchi tashqi muhitni tashkil etadi.
Boshqarish deganda, boshqariladigan tizim larga ta ’sir jarayoni tushuniladi. Har 
qanday murakkab tashkil etilgan boshqariladigan tizim lar, shu jum ladan, yerdan 
foydalanish tizimi ham o ‘zining boshlang’ich parametrlarini ushlab turishi, 
shuningdek, o'zlarining sifat holatlarini m a’lum bir maqsadga y o ‘naltirilgan 
darajalariga erishishi uchun obyektiv ravishda boshqarishni talab qiladi. Boshqacha 
qilib aytganda, boshqarish - bu boshqariladigan tizim larni, ularni ichki mazmuni 
bilan mavjud boiish in in g obyektiv zaruriyatidir. Boshqarish tizimni o ‘zining 
rivojlanish qonuniyatlariga mos tarzda am alga oshiriladi. Boshqarishsiz tizim amaliy 
jihatdan boMinib ketadi.
“Boshqarish” tushunchasi maxsus adabiyotlarda yetarli darajada yaxshi 
o ‘rganilgan. “Boshqarish (adminitration, control, managem ent va boshq.) - keng 
m a’noda - mavjud b o iish in i ushlab turish yoki uni holatini o ‘zgartirish maqsadida 
boshqarish obyektiga maqsadli y o ‘naltirilgan ta ’sir vositasida tizimni bir holatdan 
boshqasiga o ‘tkazishdir” . Boshqarish stixiyali (k o ‘zda tutilmagan kuchlar ta ’sirining 
natijasi) ham da ongli (jam oat institutlari va tashkilotlari tomonidan amalga 
oshiriladigan) turlarga ajratiladi. Boshqacha so‘z bilan ta ’riflasak, “boshqarish - bu 
ushbu tizim ga xos b o ig a n obyektiv qonunlardan foydalanish asosida uni yangi sifat 
holatiga o ‘tkazish maqsadida tizim ga ta ’sir etish jarayonidir”. Y a’ni, boshqarish 
jarayoni mavjud tizim ga (uning parametrlariga) ta ’sir etishi sifatida e ’tiro f etiladi 
ham da u boshqarish funksiyasi yordam ida boshqariladigan tizimning o ‘ziga xos

---

mexanizmlari vositasida am alga oshiriladi. Bunda e ’tirof etiladiki, «Tizimni yoki 
uning funksiyasini o ‘zgartirish manbasi odatda tizimning o'zid a yotadi».
Ammo boshqarishni faqatgina uni yangi sifat holatga o'tkazish deb qarash 
kerak emas, bunday qoida to ‘laqonli bo'lm aydi. M urakkab boshqariladigan tizimning 
muhim xususiyati shundan iboratki, boshqarish uni optimal holatda saqlanishini 
ta ’minlaydi va shu sababli bir vaqtda tizimning o‘zini ham tashkil etishga 
yo'naltirilgan, y a ’ni boshqarishning mohiyati tizimni tartibga solish uchun unga ta ’sir 
etibgina qolmasdan, balki uni tashkil etishdan ham iboratdir. Darhaqiqat, boshqarish 
tizimni o ‘zini tashkil etish vositasi b o'lib ham xizmat qiladi.
«Boshqarish» tushunchasi «jarayon» va «tizimlar» tushunchalari bilan ham 
uzviy bog’liqdir. Jarayon (lotinchadan “prosessus”) harakatni bildiradi va “nimanidir 
rivojlanishida holatni, voqeilikni ketma-ket o ‘zgarishi, qandaydir natijaga erishish 
uchun ketma-ket xarakatlar majm uasi” sifatida ta ’riflanadi.
Shuni k o ‘zda tutish zarurki, boshqarish jarayonlam i kechishi, mashinalarni 
ishlashi va oqibatda obyektlar tarkibida yuz beradigan o ‘zgarishlar, tizimning ishlashi 
bilan amalga oshiriladi, ammo hech qachon obyektlam ing o ‘zi bilan emas. Shu 
sababli am aliyotda ham da m axsus va o‘quv adabiyotlarida uchraydigan «Tabiiy 
resurslami boshqarish», «Yer resurslarini boshqarish», «Yerni boshqarish», «Suvni 
boshqarish» va hokazolar tipidagi so‘ o ‘zlar unchalik ilmiy jihatdan maqsadga 
muvofiq emas.