Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

GLOSSARIY
A g ra r islohotlar - Yerga egalik qilish, xo'jalik yuritish usullarini o'zgartirish, 
yerni turli mulk obyektiga aylantirish, qishloq fermerlashtirish, tomorqa xo'jaligini 
kengaytirish, ijara munosabatini rivojlantirish chora-tadbirlari o'tkaziladi.
«A utoC A D » - yer uchastkalariga b o ig a n huquqlarni ro'yxatga olishda 
foydalanilgan kompyuter dasturi
B ozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli mulkchilikka 
ham da iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida boshqarilib turuvchi 
dem okratik iqtisodiyot.
B ozor iqtisodiyoti m odellari - bozor iqtisodiyotining 
turlari.
Bozor 
iqtisodiyot modellarining iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo'lgan aralash 
iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo ‘jaligi va korporativ iqtisodiyot ko'rinishlari mavjud.
B ozor iqtisodiyotiga o ‘tish - an’anaviy va rejali buyruqbozlik tuzumidagi 
iqtisodiy munosabatlardan bozor munosabatlariga o ‘tish jarayoni.
B ozor 
k o n y u k tu rasi 
-
muayyan 
davrdagi 
bozor 
holati; 
bozorda 
muvozanatning mavjudligi yoki buzilganligi bilan harakterlanadi.
B ozor m uvozonati - bozordagi talab va taklifhing miqdoran va tarkib 
jixatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozonati bir laxzalik (o'zgarmas 
taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning o ‘zgarmas miqdori va ishlab 
chiqarish xajmining o'zgarishi) va uzoq muddatli (iqtisodiy shart-sharoit tashkilot, 
firmalar va mavjud talabning zamonaviy darajasiga muvofiq kelganda) bo'lishi 
mumkin.
Bozor - Sotuvchilar bilan xaridorlar o'rtasidagi tovar ayirboshlash 
munosabatlari; ishlab chiqarish bilan iste’molni o ‘zaro bog'lovchi mexanizm.
B ozor in fratuzilm asi - bozorda tovarlar xizmatlaming erkin harakatini 
ta ’minlaydigan muassasalar, tashkilotlar majmui.
B ozor isloxoti - davlatning bozor iqtisodiyotiga o'tishini ta ’minlashga 
qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy chora tadbirlari tizimi, iqtisodiy isloxotlarning tarkibiy 
qismi.
143

---

D avlat y e r k a d a stri - yerlarning tabiiy, x o ‘jalik, huquqiy rejim i, toifalari, sifat 
xususiyatlari va qimmati, yer uchastkalarining o ‘rni va o'lcham lari, ularning yer 
egalari, yerdan foydalanuvchilar, ijaraga oluvchilar va m ulkdorlar o'rtasidagi 
taqsim oti to ‘g ‘risidagi zaruriy ham da aniq m a’Iumotlar va hujjatlar tizimi;
Y er u ch a stk a si - qayd etilgan chegaraga, huquqiy rejim ga va boshqa 
tavsiflarga ega bo'lgan davlat yer kadastri xujjatlarida aks ettirilgan muayyan 
qismidir.
Y er u c h a stk a la rig a b o 'lg an d a v la t r o ‘yx at (re e str) h u q u q i - yer
uchastkalariga bo'lgan huquqning davlat ro'yxatiga olish xujjatlar tizim i b o'lib, unga 
ko'chm as mulkka tegishli bo'lgan huquq, ham da yer uchastkalarining ta ’riflari va 
boshqa yuridik m a’Iumotlar kiradi.
Y er u c h a stk a la ri bilan o p era tsiy a qilish - uchastkaga b o'lgan huquqni 
o'rnatish, o'zgartirish, boshqaga berish, cheklash va tugatish hisoblanadi.
Y er u ch a stk a sin i ija ra g a olish - yer uchastkasidan ijara shartnomasining 
shartlari bo'yicha vaqtincha haq evaziga foydalanish;
Y er u ch a stk a sin i ija ra g a beru v ch i - yer uchastkasini belgilangan tartibda 
ijaraga bergan yuridik yoki jism oniy shaxs;
Y er u c h a stk a sin in g egasi - yer uchastkasidan yakka tartibda uy-joy qurish va 
uy-joyni 
obodonlashtirish 
ham da 
dehqon 
xo'jaligini, 
shuningdek 
jam oa 
bog'dorchiligi va uzum chiligini yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod 
egalik qilish huquqida foydalanuvchi fuqaro;
Y er uchastk asig a b o ‘lgan h u q u q la rn i d av lat r o ‘y x a tid a n o 'lk az ish -
yuridik va jism oniy shaxslarning yer uchastkasiga bo'lgan huquqlarining vujudga 
kelishi, boshqa shaxsga o'tishi, bekor qilinishining davlat tom onidan e ’tirof qilinishi 
va tasdiqlanishi yuridik akti;
Y er u ch a stk la rig a y u rid ik va jism oniy sh a x slarn in g m u lk h u q u q i - savdo 
va xizmat ko'rsatish sohasi obyektlari ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga 
xususiylashtirilganda qonun xujjatlarida belgilangan tartibda, chet el diplomatiya 
vakolatxona yer uchastkalarini sotganda vujudga keladi,
144

---

Y er uchastk asig a garov h u q u q i - majburiyatni bajarish (taminlash) usuli 
bo ‘lib, o'rnatilgan tartib qonuni asosida, yer uchastkasiga b o ig a n huquq boshqa 
shaxsga o ‘tadi.
Y e rla rn in g hosildan qolishi - yerlar xususiyatlarining tabiiy va antropogen 
ta ’sirlar natijasida yomonlashuvi;
Y e rla rn in g ifloslanishi - tuproqlarda tarkibida kimyoviy birikmalar, 
radioaktiv elementlarning atrofdagi tabiiy muhitga, tuproq unumdorligiga va inson 
so g lig ig a zararli ta ’sir ko'rsatadigan miqdorlarda mavjudligi.
Y er u ch a stk a si garovi (ipotekasi) - yuridik yoki jismoniy shaxs tomonidan 
yer uchastkasini yoki unga b o ‘lgan huquqni majburiyatni ta ’minlash sharti bilan 
boshqa shaxsga o'tkazilishi;
Y er nizosi - yer munosabatlari sub’ektlari o ‘rtasidagi, xususan yer uchastkasi 
yoki uning bir qismining qaysidir shaxsga mansubligi, shuningdek servitutning 
belgilanishi v a yer uchastkasiga b o ig a n huquqlarning cheklanishi borasidagi nizolar;
Y er u ch a stk a si - yer sirtining qayd etilgan berk chegaraga, maydonga, 
joylashish m anziliga, huquqiy rejim ga hamda davlat yer kadastrida aks ettiriladigan 
boshqa xususiyatlariga ega b o ‘lgan qismi;
Y er fondi - yer sirtining, xususan suv obyektlari tubining 0 ‘zbekiston 
Respublikasining davlat chegarasi, Q oraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, 
tum anlar, shaharlam ing m a’m uriy chegaralari ichidajoylashgan qismi;
Y e r tuzish - yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilishni tashkil etishga, 
yer resurslarini hisobga olish va baholashga, qulay ekologik muhitni vujudga 
keltirishga va tabiiy landshaftlami yaxshilashga, yer tuzishning hududiy va ichki 
xo'jalik rejalarini tuzishga qaratilgan tadbirlar tizimi;
Y e rla rn in g to ifalari - yer fondining yer uchastkalari ularning asosiy maqsad 
vazifalari bo'yicha kiritilgan qismlari;
Y e r m onitoringi - yer tarkibidagi o'zgarishlam i o ‘z vaqtida aniqlash, yerlarga 
baho berish, salbiy jarayonlarning oldini olish va oqibatlarini tugatish uchun yer 
fondining holatini kuzatib turish tizimi;
145

---

Y er u c h a stk a si bilan bo g ‘liq b itim la r - jism oniy va yuridik shaxslarning yer 
uchastkalariga bo'lgan huquqlarini belgilash, o'zgartirish yoki bekor qilishga 
qaratilgan harakatlari;
K o 'c h m a s m u lk - yer uchastkasidagi ustki va uning ostidagilar, k o ‘p yillik 
ekinlar, daraxtzorlar, ham da bino va inshootlar (O 'zbekiston Respublikasi grajdanlik 
kodeksining 83 bandi).
H u q u q n i guvohlovchi x u jja t - Yer uchastkasiga bo'lgan huquqni guvohlovchi 
xujjat bo'lib, bu yer uchastkasidan foydalanish, meros qilib qoldiriladigan, umrbod 
foydalanish, yer uchastkasiga mulk huquqi beruvchi guvohnoma (davlat orderi), oldi- 
sotdi shartnomasi, hadya etish, meros 
qilib qoldirish, ijara haqidagi shartnoma, 
servitut, sud qarori yoki saqlash haqida xujjat yoxud boshqa xujjatlar bo'lishi 
mumkin.
S e rv itu t - qo'shni bo'lgan yer uchastkalaridan cheklangan tarzda foydalanish 
huquqi.
Yer uchastkasini saqlash shartlari uning huquqiy m aqomiga kiritilib, u davlat 
ro'yxatidan o'tqazilishi lozim va yer uchastkasi boshqa shaxsga o'tganida saqlab 
qolinadi.
M ulkiy islohotlar. Bunda mulkchilik m unosabatlar o'zgartirilib, davlat mulki 
monopoliyasi tugatiladi, uning hisobidan boshqa mulklar, xususan jam oa, xissadorlik 
mulki va xususiy mulk rivojlanadi;
Ijtim o iy b o zo r xo‘jaligi m odeli - yuksak texnologiyaga va inson om ilining 
kuchiga tayanib yuqori mehnat unumdorligini, umaman, bozom ing to 'k in bo'lishini 
ta ’minlaydi.
T u p ro q sifatini n o rm a la sh tirish - tuproqlar unumdorligi, yerlarning 
ifloslanishi va buzilishi sohasida norm alam i belgilash
S u g 'o rila d ig a n y e rla r - yerlarni sug'orish uchun yetarli miqdordagi suv 
resurslariga ega sug'orish manbai bilan bog'langan doimiy yoki vaqtinchalik 
sug'orish tarm og'i mavjud bo'lgan qishloq xo'jaligi va boshqa m aqsadlarga 
m o'ljallangan yerlar
148

---

T u p ro q u num dorligi - tuproqning qishloq x o ‘jalik o'sim liklarining to ‘yimli 
moddalar, havo, suv, issiqlik, biologik va fizikaviy-kimyoviy muhitga b o ig a n
talabini qondirish, qishloq xo‘ja lik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olishni 
ta ’minlash xususiyati;
M eros qilib qoldirilad ig an y e r uchastkasiga u m rb o d egalik qilish h u q u q i -
fuqaroning hayot davrida amal qiladigan va uning merosxo'rlariga belgilangan 
tartibda o'tkazilishi mumkin b o ig a n yer uchastkasidan yakka tartibda uy-joy qurish 
va uy-joyni obodonlashtirish ham da dehqon xo'jaligini, shuningdek jam oa 
bog‘dorchiligi va uzumchiligini yuritish uchun foydalanish huquqi;
Q ishloq xo‘ja lik y e rla ri - qishloq xo'jaligi ahamiyatidagi yerlarning bevosita 
qishloq x o ‘ja lik mahsulotlari ishlab chiqarish uchun yoki yem-xashak bazasi sifatida 
foydalanilayotgan yohud foydalanilishi lozim b o ig a n asosiy qismi; Qishloq xo‘jalik 
yerlari haydaladigan yerlar, k o ‘p yillik daraxtzorlar, bo‘z yerlar, pichanzorlar va 
yaylovlardan tashkil topadi.
149

---