Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

2. Tizimlarni boshqarish
Boshqarish tizimini tashkil etish va unga ta ’sir etish jarayoni sifatida tizimlar 
tushunchasini k o ‘rib chiqish ko ‘zda tutiladi. «Tizim (grekchadan systema) -
qismlardan tuzilgan bir butun, yaxlit; bir-biri bilan m a’lum munosabatda va 
bog’liqlikda bo ‘lgan, m a’lum bir yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi birikma, k o ‘p 
elementlar to ‘plamidir».
«Tizim - bir -birlari bilan munosabatda va m a’lum aloqada bo'lgan ham da 
m a’lum yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi elementlaming tartibga solingan 
majmuasidir». Y a’ni, tizim deganda m a’lum munosabatda bo'lgan va bir-birlari bilan 
bog’lik, o'zlarinig birligida o ‘ziga xos yaxlitlik, birlikni yaratuvchi k o ‘p sonli

---

elementlar tushuniladi. Qayd qilish muhim ki, tizim ning umumlashgan xususiyati uni 
tashkil etuvchi alohida elementlar xususiyatlarining umumiy y ig ’indisi bilan bir xil 
emas, bu-faqatgina ushbu tizim uchun xos b o ig a n sifat jihatdan yangi xususiyatdir. 
H ar qanday tizimning o ‘ziga xos b o ig a n xususiyati 
shundan iboratki, har bir 
element teskari aloqalar mavjud b o ig a n d ag in a uning xususiyatiga ta ’sir qiladi, 
yaxlitlik b o ig a n id a tizim sifatidagi k o ‘pgina xususiyatlar, shu bilan birga, uni tashkil 
etuvchi elementlarning xususiyatlari y o ‘qotiladi. Ushbu o ‘zaro bog’liq elementlar 
m ajm uasining mavjud b o iis h i tizim ning umumiy m aqsadga erishishga y o ‘naltirilgan. 
Tizim lar odatda moddiy va abstrakt turlarga ajratiladi. M oddiy tizimlar, qoidaga 
binoan, tabiiy mohiyatga, abstrakt esa logik mohiyatga egadir. Tabiiy tizimlardan 
farqli o ia ro q sun’iy tizimlar inson tom onidan yaratiladi, ochiq tizim lar tashqi dunyo 
bilan bog’liq, yopiqlari esa b o g ’liq em as, axborotli resurslar bilan uncha 
katta 
b o im a g an alm ashishga ega. M aqsadli belgilari bo'yicha tizim lar bir maqsadli, k o ‘p 
maqsadli ham da funksional turlarga b o iin a d ila r.
Murakkab iqtisodiy obyektlam i tadqiq qilishda tizimlarni yaratishdan maqsad 
— ular taxlilini soddalashtirish, «murakkabdan oddiyni» topishdan iboratdir. 
M urakkab obyektning yaratilgan tizimi uning tarkibini «etarlicha oddiy» qilib 
ko'rsatishga, uni tashkil etuvchi elem entlarning sabab-oqibatli aloqalari tahlilini 
soddalashtirishga, ushbu obyektdan foydalanishni boshqarishning amaliy masalalarini 
hal qilishga imkon beradi. Um um iy holatda mavjud b o ig a n tizim quyidagi 
ko'rinishga ega b o iish i mumkin (1-rasm).
1 -rasmdan ko'rinadiki, tizim kirish, q o ila s h jarayoni va natijani o ‘z ichiga oladi. 
Kirishning asosiy elementi b o iib obyekt (moddiy, resursli, axborotli) hisoblanadi. U 
tizim ga ta’sir ko ‘rsatadi ham da tizim ga «kiradi». Kirishda bundan tashqari tizim ga 
ta ’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhitning om illariga kiruvchi ikkilamchi (ikkinchidarajali) 
elementlar ham da to ‘g ’rid an -to ‘g ’ri boshqarish mumkin b oim aydigan, noqonuniy 
xarakterga ega b o ig a n om illar ham m avjud b o ia d i. Tizim ning ikkinchi q ism i- 
masalani tadbiq qilish jarayoni (tizim ni obyektga ta ’sir etishi) - zaruriy natijani olish 
m aqsadida kirish elementlariga ta’sir k o ‘rsatuvchi jarayonlar (operatsiyalar)dan 
iborat. Tizim faoliyatining natijasi yoki mahsuloti uning chiqish qism ida

---

olinadi.Natijani baholash asosidatizimning barqarorligi ham da ishonchligi to 'g ’risida 
hulosaqilinadi.
l-rasm . Tizimning umumiy ko ‘rinishi
B unda uning muhim xususiyatlari sifatida ularning ajralib ketishiga 
uchrashi mumkin bo'ladigan barqarorligi, tashqi va ichki muhitga moslashishi 
alohida etiborga olinadi. Iqtisodiy tizimlarning xususiyati shuki, ular inson tomonidan 
yaratiladi. Iqtisodiy obyektlam i tadqiq qilishni tizimli yondoshuvida jam iyat 
faoliyatining alohida tarmoqlari, m amlakat iqtisodi, alohida ishlab chiqarish 
majmualari va hokazolar alohida tizimlar sifatida o ‘rganiladi. Ular odatda vertikal va 
gorizontal aloqalarni o 'z ichiga olgan, boshqarishni iyerarxik darajasini tashkil 
etuvchi tarkibli va funksional xarakterli kichik tizimlardan iborat bo‘ladi. Fan va 
texnikani jadal rivojlanishi, tarm oqlararo aloqalarni katta hajmlarda kengayishi 
ham da ishlab chiqarishni nihoyatda ko'payishi iqtisodiy muammolami tadqiq qilish 
jarayonida «katta tizimlar» deb ataladigan nomni ajratishga imkon beradi. Bu tizimlar 
maqsadli yunalishligigi va boLuqarilishi, murakkab iyerarxik tarkibliligi, katta 
o ‘lchamlari, yaxlitligi ham da murakkabligi bilan tavsiflanadi.Bundan tashqari, yirik 
iqtisodiy masalalami hal qilish uchun «yirik murakkab tizimlar»ham ajratiladi.UIar 
murakkab tarkibli maqsadga, bitta tizimda bir necha tarkibga, tizimlarning murakkab 
izohnomasiga egadirlar.Katta murakkab tizimlar tadqiq qilish tizimlami ham talab 
qiladi. Ular tominidan iqtisodiy tizimlar ham da boshqarish usullarini o'rganishda 
murakkabligi bo'yicha shunga mos keluvchi tadqiq qilish tizimlari yaratilishi zarur.
7

---

Tabiatdan foydalanish muammolarini o'rganishda moddiy va abstrakt tizim lar 
muhim rol o'ynaydi. Tabiatdan foydalanish jarayoni, bir tomondan, tabiiy 
resurslarning m iqdorlari va ulardan foydalanishni, ikkinchi tom onidan esa ushbu 
jarayonni boshqarishni o ‘z ichiga olganligi sababli tabiatdan foydalanish tizimlari 
ham o'zining xarakteri b o ‘yicha birlashtirilgan yoki moddiy - abstrakt, o ‘zining 
mohiyati bo ‘yicha esa iqtisodiy-ekologik tizimlardir. Tarkibi jihatdan ularga tabiiy 
resurslardan foydalanishning iqtisodiy, ekologik ham da boshqa qirralari xarakterli 
b o ‘lgan, jam iyatni rivojlanishi uchun o ‘sha muhim kichik tizim lam i o ‘z ichiga oladi. 
Kichik tizim lar rang-barang aloqalarga ega b o ia d ila r. Ularni o ‘rganish esa tabiiy 
resurslardan foydalanishni sam arali boshqarish 
uchun zarurdir.
Shunday qilib, tizim lar deganda umumiy m aqsadga erishish uchun birgalikda 
ta ’sir k o ‘rsatuvchi, zam on va m akonda m a’lum bir qonuniyatlar asosida joylashgan 
o'zaro bog’liq ham da o ‘zaro ta ’sir etuvchi elementlarning birligi tushuniladi. 
Tizimlar moddiy va abstrakt turlarga ajratiladi. Tizimlarning birinchi turi neorganik 
tabiiy ham da tirik xillarga ajratiladi. Abstrakt tizim lar-bu tushunchalar, gipotezalar, 
nazariyalar, form allashtirilgan, logik va boshqa ilmiy bilimlardir.
Tizim quyidagi talablarga javob berishi zarur:
-tizimni har bir elem entining holati umumiy yaxlit tizim ning holatiga ta ’sir etadi, 
ular ajralgan 
taqdirda tizim ning o ‘sha m uhim xususiyatlari yu q o t
iladi;
-tizim elem entlarining holati ham da ularni yaxlit tizim bilan 
ta ’siri o'zaro 
bog’liqdir, ularni tizim dan ajralib ketishi natijasida ham elem entlarning muhim 
xususiyatlari yuqoladi.
Darhaqiqat, tizim ega b o ‘lgan holat, xususiyat uni tashkil etgan alohida 
elementlar (kichik tizim lar)ning holati, xususiyatidan farq qiladi. T izim -bu mustaqil 
qism larga bulish m um kin boMmagan k o 'p sonli elementlardir. Tizim elementlarining 
xususiyatlar to'plam i tizim ning umumiy xususiyatini yoritmaydi, faqatgina bir necha 
yangi xususiyatni beradi xolos.
H ar qanday 
tizim
rivojJanayotgan tizimdir, u o'zining 
0
‘tgan zamondagi 
boshlanishiga ham da kelgusidagi davom iyligiga ega. Tizim tushunchasining tahlilini

---

soddalashtirish, tarkibini urganish ham da tizimni mavjud bo ‘lishini o'rganish 
m aqsadlarida u o 'z ichiga murakkabdan oddiyni topishni oladi.