Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

T/r
Yer fondining toifalari
Umumiy yer maydon
Shu jumladan,
sug'oriladigan yerlar
Jami
Foiz
hisobida
Jami
Foiz
hisobida
1
Qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlar
20417,0
45,48
4204,9
9,36
2
Aholi punktlarining yerlari
219,6
0,49
50,2
0,11
3
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va
boshqa niaqsadlarga mo'ljallangan yerlar
905,1
2,02
12,4
0,03
4
Tabiatni muhofaza qilish,
sog'Iomlashtirish va rekreatsiya
maqsadlariga mo'ljallangan yerlar
76,0
0,17
0,9
0,002
5
Tarixiy-madaniy ahamiyatga molik
yerlar
9,7
0,02
6
O'rmon fondi yerlari
9752,3
21,72
32,9
0,07
7
Suv fondi yerlari
832,4
1,85
4,6
0,01
8
Zahira yerlar
12680,3
28,25
2,2
0,004
Jami yerlar:
44892,4
100,0
4308,1
9,6
3. M illiy xo'jalik tizim ida yer taqsim oti masalalari
Respublikamiz 
qishloq 
xo'jaligida 
hozirgi 
kunda 
asosiy 
yerdan 
foydalanuvchilar - dehqon, fermer va boshqa qishloq x o ‘jalik korxonalari, 
muassasalari va tashkilotlari, sanoat, transport v a boshqa noqishloq xo'jalik 
korxonalari, muassasalari, q o ‘shma korxonalar ham da alohida fuqarolar hisoblanadi. 
Shunday ekan, yer kadastri yordamida yer fondining yerdan foydalanuvchilaming 
guruhlari bo'yicha ham ularni taqsimlanishi to 'g 'risid a m a’Iumotlar berishi kerak. 
Y erdan foydalanuvchilar guruhlari bo'yicha tavsiflar olish uchun yer kadastri har bir 
yerdan foydalanuvchi uchun alohida yuritilishi Iozim. Shu sababli asosiy yer kadastri 
birligi - bu yerdan foydalanuvchi sub’ektdir. Yerdan foydalanish - bu yagona davlat
36

---

yer fondining tarkibiy qismini tashkil etgan, m a’lum bir yerdan foydalanuvchiga 
qat’iy belgilangan m aqsadlarda davlat tomonidan berilgan hududdir. Yerdan 
foydalanuvchi sub’ekt m a’lum maydonga, joydagi o ‘miga, shakliga va doimiy 
chegarasiga ega.
Yerdan foydalanuvchi sub’ektga yer berish yer ajratish asosida amalga 
oshiriladi. Yer uchastkalarini foydalanish uchun ajratish yer qonunlari xujjatlarida 
belgilangan tartibda V azirlar Mahkamasining qarori, viloyat, tuman va shahar 
hokimiyatlarining qarorlariga asosan am alga oshiriladi. Yerdan foydalanuvchilar yer 
uchastkasidan 
meyoriy 
xujjatlarda 
belgilangan 
asosiy 
maqsadlar 
bo'yicha 
foydalanishlari zarur. Berilish muddatlariga qarab yerdan foydalanish ikki turga 
bo'linadi: doimiy va vaqtinchalik. Oldindan muddati k o ‘rsatilmasdan berilgan yerlar 
muddatsiz yoki doimiy foydalanishdagi yerlar deb e ’tirof etiladi. Yerdan muddatli 
foydalanish qisqa muddatli uch yilgacha va uzoq muddatli - uch yildan o ‘n yilgacha 
bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish ehtiyojlari talab qilgan hollarda bu muddatlar 
tegishlicha qisqa muddatli yoki uzoq muddatli davrga uzaytirilishi mumkin. Yaylov 
chorvachiligi uchun yer uchastkalari qishloq xo'jaligi korxonalariga 25 yilgacha 
muddatga berilishi mumkin.
Berilgan sharoitiga qarab yerlar birlamchi va ikkilamchi yerdan foydalanishga 
ajratiladi. Birlamchi foydalanish to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri davlat hokimiyati organlari 
tomonidan ajratiladi. Bularga jam oa xo ‘jaliklari, kooperativlar (shirkatlar), boshqa 
qishloq x o ‘jalik korxonalari, sanoat korxonalari, transport muassasalari, o ‘rmon 
xo'jaliklari va boshqalar kiradi.
Birlamchi yerdan foydalanishda qonunda k o 'zd a tutilgan tartibda tomorqa 
uchastkalariga ikkilamchi tartibda yer berilishi mumkin. Bunda shirkat (jamoa) 
xo'jaligining yerlaridan ikkilamchi foydalanish uchun yer maydonlari, xo'jalik 
a ’zolarining umumiy majlis qaroriga asosan, boshqa yerdan foydalanuvchilarga 
yerlar - mahalliy hokimiyat qarori bo'yicha beriladi.
M uddatsiz yerdan foydalanish uchun yerdan foydalanish huquqlarini beruvchi 
davlat dalolatnomasi bilan tasdiqlanadi. D avlat dalolatnomasiga binoan qishloq 
xo'jalik korxonalariga biriktirilgan yerlar jam oa yerlariga va tom orqa yerlariga
37

---

bo'linadi. Tomorqa yerlari joylarda jam o a yerlaridan ajratiladi. Qishloq xo'jalik 
korxonalari a ’zolari, qishloq joylarida istiqomat qiluvchi ishchilar, xizm atchilar va 
boshqa fuqarolar tom orqa yerlari maydoni yer kadastri kitobida ham da qishloq 
fuqarolar Kengashining xo'jalik daftarlarida qayd qilgan holda rasmiylashtiriladi. Yer 
maydonlaridan vaqtinchalik foydalanish davlat hokimiyati organlarining qarorlari 
bilan rasmiylashtiriladi.
Yerdan foydalanish yer kadastrining asosiy birligi sifatida o ‘z mazmuniga 
qarab turlicha bo'lib, foydalanish tavsifi b o ‘yicha farqlanuvchi turli tabiiy - tarixiy 
xususiyatlarga ega b o ig a n yer uchastkalarining yig'indisidan iborat. Bular yer 
turlarini tashkil etadi. Yer kadastri yerdan foydalanuvchi chegarasida yerlar turlari 
bo'yicha yuritiladi. Shu sababli yer turi yer kadastrining asosiy elementi hisoblanadi. 
Turlicha tabiiy xususiyatlarga ega bo'lgan, aniq bir ishlab chiqarish maqsadlarida 
foydalaniladigan yer uchastkalari yer turlari deb e ’tiro f etiladi.
Yer turlarini tasniflashda ayniqsa qishloq xo'jalik yer turlarini ajratish 
muhimdir. Qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirishda bevosita foydalaniladigan 
yer turlariga qishloq x o'jalik yer turlari deb e ’tiro f etiladi. Bularga haydalm a yerlar, 
k o ‘p yillik mevali daraxtzorlar, yaylovlar, pichanzorlar, bo ‘z yerlar kiradi.
Qishloq xo'jaligida bevosita foydalanilmaydigan yer turlari bo'yicha ham 
alohida hisob yuritib boriladi. B ular o'rm onlar, botqoqliklar, ko'llar, yo'I va 
y o ia k la r, qurilishlar, hovlilar, ko'chalar, m aydonchalar bilan band yerlar, qumliklar 
va qishloq xo'jaligida foydalanilm aydigan boshqa yerlardir.
Qishloq xo'jalik ekinlarini ekish m aqsadida tizimli tarzda muntazam 
foydalanadigan yer turi haydalm a yerlardir. Bunga ekilgan k o 'p yillik o 'tla r va dam 
berish uchun qoldirilgan shudgor yerlar ham kiradi. Pichanzor va yaylovlam i 
yaxshilash m aqsadida haydalib, chorva uchun ekilgan o 'tla r va daraxtlar orasiga 
ekilgan maydonlar ekin yerlariga kirmaydi. Sun’iy ravishda yaratilgan mevali ko'p 
yillik daraxtzorlar, butazorlar yoki o'tsim on k o 'p yillik o'sim liklar, mahsulot 
beradigan dorivor va texnik daraxtzorlar k o 'p yillik daraxtzorlar deb yuritiladi. 
Ularga bog” lar, tokzorlar, tutzorlar va mevali ko'chatzorlar kiradi. M eva hosilini 
olish uchun ekilgan k o 'p yillik daraxtzorlar bog” lami tashkil etadi. Tokzorlar - uzum
38

---

olish maqsadida ekilgan ishkomlardir; tutzorlar - ipak qurtini boqish uchun 
ekiladigan tut plantatsiyalari; mevali ko'chatzorlar - k o ‘p yillik madaniy mevali 
daraxt ko‘chatlarini yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlar tarkibiga kiradi.
Muntazam ekin ekib kelingan, ammo bir yil (kuzdan-kuzgacha) va undan ortiq 
davrda haydalmagan va foydalanilmay qolgan yerlar bo‘z yerlardir. Chorva mollari 
uchun dag‘al xashak sifatida uzluksiz pichan o ‘rib turiladigan qishloq xo'jalik yerlari 
pichanzorlar deb ataladi. K o'proq pichan o ‘rib olish maqsadida holati yaxshilangan 
pichanzorlar ham mavjud. Qishloq x o ‘jaligida chorva mollarini uzluksiz boqish 
uchun foydalaniladigan yerlar yaylovlardir. Yaylovlar asosan tubdan yaxshilangan, 
madaniy, tog* chorva mollari o'tlaydigan, suv bilan ta ’m inlangan turlariga ajratiladi. 
Tubdan yaxshilangan yaylovlar - chorva mollari iste’mol qiladigan tabiiy 
o'sim liklam i boyitish maqsadida maxsus o ‘t u ru g iari sepilgan ham da saksovul va 
butazorlar tashkil qilingan yer maydonlari; madaniylashgan yaylovlar - zaruriy 
tartibda ishlov berilgan, doimo o ‘g ‘itlatib, chorva mollari uchun o ‘t o ‘sishi 
yaxshilangan vaqti - vaqti bilan chorva mollari o ‘tlatiladigan yaylovlar; to g ‘ 
yaylovlari - tog‘lik yerlarda joylashgan yaylov yerlar; chorva mollari o ‘tlatiladigan 
yaylovlar - xo'jalik markazidan uzoq m uddatga (butun mavsum davomida) chorva 
mollarini o'tlashi uchun ajratilgan yaylovlar; suv bilan ta ’minlangan yaylovlar - 
mavjud chorva mollarini suv iste’moli bilan ta ’minlay oladigan, suv manbasiga ega 
b o ig a n yaylovdir. Daryolar, k o ila r va kanallar atrofida joylashgan yaylovlar ham 
suv bilan ta ’minlangan hisoblanadi.
0 ‘rmon fondi yerlari - o ‘rmon daraxtlari bilan qoplangan, shuningdek, 
o ‘rmonga q o ‘shilmagan yakka daraxtlar, jarliklar atrofiga ekilgan daraxtlar, qiyalik, 
balandlik, daryo qirg'oqlariga suv havzalari atroflariga qumliklar yonlarida, o'rm on -
bog” yerlari, o ‘rmon ko'chatzorlari, shuningdek, daraxtlari kesib olingan o‘rmon 
yerlari, ochiq qolgan yerlar, siyraklashib qolgan o ‘rmonlar, y o g ‘och kesish uchun 
ajratilgan yerlar va yong'indan nobud b o ig a n (yong'inga uchragan) o'rm on 
ko'chatzorlari yerlaridair. 0 ‘rm onzorlar uchun ko'chat yetishtirishga ajratilgan yer 
maydonlari o'rm on k o ‘chatxonasidir. 0 ‘rmon uchun ko'chatzorlar: u rugiikdan 
olinadigan ko'chatzor, к о ‘chat ekish uchun yer boiim lari birlamchi (boshlangich)
39

---

ko'chat ekish yerlari, ko'kargan qalamchalar va qalam cha qilib ekiladigan ko'chatzor 
bo'lim lariga bo'linadi.
Ixota daraxtzorlari - almashlab ekish m aydonlarini sham oldan to ‘sish, 
sug‘oriladigan va qurilish inshoatlari ta ’sirida tuproq eroziyasidan saqlash, 
qurg'oqchilikdan va boshqa tabiiy noqulayliklardan asrash m aqsadida ekiladigan 
o ‘rmon 
daraxtzorlaridir. 
B otqoqlik-yer 
osti 
suvlarining 
ko'tarilishi 
hamda 
yog'ingarchilik natijasida tuproqning ustki qatlami sernam bo 'lib ketgan yerlardir. 
Jarliklar - yer qatlam ining eroziya ta ’sirida yom on joylashganligi yoki tuproq quyi 
qatlam larining genetik holati va qiya kesikligi bir m etrdan ortiq b o'lgan yerlardir.
M a’lumki, har bir yer turi alohida konturlardan iborat. K ontur deb odatda bir xil 
yer turiga ham da yopiq tashqi chegaraga ega bo'lgan maydon tushuniladi. U m a’lum 
bir maydon va aniq bir x o 'jalik ahamiyatiga egaligi bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining tarkibiy qismi sifatidagi yer munosabatlari 
ularning rivojlanish qonunlari v a tartibga solish mexanizmini tekshirishga yetarlicha 
e ’tibor 
qaratilmaydi. 
Shu asnoda, aynan 
ana shu m asalalam i tekshirish yer 
manbalarini boshqarishni chuqurroq tushunishga olib keladi.
Yer munosabatlari ishlab chiqarishning moxiyati. Barcha ijtimoiy m unosabatlar, 
yig'indisidan fan ishlab chiqarishi munosabatlarini boshqa 
qolgan barcha 
munosabatlardan asosiy bazisli belgilovchi deb ajratadi. 
Ishlab chiqarish 
munosabatlari moddiy ishlab chiqarish jarayonida odam lar o'rtasid a shunga mos 
ravishda 
ularning 
ishlab 
chiqarish 
vositalariga 
va 
m ahsulotlarga b o'lgan 
munosabatlarida vujudga keladi. 
Ishlab chiqarish m unosabatlarining rivojlanish 
pirovardida ijtimoiy ong bilan emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlarining, 
moddiy ishlab chiqarish sharoitining o'zgarishi bilan belgilanadi.
Ishlab chiqarish munosabati o'ziga nafaqat ishlab chiqarishni, balki takror 
ishlab chiqarish jarayoning boshqa bosqichida taqsimot, alm ashuv va iste’mol 
jarayonida odam lar o'rtasid a vujudga keladigan munosabatlarni, ham kiritadi. Takror 
ishlab chiqarish tizim ida ishlab chiqarish fazasining munosabati belgilovchidir. 
Boshqa tom ondan, taqsim ot, almashuv va iste’mol munosabati ishlab chiqarish
40

---

munosabatlari rivojlanishiga aks ta ’sir ko'rsatadi. Yer munosabati esa bu yerda 
ma’lum xususiyatiga ega.
Yer munosabatlari tuzilishi tavsifida yerdan foydalanish takror ishlab chiqarish 
sikli to'plam i b o ‘yicha am alga oshirilmaydi. Mehnat mahsulidan farqli oMaroq 
yer takror ishlab chiqishning na jism oniy, na iqtisodiy fazalari barchasi orqali 
o‘tmaydi, 
balki asosan ishlab chiqarish fazasida faqatgina tabiiy moddiy omil 
sifatida ishtirok etadi. Garchi ishlab chiqarish fazasi bilan yer aslida takror ishlab 
chiqarish jarayoniga ishtirok etish chegaralangan bo‘lsada, shu bilan birga bu fazada 
bu o ‘ziga, taqsimot, almashuv va iste’m olni ham q o ‘shadi, ammo o ‘zining ichki 
momentlari sifatidir. Shunday qilib, taqsimot, almashuv va iste’mol jarayonlari 
obyektiv ravishda yerdan foydalanishning mazmuniga kiradi, ammo bu yerda o ‘ziga 
xos shakllarda namoyon bo ‘ladi.
(Yerni yerdan foydalanuvchilar va tarm oqlar o'rtasida taqsimlash, yer 
uchastkalari bilan almashish, yerni ishlab chiqarish vositasi sifatida unumli iste’mol 
qilish va undan hudud (iste’mol) sifatida foydalanish).