К IRISH
Respublikamizning eng asosiy moddiy boyliklaridan hisoblangan yer
resurslaridan foydalanishni zamon talab darajasida shakllantirish, ushbu sohada
zamonaviy va raqobatdosh kadrlami tayyorlash ehtiyojini tug'dirm oqda.
M a’lumki moddiy n e’matlar ichida eng bebahosi yer resurslari hisoblanadi.
Chunki, ular umumxalq boyligi va davlatning doimiy daromad manbai hisoblanadi,
faqatgina undan oqilona va samarali foydalanishni bilish zarur.
Respublikamiz iqtisodiyotining tubdan intensiv rivojlanish
y o iig a burilishi,
barcha soha va tarm oqlarga ilmiy-texnika taraqqiyotining jadal tadbiq etilishi, yagona
iqtisodiy organizm sifatida agrosanoat majmuasining faoliyat ko'rsatishi, yerdan
foydalanishda yangi va ustuvor yo'nalishlam i tadbiq etishni talab qiladi. Bunday
sharoitda yerdan foydalanishni tashkil etishni boshqarish, rejalashtirish, agrosanoat
majmuasining barcha y o ‘nalishlarida resurslar tejam korligini ta ’minlaydigan
texnologiyalam i joriy etishni taqozo etadi.
Bozor munosabatlarining qaror topishi sharoitida yerlarni davlat boshqaruvining
qulay majmuali uslublarini q o ‘llash va byudjet daromadlarini k o ‘paytirishni
ta ’minlovchi, yerdan foydalanishni samarali boshqarish ayniqsa muhim ahamiyatga
ega. Shu bilan birga davlat boshqaruvida yer munosabatlarining yagona tartibini
o ‘m atish, ijara haqini belgilashda oqilona
uslublarni ishlab chiqish, yer bozori
holatini aniq aks ettiradigan m intaqa iqtisodiyotining holati v a undagi jarayonlam i
boshqarish tizimida, yer ijarasi siyosatida tadbirlar majmuasini shakllantirishning
birlamchiligini hisobga olish ham katta ahamiyatga ega.
Fanning asosiy vazifasi respublikamiz yer resurslarini sifat v a miqdor holatini
muntazam kuzatib borish va bu maqsadlarga erishishga qaratilgan strategik rejani
ishlab chiqish ham da uni am alga oshirish, yerdan foydalanuvchi sub’ektlaraing
faoliyat natijalariga baho berish y o ‘llarini bo ‘lajak mutaxassislarga
tushuntirishdan
iborat.
I-B O B . Y E R R E S U R SL A R IN I B O S H Q A R IS H N IN G N A ZA R IY A SO SLA R I
1. B o sh q arish tu sh u n c h asi
Boshqaruv munosabatlarining turlari
har qanday yer munosabatlarini
boshqarish singari, muayyan tizim doirasida shakllanadi. U hodisalar, predmetlar,
unsurlarning bir-biri bilan qonuniy bog'langan, obyektiv birligini ifodalaydi.
T a’kidlagandek, boshqarish tizimi - bu bir-biri bilan b o g ia g a n birlikni va o'zaro
m unosabatlarda boiu v ch i unsurlar y ig ‘indisidir. H arakat o ‘z-o ‘zidan mavjud
b o im a y , balki boshqa tizim va unsurlar ta ’sirida yuzaga keladi.
U mavjud tizimga
ta ’sir ko'rsatuvchi tashqi muhitni tashkil etadi.
Boshqarish deganda, boshqariladigan tizim larga ta ’sir jarayoni tushuniladi. Har
qanday murakkab tashkil etilgan boshqariladigan tizim lar, shu jum ladan, yerdan
foydalanish tizimi ham o ‘zining boshlang’ich parametrlarini ushlab turishi,
shuningdek, o'zlarining sifat holatlarini m a’lum bir maqsadga y o ‘naltirilgan
darajalariga erishishi uchun obyektiv ravishda boshqarishni talab qiladi. Boshqacha
qilib aytganda, boshqarish - bu boshqariladigan tizim larni,
ularni ichki mazmuni
bilan mavjud boiish in in g obyektiv zaruriyatidir. Boshqarish tizimni o ‘zining
rivojlanish qonuniyatlariga mos tarzda am alga oshiriladi. Boshqarishsiz tizim amaliy
jihatdan boMinib ketadi.
“Boshqarish” tushunchasi maxsus adabiyotlarda yetarli darajada yaxshi
o ‘rganilgan. “Boshqarish (adminitration, control, managem ent va boshq.) - keng
m a’noda - mavjud b o iish in i ushlab turish yoki uni holatini o ‘zgartirish maqsadida
boshqarish obyektiga maqsadli y o ‘naltirilgan ta ’sir vositasida tizimni bir holatdan
boshqasiga o ‘tkazishdir” . Boshqarish stixiyali (k o ‘zda tutilmagan kuchlar ta ’sirining
natijasi) ham da ongli (jam oat institutlari va tashkilotlari tomonidan amalga
oshiriladigan) turlarga ajratiladi. Boshqacha so‘z bilan ta ’riflasak, “boshqarish - bu
ushbu tizim ga xos b o ig a n obyektiv qonunlardan foydalanish asosida uni yangi sifat
holatiga o ‘tkazish maqsadida tizim ga ta ’sir etish jarayonidir”. Y a’ni,
boshqarish
jarayoni mavjud tizim ga (uning parametrlariga) ta ’sir etishi sifatida e ’tiro f etiladi
ham da u boshqarish funksiyasi yordam ida boshqariladigan tizimning o ‘ziga xos
mexanizmlari vositasida am alga oshiriladi. Bunda e ’tirof etiladiki, «Tizimni yoki
uning funksiyasini o ‘zgartirish manbasi odatda tizimning o'zid a yotadi».
Ammo boshqarishni faqatgina uni yangi sifat holatga o'tkazish deb qarash
kerak emas, bunday qoida to ‘laqonli bo'lm aydi. M urakkab boshqariladigan tizimning
muhim xususiyati shundan iboratki, boshqarish uni optimal holatda saqlanishini
ta ’minlaydi va shu sababli bir vaqtda tizimning o‘zini ham tashkil etishga
yo'naltirilgan, y a ’ni boshqarishning mohiyati tizimni tartibga solish uchun unga ta ’sir
etibgina qolmasdan, balki uni tashkil etishdan ham iboratdir. Darhaqiqat, boshqarish
tizimni o ‘zini tashkil etish vositasi b o'lib ham xizmat qiladi.
«Boshqarish» tushunchasi «jarayon» va «tizimlar»
tushunchalari bilan ham
uzviy bog’liqdir. Jarayon (lotinchadan “prosessus”) harakatni bildiradi va “nimanidir
rivojlanishida holatni, voqeilikni ketma-ket o ‘zgarishi, qandaydir natijaga erishish
uchun ketma-ket xarakatlar majm uasi” sifatida ta ’riflanadi.
Shuni k o ‘zda tutish zarurki, boshqarish jarayonlam i kechishi, mashinalarni
ishlashi va oqibatda obyektlar tarkibida yuz beradigan o ‘zgarishlar, tizimning ishlashi
bilan amalga oshiriladi, ammo hech qachon obyektlam ing o ‘zi bilan emas. Shu
sababli am aliyotda ham da m axsus va o‘quv adabiyotlarida uchraydigan «Tabiiy
resurslami boshqarish», «Yer resurslarini boshqarish», «Yerni boshqarish», «Suvni
boshqarish» va hokazolar tipidagi so‘ o ‘zlar unchalik ilmiy jihatdan maqsadga
muvofiq emas.
Dostları ilə paylaş: