Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

8. Yer resurslarini boshqarishning iqtisodiy mexanizmi
M amlakatim izning yer boyliklarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish 
tizim ning rivojlanishi davlat 
tom onidan 
ta ’minlansin. Birinchi 
navbatda yer 
kadastrining qaror topishi va asta-sekin taqsimlashuvi bilan bog'langan.
M ustaqillik sharoitida yer resurslaridan oqilona foydalanishning huquqiy, 
qonuniy 
ta ’minlanishi 
zarur 
va 
m uhim dir. 
Biroq 
yerdan 
foydalanishni 
ratsionalizatsiyalashtirishning hal qiluvchi vositasi emas. 
Bu yerda asosiy uslub 
ijtimoiy - iqtisodiy muammolarni yechishga huquqiy va iqtisodiy yondashuvlar 
birlamchiligi sifatida iqtisodiy 
uslub
bo'lishi kerak. Yerdan oqilona foydalanishni 
iqtisodiy rag'batlantirishning ikki yagona maqsadli vazifalarini ta’minlashdan iborat.
a) Yerdan foydalanuvchilarga berkitib qo ‘yilgan yerlardan to ‘la v a samarali 
foydalanish.
b) qishloq xo'jaligi aborotidan olingan yer mulklaridan har tomonlama tejab 
tergab, iqtisod qilish va resurslarni tejash texnologiyasini joriy qilish.
T a ’riflangan vazifalarni yechishning va uning ayrim 
xollarining namoyon 
bo'lishining muhim vositasi b o ‘lib, yerni x o'jalik ekspluatatsiyasi joriy renta 
to ‘lovlari xizmat qiladi am alda yer munosabatlarini tartibga solishga yerni pul bilan 
baholash (yerning bahosi) dan foydalaniladi:
Qishloq xo'jaligi oborotidan olingan yerlar oqibatini iqtisodiy (va ekologik) 
baholash v a qishloq x o ‘jaligi 
yer 
mulkini majmuali hisobga olish yo ‘li bilan 
iqtisodiy himoyalash.
Qayd etilgan vositalar bir-birlari bilan mustahkam bog‘langan va amalda 
ularni 
majmuasi 
realizatsiya qilingan taqdirdagina maksimal samara bilan 
ta ’minlanishi mumkin.
M amlakatim izda yer fuqarolik v a tovar oborotidan chiqarilgan.
O b’ektiv va sub’ektiv sabablar ta ’siri ostida qishloq xo'jaligi korxonalarining 
ayrim yer uchastkalaridan foydalanmay qolish xollari ko'plab uchrab turadi.
Yer mulkidan foydalanishning obyektiv haqiqiy samarali 
bo'lishi mumkin 
boMgan uning me’yoriy darajasidan past b o ‘lish xodisalari yanada ko'proq uchrab 
turadi. Har ikkala dalillar qishloq x o ‘jalig i oborotidan olingan qism larga tegishlidir.
104

---

Bundan qishloq xo'jaligi ham va umuman xalq xo'jaligi zarar ko'radi. 
Bunday 
sharoitda xo'jaliklarga berkitilgan yerlardan juda ham bem a’niiik bilan yoki umuman 
foydalanilmaydi. Yer uchun xaq to'lash yerdan foydalanuvchilami o ‘z extiyojlarini 
qisqartirishlari yoki ulardan to ‘la quvvat bilan foydalanishga majbur qilgan bo'lardi. 
Bu maqsadlar uchun melioratsiya, suv xo'jaligi va kultur texnikaviy tadbirlami 
amalga oshirar edilar.
Joriy renta to ‘lovlari qayd etilgan hodisalarni bartaraf etishga ko‘proq yordam 
bergan bo'lardi. Shunday qilib, yer to'lovlarining bosh vazifasi yerdan eng oqilona 
foydalanishning iqtisodiy rag'batlantirishni ta ’minlashdan iboratdir, 
ular qishloq 
xo'jaligi korxonalari xo'jalik hisobi faoliyati sharoitini baravarlashtirish instrumenti 
sifatida zarurdir.
Yerdan foydalanishning 
ratsionalizatsiyalashtirish 
iqtisodiy rag'batining 
muhim vositasi, yerni pul bilan baholashda (baho) b o ‘lib fazoda cheklangan va 
xech narsa bilan almashtirib bo'lm aydigan yer qishloq xo'jaligida jam iyat uchun 
zamriy oziq ovqat 
ishlab chiqarishning kapital qadriyatiga ega bo‘lgan muhim 
vositadir. Bu xolat qishloq xo'jaligi uchun yem ing kapital qadriyatini baholash 
bo'yicha zaruriyatini keltirib chiqaradi. Qishloq xo'jaligi uchun yerni nisbiy baholash 
bilan uning 
kapital 
ahamiyati 
bo'yicha 
taqqoslash yerni 
iqtisodiy 
(pulli 
baholashning) absolyut mazmunini tashkil etadi. 
Agar yer bahosining nisbiy 
(qiyosiy) mezonining asosini har xil darajada yerlaming maxsuldorligi (iqtisodiy) 
bo'yicha, shu nuqtai nazardan qishloq xo'jaligi uchun ulaming bahosi ijtimoiy 
mehnat unumdorligi xizmat qilsa, tarmoq sifatida qishloq xo'jaligi uchun yem ing 
absolyut iqtisodiy ahamiyati 
nuqtai nazardan iqtisodiy 
ahamiyati yerdan 
foydalanishning to 'la samaradorligi absolyut iqtisodiy baholashning mezoni bo'lib 
chiqadi. Yerni pul bilan baholash ikkita bosh maqsad uchun zarur:
1) Yerni boshqa asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan tenglikda qishloq 
xo'jaligi korxonalari balansiga qabul qilish va xo'jalik hisobi munosabatlarini 
takomillashtirish;
2) 
Yerdan 
foydalanish 
bo'yicha 
tarmoqlararo 
munosabatlami 
takomillashtirish.
105

---

Birinchi maqsadga erishish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish fondlaridan 
foydalanishning samaradorligi va rejalashtirish taxlilida yerni pullik baholashning 
qo'shilishini ta ’minlaydi. Ikkinchisi qishloq xo'jaligi extiyoji uchun bo'lm agan yer 
olinganda uning yeri qishloq xo'jaligiga yerni pul bilan baholash bazasida pul bilan 
tovon to'lashni aniqlashdir. Yerni pul bilan baholashning ikkita asosiy harajatli 
(qiymatli) va rentali uslublarini nazarda tutish va realizatsiya qilish mumkin. 
Yeming 
"bahosini" 
m ehnat 
qiymati 
asosida 
uning 
qishloq 
xo'jaligida 
o'zlashtirilishini aniqlashda qiymatli baholash yondashuv zaruriyatiga asoslanadi. 
Bunday yondashuvning g'oyasi, k o 'p avlodlarning yerni o'zlashtirishda ko'pgina 
avlodlarning mehnati singan. 
Shuning uchun yerni qishloq xo'jaligi oborotiga 
tortilishini suv va havo kabi tabiatning "in’omi" deb qaramaslik kerak- degan aqidaga 
asoslanadi. Haqiqatda, moddiy substansiya - tabiat qismi sifatida yer, y a’ni yer- 
materiya m ehnat mahsuli emas, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga tortilishida u 
yer - kapital ko'rinishida bo'ladi, uning "bahosi" esa qiymatning o'zgargan shakli 
ko'rinishida bo'ladi. A m alda u yoki bu uchastkasida tuproq unumdorligini oshirish 
m aqsadida o 'n yillab m ehnat sarflanadi. Yerlarning bir qismi esa rekultivatsiya, 
sug'orish, quritish va boshqa ko'plab mehnat talab qiladigan meliorativ va 
kulttexnikaviy vositalar yordam ida 
intensiv ishlov berishiga tortilishi mumkin. 
Ravshanki, 
bu yerlarning qadri, 
ularning tabiiy tavsifi jam iyat uchun 
chegaralanmagan.
"Xarajatli" yondashuvning realizatsiyasi nisbatan oddiyligiga qaramasdan 
undan yer "bahosini" belgilash uchun am alda " s o f ko'rinishda foydalanish m a’lum 
qiyinchiliklar tug'ilishi uchrab turadi. Qarab chiqilayotgan uslubning tor joyi 
baholanadigan yerning turli xil sifatliligi, ularning mahsuldorligi (darom adligi) yetarli 
darajada 
hisobga 
olinm asligini 
e ’tiro f etish kerak. 
Kam mahsulli, biroq 
o'zlashtirishda k o 'p m ehnat talab qiladigan yer, anchagina unumli b o 'lg an va 
uzlashtirishda kam mehnat talab qiladigandan ko'ra, 
ancha yuqori baholanadi 
(bahosi). K o'rinib turibdiki, yer 
uchastkalarini 
nisbatan 
unumdorligi va 
farqlanishiga qarab yer "bahosiga" tuzatish kiritish zarur.
Biroq bu usul yuqorida ziddiyatni to 'la darajada bartaraf eta olmaydi.
106

---

Yer "bahosini" 
aniqlashga rentali yondashuv kelajaklidir. 
U bilan 
muvofiqlikda yerni iqtisodiy baholash bilan, vaqt omilligini hisobga olish bilan, uni 
ekspluatatsiyasidan umumiy samaraga, differensial rentada ifodalangan bazisga 
asoslanadi. 
Yerning "bahosi" 
yer maydoni birligidan yillik samaralarni (rent) 
umumlashtirish "kapitalizatsiya" y o ‘li bilan aniqlanadi. Shuningdek, renta daromadi 
o ‘sish sur’atining o'zgarishi koeffitsiyenti hisobga olinishi taklif qilinadi. Bunday 
xolda yer "bahosini" aniqlash uchun qo‘llaniladigan formulaning ko'rinishi yanada 
murakkab b o ‘ladi. X o‘ja lik hisobi va tarmoqlararo munosabatlami takomillashtirish 
quroli sifatida yer "baho"sining am alda q o ‘llanish soxasi juda ham keng. U yer 
resurslarini boshqarishning muhim vazifalarini amalga 
oshirishda tegib o ‘tadi, 
ayniqsa yerdan foydalanishni ratsionalizatsiyalashtirishning iqtisodiy rag‘batiga tegib 
o‘tadi.
A m alda tarkib topgan yer "bahosi" noqishloq xo‘jaligi maqsadi uchun 
qishloq xo'jaligi yerlarini ajratilishini iqtisodiy asoslashda tez-tez foydalaniladi.
Biroq, qishloq x o ‘jaligidan olingan yer mulkini tartibga solishda yer 
"bahosining" q o ‘llanish soxasini oydinlashtirish kerak.
Qishloq x o ‘jaligi iste’molidan chiqarib olingan yerni zararini aniqlashning 
differensialli yondashuvini muhim bir tomonini ko‘rsatish kerak. Gap shundaki, 
uni to ‘la xajm da hisoblab chiqish, aniq bilimlar, to‘g ‘rirog‘i qishloq xo ‘jaligi mulkini 
ajratib berish bilan birga keladigan salbiy oqibatlami bartaraf qilishning optimal 
variantlari, 
binobarin aniq majmuali loyiha ishlab chiqish talab etiladi. Bunday 
yondashuv qishloq x o ‘jaligi maxsulotlari ishlab chiqish balansi buzilgan paytda, yirik 
ajratishlar uchun eng maqbullidir, shuning uchun uni qayta tiklash yo'llarini 
oldindan aniqlash muhimdir. Kichik ajratishlarda, odatdagidek, bunday zaruriyat 
tugMlmaydi. Aynan mana shu yerda yer "bahosidan" foydalanish bilan muvofiq 
zararlami hisoblab chiqish maqsadga muvofiqdir. Jiddiy gapiradigan 
bo'lsak, 
"baholar" 
universal 
bo'lishi mumkin emas. 
Binobarin u qishloq xo'jaligi 
iste’m olidan olingan turli xil variantlari uchun zarar miqdorini va shu bilan birga 
qishloq xo'jaligi 
y o ‘qotgan imkoniyatini qayta tiklashni tavsiflagan bo'lar edi. 
Qishloq xo'jaligi oborotidan olingan aynan o'shanday yer uchastkalari oqibatining
107

---

variantlari ju d a xilm a-xil b o ‘lishi mumkin. 
Shu asnoda, 
iste’moldan chiqarib 
olingan uchastkaning "bahosi" o'rnatilgan apriori bu har xilliklar ishtirok etmaydi 
ko'rsatilgan kam chiliklarga kichik ajratmalarda nazarga ilm aslik mumkin. Shunday 
qilib yer mulkini iste’m oldan chiqarib olish paytida yer "baho"sining eng samarali 
foydalanish soxasi, obyektiv ravishda kichik ajratmalar bilan chegaralanadi. Yirik 
yer ajratmalarini optim izatsiyalashtirish majmuali yondashuv va unga munosib 
iqtisodiy m exanizm talab qilinadi. Umuman iste’m oldan chiqarib olingan o ‘rni 
tartibga solish paytida yerni pul bilan baholashdan foydalanish va uni qishloq 
xo'jaligi 
korxonalari 
balansiga 
qabul 
qilish 
yerdan 
foydalanishni 
ratsionalizatsiyalashning 
iqtisodiy 
mexanizmini 
rag'batlantirishni
takom illashtirishning va ASK barcha darajasida resurslam i tejash texnologiyasini 
joriy etishning zaruriy shartidir.
Keyingi vaqtlarda m atbuotda maxsus ilmiy adabiyotlarda axoli sonini o'sishi 
va qishloq x o'jaligi maqsadlari uchun yer ajratish ko'payotganligi sababli 
m am lakatda yer balansining keskinlashuvi kuchayotganligiga tez-tez e ’tibor 
berilmoqda. Ekin maydonlari keyingi 20 yil ichida axoli jo n boshiga yiliga o'rtacha
0,01 
ga kam aydi. Qurilish va boshqa extiyojlar uchun qishloq xo'jaligi yerlari 
ajratilishi garchi nisbatan b o ‘lsa-da, barqarorlashdi. Shu bilan birga yangi yerlarni 
qishloq x o'jaligi oborotiga tortish yanada ko'proq chegaralangan qo'shim cha 
m aydonlarni qishloq xo'jaligiga o'zlashtirish esa o 'sib borayotgan harajatlar talab 
qilinadi.
Bunday sharoitda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensifikatsiyalashtirish 
va 
tuproq 
unumdorligini oshirish bilan bir qatorda qishloq xo'jaligi yerlarini 
iqtisodiy xim oyalash va 
maksimal darajada tejash mustaqil v a ayniqsa dolzarb 
ahamiyatga ega bo'lad i. Yer resurslarini iqtisodiy xim oyalashning moxiyati, ayb 
o'tganim izdek, yerni m uhofaza qilish va yerdan oqilona foydalanishning haqiqatda, 
qishloq xo'jaligi maydonlarini asossiz 
qisqartirilishiga, xo'jalikni eplay olmay 
yuritishga, isrofgarchilik yo'llariga, iqtisodiy to 'siq o 'm atish iqtisodiy vositalarini 
qo'llash talab qilinadi.

---

Yerni iqtisodiy ximoyalash b o ‘yicha tadbirlar hozirgi vaqtda ikkita bir-biri 
bilan 
bog'langan aspaktlarda amalga oshiriladi. Ularning asosiy mazmuni 
quyidagilardan iborat:
Birinchidan, yerga qishloq x o ‘jaligining birlamchiligiga qattiq rioya qilishni 
hisobga olib yer resurslari ekspluatatsiyasi qoidasi va ilmiy-texnika m e’yori 
majmuasini ishlab chiqish va amalga oshirishda maydonlarni texnika-iqtisodiy 
ko‘rinishda qishloq 
xo'jaligining yomon 
va 
"tashlandiq" 
yerlarining 
sifati 
bo'yicha shu maqsadlar uchun iste’moldan chikarib olingan yer uskunalarini ajratish 
joyi va sifatini m e’yoriy optimizatsiyalashtirish;
Ikkinchidan, ekologik va ijtimoiy omillarni hisobga olib qishloq x o ‘jaligi 
yerlarini iste’moldan chiqarib olish bilan qishloq xo'jaligi ko'rgan zarar oqibatini 
albatta qayta tiklashni iqtisodiy baholashda qishloq x o ‘jaligi imkoniyati to ‘la 
tiklanish zaruriyati olinib yer fondini qayta taqsimlash variantlarini ishlab chiqish. 
Yerni 
iqtisodiy 
ximoyalashni 
ta ’minlash - yerdan 
oqilona foydalanishni 
rag‘batlantiruvchi samarali 
tadbiridir u amalda yer fondini davlat tomonidan 
boshqarish vazifasi sifatida yer resurslaridan oqilona foydalanishni iqtisodiy 
rag'batlantirishning umumiy tizimining tarkibiy qismi bo'lib hisoblanadi. Qishloq 
xo'jaligi yerlarni iste’moldan chiqarib olishning oqibatlari mexanizmi yetarlicha 
murakkab va o ‘z ichiga yerdan aniq foydalanuvchilar zararlarini qoplashdan tashqari, 
qishloq xo'jaligida foydalanishi to ‘xtatib qo'yilgan va uning iste’molidan chiqarib 
olingan yerdan qishloq xo'jaligi ko‘rgan talofatni, 
binobarin shu yerlarda 
mahsulotni takror ishlab chiqarish zaruriyati qo‘shimcha xarajat qilishni yoxud yangi 
yerlar o ‘zlashtirish va ularni ekspluatatsiya qilishni talab qiladi.
Ikkinchidan, qishloq x o ‘jaligiga undan iste’moldan chiqarib olingan yerni 
o‘zlashtirishda ayrim xollarda xarajatlarni qoplash zaruriyati;
Uchinchidan, qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yerni uning iste’molidan 
chiqarib olish bilan to'xtatilishi qishloq xo'jaligi ko‘rgan talofatni qoplashning aniq 
muddatini bajo keltirish.
Yuqorida aytib o'tilgan punktlarning to 'la hisobga olinishi faqatgina muvofiq 
keladigan majmua loyihalarini tuzib chiqish bilan ta ’minlanadi.
109

---