ta ’riflash uni tabiiy-ilm iy ta’riflashdan shu bilan aniqlanadiki, uning eng
10
asosiy holatini unumli iste’moli sifatini o ‘zida saqlaydi. Yer ishlab chiqarish
jarayoniga tortilganda u ishlab chiqarish vositasi bo'ladi (mehnat predmeti va mehnat
quroli). Ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohasida yer ishlab chiqarish vositasi
sifatida m aydonga chiqadi.
Ishlab chiqarish vositasidagi yerning xususiyati qishloq xo'jaligida eng to 'la
darajada amalga oshiriladi. Shubxasiz, yer qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish
vositasida.
Shuningdek
siyosiy-iqtisodiy
nuqtai
nazardan
yer
ijtimoiy
m unosabatlaming obyektidir. Jamiyat va tabiatning o'zaro bir-biriga ta ’siri haqidagi
hozirgi zamon ilmiy tasavvurlari pozitsiyasi bilan qaralganda yer moddiy obyekti
sifatida uning xo'jalikda foydalanish bilan birgalikda "Yer resurslari" tushunchasida
to'planadi.
Bu esa, yanada umumiyroq "Tabiat resusrlari kategoriyasining tarkibiy qismi
b o'lib m aydonga chiqadi. Y em ing ahamiyati va rolini aniqlashda majmuali k o 'p
yondashuvni m untazam q o ila sh , ratsionli, madaniy-estetik va uning boshqa
vazifalarini ajratish zaruriyatiga olib keladi. "Yer" tushunchasining yuqorida
keltirilgan asosiy tavsiflar asosiylardir, garchi uning k o 'p qirrali tomonidan
mukammal bo ‘lmasa-da, biroq murakkab material tizimi sifatidagi yer haqida
gapirganda bayon etilgan yerdan foydalanish, boshqarish va tashkil etishga mos
keladigan tizimi yondashuvi talab qiladigan.
Yerdan foydalanish. Yerdan foydalanish tushunchasi ham bir xil emas. Yer
tuzilishi adabiyotlarda yerdan foydalanishni an ’anaviy tarzda yer uchastkasi sifatida
ta’riflangan yerdan foydalanishi x o'jalik obyekti va foydalanish huquqi obyekti
sifatidagi tavsifdir. Yerdan foydalanish tushunchasi shuningdek yerdan foydalanish
jarayonini ham bildiradi. Bu ta ’rifda foydalanish tushunchasi endi yerdan foydalanish
tushunchasidir.
Yerdan foydalanishning umumlashtiruvchi eng yuqori bosqichini tabiatdan
foydalanishning (tizim osti) tarkibiy qismi nisbatan mustaqil turi deb qarash kerak.
Bu ta’rifda "Yerdan foydalanish" tushunchasi yer manbalaridan foydalanish ularni
takror ishlab chiqarish va muhofaza qilish sohasini davlatning muvofiq tadbirlarini
tashkil qilish va amalga oshirishning birligini qam rab oladi. U shunday qilib, yerdan
foydalanishni masshtabli va tashkiliy-iqtisodiy holatlarning ustunligini tavsiflaydi.
Bu yerda, yerdan foydalanish yer m anbalaridan foydalanishning ishlab
chiqarish usuli va ijtimoiy-iqtisodiy shakllari b o iib , ham da iqtisodiy qonunlardan
tabiat qonunlari biian bog“ langan holda ongli foydalanish asosida uning obyektiv
rivojlanish b o'lib maydonga chiqadi. Yerdan foydalanishi umumlashtirishning oliy
darajasida ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya ta ’riflagan m ohiyatning aniq namoyon
bo'lishlaridan bin sifatida qaraladi.
Yerdan foydalanish - ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Shu m a’noda yerdan
foydalanish o ‘zida yer resurslaridan foydalanishning tashkiliy-iqtisodiy mazmuni
tavsifm i va yer qurilish va unga muvofiq keladigan yer tizim ining tavsifi bilan
birlikda qushadi.
Yerdan foydalanishning turli tarixiy ijtim oiy-iqtisodiy form atsiyaning mohiyati
bilan pisanda qilinadi. Yerdan oqilona foydalanishning mohiyati va mazmuni
haqidagi masala - yerdan foydalanishni ratsionalizatsiya qilish masalasini tekshirish
uchun dastlabki asosdir.
Yerdan foydalanish, asosan xili em as, balki eng boshidan, pirovard natijada
tashkiliy xolatdir, binobarin uning asosida, amal qiladigan iqtisodiy qonunlarning
ongli hisobi yotadi. Shunga muvofiq ravishda, ushbu muammoning mazmuni va
tahliliga ham yondashuv zarur. U inventarli em as, aksincha mohiyati bu yerda haddan
k o ‘p xilm a-xilligi nam oyon b o ‘ladi. Ammo bu xilm a-xillik bir-biridan ajralgan,
tarqoq oddiygina namoyon b o ‘lib emas. B alki ular ham masi yerdan foydalanishning
uyushgan shaklini birlashtiradi. Yerdan oqilona foydalanish mohiyati pirovardida
aniq
tashkiliy
shakllar tizimidir.
M uam m o
mazm unining umumiy
tavsifi
shunaqa.Yerdan foydalanishga muvofiq ravishda ratsionallik, samaradorlik bir zaylli
va bir xil ahamiyatli tushunchalardir. Ammo bir xil ahamiyatligining sharti, bu yerda
sam aradorlik uning barcha iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik tomonlari olinadi.
Sam aradorlik (yerdan foydalanish) uning bir biri bilan bog'langan jam i
ko'rinishinm g, yig‘indisida ratsionallik aniqlanadi.
12
Samaradorlikning tarixiy va mantiqiy tushunchasi ijtimoiy ishlab chiqarishning
rivojlanishi bilan bogiangan. Ishlab chiqarishdan tashqari iqtisodiy munosabatlardan
tashqari u mustaqil m a’noga ega emas. Biroq samaradorlik tushunchasi nafaqat "tor"
iqtisodiy m a’noga ega. Samaradorlikni baholashning majburiy shartlari orasida
variantlami tanlash bo'yicha vazifalam i yechishning mezoni sifatida allaqachon
turmush darajasining andozasi, mehnat sharoitining qayd etilgan shaklida chiqadigan
cheklanganlik va ijtimoiy talablami hisobga olish zarurligi ajratilgan har qanday
iqtisodiy natija, agarda u ijtimoiy qoidalam i buzishga olib kelsa, salbiy deb e ’tiro f
etiladi.
Biroq, agar tabiiy imkoniyatlardan foydalanish munosabatida tabiatda ekologik
muvozanatni saqlash sharti q o ‘yilmas ekan, samaradorlikni baholash t o i a boim aydi.
Sam aradorlik uning bajarilishini umumiy baholash nuqtai nazardan iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalam i yechishdan ko ‘ra muhimligi kam emas. Chunki tabiatda
muvozanatning
buzilishi
umuman
ijtimoiy-iqtisodiy
vazifalami
yechish
sam aradorligi
keskin
pasayishiga
olib
kelishi
mumkin.
Shunday
qilib,
samaradorlikning namoyon b o iis h in i yerdan foydalanishga muvofiq ravishda aytib
o 'tilgan nuqtai nazarlar, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik bir vaqtda hisobga olinishi
kerak.
Yerdan oqilona foydalanish tushunchasining eng umumiy k o ‘rinishida manbai
sifatida yerda foydalanishning maqsadi va obyektiv mavjud variantlar nuqtai
nazardan qaralm og'i kerak. Yer manbalaridan oqilona foydalanishning asosida eng
samarali variantlar (yuqorida ko ‘rsatilgan m a’noda) tanlash, m a’lum ijtimoiy-
iqtisodiy vazifalam i yechish va tabiiy majmuaning ishlab turishining muvofiq
ravishda o ‘zgarishining oqibati nuqtai nazari yotadi. 0 ‘z navbatida, m a’lum maqsad
bilan yerdan foydalanish, shuningdek bir aniq m aqsadga erishish ehtimoli b o ig a n
variantlardan (usullar) e n g k o ‘p samarali b o iish i kerak.
Yerdan oqilona foydalanish mazmunini tizim iga qarab chiqish muammoning
aspektlarini ajratishni uning amaliy yechish uslublarini aniqlashni (yerdan oqilona
foydalanishning shakl va turlari) x o ‘jalik siyosiy nuqtai nazardan muammolaming
yechimi darajasining tavsiflarini m oijallaydi. "Jamiyat - tabiat" bir-biriga ta ’sir
13
ko'rsatish darajasida yerdan oqilona foydalanishning qo'yidagi nuqtai nazarlari
ajratilmaydi".
0 ‘sim liklar va tirik organizm lar uchun muhit va tabiat m ajmuasining
komponenti sifatida yerning ishlab turishi bilan bog‘langan tabiiy-biologik nuqtai
nazar;
M anba sifatida yerda foydalanishning iqtisodiy tomonini tushuntiradigan,
ijtimoiy ishlab
chiqarish munosabatlari, yerdan foydalanishning jarayonlari va
davlatning siyosatiga ta ’sirini aks ettiradigan ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazar;
Yerga texnikaviy ta ’sir k o ‘rsatadigan, uning texnologiyasidan foydalanishni,
ilmiy texnika taraqqiyoti bilan yer m anbalaridan oqilona foydalanishning aloqasini
o'rganish bilan b o g ‘lik b o ‘lgan texnologik nuqtai nazar.
Yerdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishni tashkil etish va am alga
oshirishda davlatning huquqiy faoliyati, huquqning ta ’sir ko'rsatishning ahamiyati va
rolini aks ettirishni o'rganish bilan b o g 'lik b o'lgan huquqiy (yuridik) nuqtai nazar.
M uammoning yuqorida qayd etilgan nuqtai-nazarlari bir-biri bilan o ‘zaro zich
b o g ia n g a n va dialektik birlikni tashkil etadi.
Yerning ishlab turishini tabiiy-biologik tomonini hisobga olish, nohush
oqibatlam i oldindan qurish va bartaraf etish nuqtai nazardan katta aham iyatga ega. U
yerning tarkibi va nisbati ularning havoga oid joylashishida global o'zgarishlarga olib
kelishi mumkin.
Shu munosabat bilan m ashhur rus olimi V .V .Dokuchayevning ekinzor, yaylov,
o'rm on, suv maydonlari nisbatini belgilaydigan norma ishlab chiqish zarurligi
haqidagi fikrlarini eslab o 'tish o'rinlidir. Bunday hisobga olish qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarish uchun aloxida aham iyatga ega.
Yerdan oqilona foydalanishning texnologik tom oniga qarab chiqish mustaqil
ahamiyatga ega, xususan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga nisbatan fan va texnika
taraqqiyotining agar bir bosqichda yerga texnologik ta ’sir ko'rsatishning o 'zig a xos
shakllari muvofiq keladi.
Tarixga
kirib
bermasdan,
shuni
qayd
etish
kerakki,
ilm iy-texnika
taraqqiyotining hozirgi
zamon
bosqichi
qishloq xo'jaligi
ishlab
chiqarish
14
texnologiyasida, binobarin, yerdan foydalanishda ham chuqur qayta o'zgarishlar.
Qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlarini sanoat asosiga o ‘tkazish,
majmuali mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish suv mulkini har tomonlama
melioratsiyalashtirish, qishloq xo'jaligida biologik inqilob bilan tavsiflanadi.
Yerning o ‘ziga xos xususiyatining ikki yonlama (to‘gri va teskari) aloqasi
borligini nazarda tutish kerak. Texnika va texnologiyani takomillashtirish yerga
ta ’sir k o ‘rsatadi, undan foydalanishning samaradorligi darajasini oshiradi. Boshqa
tomondan, ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yer boshqa omillarni q o ‘shib olib
borish bilan m a’lum m ashinalar tizimini tanlashga, ilm iy-texnika taraqqiyoti
darajasining m a’lumotlari bilan muvofiqlikda qishloq x o ‘jaligini yurgizish tizimi,
umuman zonal agrotexnikani asoslashga ta ’sir к о ‘rsatadi.
Tabiiy - biologik v a texnologik aspektlar muhimdir, biroq yerdan oqilona
foydalanishning hal qiluvchi omili emas. Yerdan foydalanish tavsifini ijtimoiy
iqtisodiy sharoitlar belgilaydi. Yerdan foydalanishning sotsial iqtisodiy omili x o ‘jalik
tashkiliy omil bilan zich bogiangan.
Yerdan foydalanish samaradorligiga uning
ta 'sir ko'rsatishi ishlab chiqarish va hududni tashkil qilishning - ishlab chiqarish
x o ‘jaligi turlarining, chunonchi: x o ‘jaliklararo shirkatlar va ular bilan yer
maydonlarining
konsitratsiyasi
bilan
agrosanoat
irtegratsiyasi,
progressiv
texnologiyalari va mehnatni tashkil qilishning yangi shakllarini joriy etish bilan
belgilanadi.
Dostları ilə paylaş: |