Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

4. Yerdan oqilona va samarali foydalanish
Yerdan oqilona va samarali foydalanish zaruriyati, eng avvalo, uni tabiiy resurs 
sifatidagi o 'zig a xos xususiyatlari bilan asoslanadi: foydalanishning k o ‘pmaqsadliligi, 
0
‘lchamlarning chegaralanganligi, boshqa resurslar bilan almashtirib b oim asligi, uni 
bir joydan boshqasiga ko'chirib bo im aslig i, tuproq unumdorligi, o ‘z xususiyatlarini 
yem irmasligi, aksincha ularni yaxshilash xususiyati 
shular jum lasidandir. Yem i 
qishloq xo ‘jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida foydalanish boshqa 
tabiiy resurslar bilan birgalikda, ularni m a’lum bir maqbul nisbatlaridagina 
miimkindir. Bundan tashqari, jam iyatning moddiy hamda boshqa turdagi boyliklarga
15

---

doimo o ‘sib borayotgan talabi yer resurslaridan foydalanish ham da ularni muhofaza 
qilishga extiyotkorlik munosabatda bo'lishni talab qiladi.
Yerdan oqilona va samarali foydalanish aynan ushbu turdagi resursdan 
foydalanish darajasini oshirishni o ‘z oldiga maqsad qilib q o ‘yishidan qat’iy nazar, 
ularning mohiyati va metodologiyasi turlichadir. Shu bilan bir qatorda, maxsus 
adabiyotlarda shu kunga qadar ushbu tushunchalar to ‘g ’risida etarli darajadagi 
qoidalar mavjud emas. K o'pincha bu term inlar ostida turlicha tushunchalar beriladi, 
natijada bu yerlardan foydalanishning amaliy masalalarini hal qilishda ham da nazariy 
tadqiqotlarda m a’lum tushunm ovchiliklarni keltirib chiqaradi. Ushbu tushunchalar 
mazmunini quyida anchagina kengroq ko 'rib chiqamiz.
“Oqilona yerdan foydalanish”ning mazmuni anchagina murakkab v a majmuali 
tushinchadir. Yerlardan oqilona foydalanish deganda, odatda m a ’lum bir maqsadni 
ko'zlagan xolda insonni yerga nisbatan m a’lum maqsadli, oqilona harakati 
tushuniladi. Bunda qo'yilgan m aqsadga erishish uchun tanlanadigan usullar ham da 
vositalar turlicha bo'lishi mum kin, y a’ni ushbu tushunchani hayotga tadbiq qilishda 
turlicha usullardan foydalanish mumkin. Demak, u stixiyali jarayon boMmasdan, 
balki oldindan o'rganilgan, rejalashtirilgan va tashkil etilgan jarayondir. Shuning 
uchun, davlat m iqiyosida Yerlardan oqilona foydalanishning m azm uni to 'g ’risida 
so ‘z yuritilganda,ushbu tushunchani tadbiq qilish vositalari v a uslublari jam iyatni 
rivojlantirishning iqtisodiy qonunlariga asoslangan, ushbu jam iyatdagi iqtisodiy- 
ijtimoiy aloqalar hamda munosabatlar obyekti sifatidagi yerlarni m avjud bo'lish 
qonuniyatlarini hisobga olishni albatta o ‘z ichiga oladi. Bunda yerlardan foydalanish, 
qoidaga binoan, qabul qilingan mezonlar, shartlar nuqtai nazaridan belgilanadigan 
“oqilonalik” jarayoni u yoki bu cheklashlar bilan aniqlanadi (saqlanadi). Masalan, 
yerlardan foydalanish iqtisodiy samaradorlik uchun m a’lum bir zaruriy jarayonlar 
bilan oldindan aniqlangan bo'lishi mumkin.
Yerlardan oqilona foydalanish iqtisodning barcha tarm oqlarida va noishlab 
chiqarish sohalarida yer resurslaridan ilmiy asoslangan, m a’lum bir maqsadli 
foydalanishni k o 'zd a tutadi. U m amlakat yer fondini m aqsadli mohiyati bo'yicha 
taqsimlanishini (tarkibini belgilashni) ham da ulardan imkon boricha yuqori
16

---

samaradorlik bilan foydalanishni o ‘z ichiga oladi. Bunda noqishloq x o ‘jalik 
maqsadlari uchun iqtisodli yer ajratishga, tuproq unumdorligini oshirish bilan bir 
vaqtda yerning unumdorlik xususiyatini iqtisodli sarflanishiga rioya qilinishiga 
ham da yerlardan 
oqilona foydalanishni ekologik ta ’minlanishiga erishish zarur. 
Xususan, 
prof. 
V.S.Shamanayevning 
e ’tiro f etishicha, “N oqishloq x o ‘jalik 
maqsadlari uchun Yerni iqtisodli ajratilishi tuproq unumorligini doimiy ravishda 
oshirib borish orqali jam iyatning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlarini 
yerga b o ig a n ilmiy asoslangan talablarining to ‘plami yer resurslaridan oqilona 
foydalanish mezoni deyiladi” . Prof.S.A.Tkachukning ilmiy tadqiqotlarida e ’tirof 
etiladiki, “Yerlardan oqilona foydalanish deganda, tabiat va jam iyatni o ‘zaro 
ta ’sirining obyektiv mavjud tamonlari bilan mos keluvchi aniq bir vaqt v a makonning 
aniq sharoitidagi usulda ancha samarali tashkil etilgan, jam iyat talablarini qondirish 
nuqtai nazardan ancha samarali foydalanish tushuniladi” .
Yerlardan 
oqilona 
foydalanish 
muammosining 
bosh 
mazmuni 
prof. 
M.A.Gedelman va P.S.Shevchenkolar yer resursini halq xo‘jalik ishlab chiqarishiga 
mumkin qadar ko ‘proq jalb qilish ham da ulardan yaxshiroq foydalanish, resursni 
qayta tiklash ham da muhofaza qilish, deb tushuntiradilar. Ushbu mualliflar fikricha, 
“Yerlardan oqilona foydalanish-bu, eng a w a lo , davlat tomonidan belgilangan 
m aqsadga muvofiq ijtimoiy ishlab chiqarishda undan foydalanish samaradorligini 
ta ’minlashdir” . Bunda yerlardan oqilona foydalanish vazifasi ular tomonidan shunday 
aniqlanadi: “har qanday faoliyatning o 'zig a xos sharti ham da qishloq xo ‘jaligining 
asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yerdan foydalanish jarayonida yem i boshqa 
tabiiy omillar bilan o'zaro ta ’sirining foydaligini hisobga olgan holda va yerlarni 
muhofaza 
qilishda 
mumkin 
qadar 
yuqori 
sam araga 
erishishdir” . 
Prof.V.S.Shamanayev, yerdan foydalanish darajasining ko'rsatkichlari nainki 
iqtisodiy natijalam i, balki shu bilan bir qatorda, undan foydalanishning oqilonaligini 
ham yoritishi zarur, deb hisoblaydi. Oqilonalik tushunchasi har doim m aqsadga 
m uvofiqlik bilan bir xil b o ig a n lig i sababli yerdan foydalanishning oqilonaligi 
Yerdan ishlab chiqarishda va noishlab chiqarishda foydalanishning m aqsadga 
muvofiqligini bildiradi. Bunda yerlardan oqilona foydalanish quyidagicha aniqlanadi:

---

“Yerlardan oqilona foydalanish mezoni-bu noqishloq xo'jalik maqsadlari uchun 
yerlarni iqtisodli ajratish hamda tuproq unumdorligini doimo oshirib borish asosida 
jam iyatni yerga bo‘lgan ilmiy asoslangan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
talablarining majmuasidir”.
“Oqilona” tushunchasi am alda yerlardan foydalanish jarayonida ishlatiladi, shu 
bilan bir vaqtda, “sam aradorlik”-bu ushbu jarayon natijasi, y a’ni olingan sam ara 
(natija) nuqtai nazardan uning oqibatidir. Vaqt belgisi bo'yicha, “oqilona” 
tushunchaning boshlang’ich b o 'g ’inini tashkil etadi, y a ’ni birlamchi hisoblanadi, 
degan hulosa kelib chiqadi. Ammo yerdan “oqilona” foydalanish faqatgina 
jam iyatning k o ‘p qirrali 
m anfaatlariga javob beruvchi ushbu jarayonni am alga 
oshirishning to ‘la samaradorligini berilgan parametrlari nuqtai nazardan mumkin 
bo'ladi. Demak, yerdan foydalanish “sam aradorligi” jam iyatning k o 'p qirrali 
m anfaatlarini am alga oshirish zaruriyatlaridan kelib chiqadigan boshlang’ich 
daqiqasidir, unga erishish esa shunga mos sharoitlar, m ezonlarni belgilash yuli bilan 
ushbu jarayonni “oqilonalashtirish” hisobiga erishiladi (maqsadli mohiyati bo'yicha 
yerlardan foydalanish tarkibini m aqbullashtirish).
Qarab chiqilayotgan tushuncha bitta muam m oning o 'zaro b o g ’liq ikki tomonini 
tashkil etadi, ular alohida-alohida tarzda mavjud b o'lishi va bittasi ikkinchisiz qarab 
chiqilishi mumkin em as, Yerdan foydalanish nuqtai nazaridan ular uzviy o 'zaro 
bo g ’liqdirlar. Yerlardan k o 'p maqsadli foydalanish nuqtai nazardan “oqilonalik”siz 
yerlardan foydalanishning to'plangan “sam aradorligi” mavjud emas, oldindan 
asoslangan to 'liq sam aradorliksiz yerlardan oqilona foydalanish mavjud emas. Shu 
bilan bir vaqtda, jam iyat yerdan foydalanish natijalariga, y a’ni uning samaradorligiga 
befarq emas, albatta. Birinchi omilsiz to 'liq sam aradorlikka erishish uchun manba 
mavjud emas, ikkinchi om ilsiz esa Yerdan foydalanish o 'z mazmunini yuqotadi. 
Ushbu ikkita tushuncha bir-birlaridan farq qiluvchi alohida mazmunlarga egadir. 
Birinchi tushuncha qanday shartlar asosida, o'lcham lar, chegaralanishlar ham da 
qanday talablar bilan Yerlardan foydalanish am alga oshirilishini aniqlaydi. Ikkinchisi 
esa bunday shartda qanday to 'liq sam ara olinishini aniqlaydi. Boshqacha qilib 
aytganda, Yerdan foydalanish “sam aradorligi” ushbu jarayoni am alga oshirish uchun

---

aniq shartlam i oldindan belgilash asosida Yerishiladi, “oqilonalik” esa Yerdan 
foydalanishda am alga oshiriladi ham da samaradorlik ko'rinishida namayon bo'ladi. 
Shunday 
hulosa 
S.A.Tkachukning 
ishida 
ham 
qilingan. 
U 
yerda 
qayd 
qilinadiki,.Yerlardan oqilona foydalanish mohiyatini aniqlash asosida “samaradorlik” 
singari umumiy toifa yotadi. Demak, birinchi navbatda, aynan ushbu toifaga har 
tomonlama tav sif berish, uning mazkur qirralarini ajratish talab qilinadi. Aynan 
ushbu qirralari yerlardan oqilona foydalanish tushunchasi (mohiyati)ni aniqlashda 
tadbiq qilinishi zarur” .
Yerlardan samarali foydalanish iqtisodiy toifa hisoblanadi, ammo bu tushuncha, 
qoidaga binoan, faqatgina qishloq xo'jalik yerlariga dahldor bo'lgan iqtisodiy yoki 
xo'jalik mazmuni bilan chegaralanmaydi. U ijtimoiy, rekreatsion ham da tabiatni 
muhofazalash samaradorligi tushunchalarini ham o 'z ichiga oladi. Yerdan 
foydalanishning har bir qirrasiga shuncha mos tarzdagi, belgilangan tiplardagi: 
ijtimoiy, iqtisodiy, eklogik va boshqa samaradorliklar mos keladi. Agarda yerdan 
foydalanishni faqatgina qandaydir bitta qirrasi bo'yicha qarasak, am alda ham ushbu 
qaralayotgan qirrasiga mos keluvchi samaradorlikni aniq turi bo'yicha eng yuqori 
natijaga 
erishish mumkin bo'ladi. Bunda aniq bir tur bo'yicha eng yuqori 
samaradorlikka boshqa turlar bo'yicha samaradorlikning pasayishi evaziga erishiladi, 
negaki yerdan foydalanishning boshqa (qolgan) qirralarining talablari birlamchi, 
boshlang’ich shartlar sifatida qabul qilinmagan.
Ammo yerdan foydalanish bir necha omil laming talablariga rioya qilingan 
sharoitda am alga oshiriladi. Bunday majmuali sharoitni tadbiq qilish yerdan 
foydalanish samaradorligining barcha (bir necha) bir vaqtdagi turlarining eng yuqori 
darajalariga ta ’sir etishlari bilan emas, balki yalpi samaradorlik bilan bog’liqdir. 
Bunday samaradorlik yalpi maqbul samaradorlik hisoblanadi. Boshqacha qilib 
aytganda, maqbullashtirilgan samaradorlik yerlardan oqilona foydalanishga (barcha 
qirralari shartlarini bir vaqtda bajarilishi nuqtai nazardan) mos keladi. Demak, 
yerlardan foydalanishning “oqilonaligi” samaradorlikni qabul qilingan mezonlari 
nuqtai nazaridan eng m a’qul yakuniy natijasini k o 'zd a tutadi, ya’ni bir vaqtning 
o 'zid a u, qoidaga binoan, iqtisodiy, rekreatsion, sog’lomlashtirish hamda ekologik
19

---

yoki qandaydir bir boshqa birikmalarda, ammo yerdan foydalanishning qabul 
qilingan shartlarida kutilishi mumkin b o ia d ig an eng yuqori, albatta yangi 
sam aradorlikdir. Bunday yerlardan oqilona va samarali foydalanish bir vaqtning 
o ‘zida tizim li yerdan foydalanishning ham shartli natijasidir, y a ’ni uning ikkitalikdagi 
yagona vazifasidir.
Y erlardan oqilona va samarali foydalanish tushunchasiga maxsus adabiyotlarda 
keltirilgan qoidalarning asosiy kamchiliklari shundan iboratki, ular qoidaga binoan 
ju d a tor m a’noda qaralgan, asosan yerlardan texnologik foydalanish nuqtai nazaridan, 
y a’ni yer resurslarini qayta tiklash siklining ikkinchi bosqichida qaralgan. Ammo 
ushbu tushunchani anchagina keng m a’noda, aynan yer resurslarini qayta tiklash sikli 
bo ‘yicha qarash zarur, y a’ni faqat bittasi b o 'y ich a em as,balki barcha uchta bosqichini 
baravariga 
qarash 
zarur. 
Yerlardan 
foydalanishning 
“oqilonaligi” 
va 
“sam aradorligi”nainki undan to ‘g ’ridan-to‘g ’ri foydalanish bosqichida, shu bilan 
birga, eng avvalo, uni taqsimlash va qayta tiklash bosqichlarida ham mavjud b o ‘ladi 
(shakllanadi, 
“vujudga keladi”). 
Taqsimlash 
bosqichida qanday 
shartlarda, 
cheklanishlarda, o ich am lard a mam lakat yer resurslarining har bir tarm og’ida, har bir 
korxonada foydalanish k o ‘zda tutishi b o ‘yicha qarorlar qobul qilinadi. Aynan shu 
shartlar m am lakat, tarmoqlar, korxonalarning shakllantirilgan manfaatlari nuqtai 
nazaridan k o ‘zda tutilayotgan yerdan foydalanishning “oqilonaligini” zaruriy 
darajasini aniqlaydi. Negaki “oqilona” tushunchasi yerdan k o ‘p maqsadli foydalanish 
uchun xarakterli ekan, demak, bunday holda yerdan foydalanishning qandaydir bitta 
qirrasi eng yuqori emas, balki berilgan shartlar yoki cheklanishlardan eng maqbul 
b o ‘lgan yerdan foydalanishning yangi sam aradorligi vujudga keladi.
5. Y er re su rsla rin i b o sh q arish tu sh u n c h a si, m a q sad i va y o ‘n alish la ri
Y er munosabatlarini boshqarish ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va boshqa 
jarayonlam i o ‘z ichiga qamrab oladi. Yer munosabatlarini boshqarish mexanizmi 
stixiyali v a ongli xarakterda bo'lishi mumkin. Stixiyali mexanizm avtomatik tarzda 
shakllanadi v a bu jarayonda davlatning aralashuvi talab qilinmaydi.
20

---

Boshqarishning ongli mexanizm ida esa davlat ijtimoiy institutlari boshqarish 
subyektlarining rivojlanish jarayonini va ilmiy asoslangan qonuniyatlami hisobga 
olish orqali yer munosabatlarini boshqaradi.
Yer resurslarini boshqarish - bu yer resurslariga jam iyat va davlatning yer 
resurslarini foydalanishda ularning samaradorligini oshirish uchun muntazam, ongli 
va aniq maqsadga qaratilgan ta ’sir ko'rsatishidir.
Yer munosabatlarining obyekti yer resurslaridir. Yer resurslarini boshqarish 
esa ulardan foydalanishni rejalashtirish, tashkillashtirish, tartibga solish v a nazorat 
qilishdan iborat b o ‘lishi kerak.
0 ‘zbekistonda yer resurslarini boshqarish, davlat yer fondidan oqilona 
foydalanishni ta ’minlash va tashkillashtirish maxsus vakolatga ega bo'lgan davlat 
organlari tomonidan am alga oshiriladi.
Yerdan foydalanishni boshqarish sohasi huquqiy jihatdan yer fondini 
boshqarish bo'yicha umumiy boshqarish vakolatiga ega va ijro etuvchi davlat 
organlariga 
ajraladi. Umumiy boshqarish organlari birinchi navbatda davlat 
hukumatining oliy 
organlaridir. 
Ijro etuvchi organlar O 'zbekiston hududi 
chegarasida va m a’muriy-hududiy birliklarda tegishli yerdan foydalanuvchi idoralar 
bo'lib, ular yerlardan qanday maqsadlarda foydalanishidan qat’iy 
nazar 
yer 
resurslarini yer boshqarish bo'yicha maxsus huquqlariga egadir.
Yer resurslarini boshqarishda quyidagi yo'nalishlar mavjud:
> Siyosiy-yer resurslaridan oqilona foydalanish bo'yicha davlatning ijtimoiy, 
siyosiy, iqtisodiy va ekologik vazifalarini bajarilishini ta ’minlashidir. M a ’muriy 
boshqarish 
esa yer 
resurslarini 
boshqarish 
omilkorligini 
aniqlash, 
o'zaro 
muvofiqlashtirilgan vazifalarni va ularni bajarishni tashkil etish, davlat boshqaruvi va 
m ahalliy organlar tizimini shakllantirish;
> Huquqiy - qonuniy hujjatlarda belgilangan huquqiy m e’yorlar asosida yerni 
saqlash va oqilona foydalanish;
> Ilmiylik - fan-texnika taraqqiyoti erishgan yutuqlami hisobga olib yer 
resurslarini boshqarish bo'yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish;
> Iqtisodiy - yer resurslaridan samarali foydalanish shartlarini belgilash;
21

---

>
Tashkiliy-texnologik - iqtisodiy, ijtimoiy rag'batlar va yer resurslarini 
asrash hamda ulardan oqilona foydalanish b o ‘yicha tadbirlam i am alga oshirish.
Yer resurslarini boshqarish obyektiv va sub’ektiv omillam i muayyan birga 
q o ‘shib olib borish demakdir. Bir vaqtning o 'z id a tabiatning jinsi sifatida yer o ‘zining 
qonuni b o ‘yicha rivojlanadi va boshqarishning uslublari va shakllariga muayyan 
ta ’sir ko ‘rsatadi. Shuning uchun boshqarish vazifalarini bajarish vaqtida hududning 
rivojlanishi, iqtisodiy sharoitlari kom pleksida yerning asosiy xususiyatlarini hisobga 
olish zarur. Bundan tashqari, yer resurslarini boshqarish majmuasi harakterga ega, 
chunki yer munosabatlari sub’ektlarning ko 'p g in a manfaatlariga borib taqaladi. Bu 
boshqarish organlaridan yer resurslarini asrash va foydalanish jarayonining 
shakllanishiga tashkiliy-texnologik qarorlar, ekologo-iqtisodiy oqibatlar imkoniyati 
bilan tizimli yondashuvini talab qiladi.
Shunday qilib, yer resurslarini boshqarish asosida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy 
form atsiyalar va tabiat qonunlariga tegishli b o ‘lgan umumiqtisodiy qonunlar yotadi. 
Ijtim oiy-iqtisodiy va ekologik aspektlar realizatsiyasi yer resurslari mazmunining 
tashqi tomoni, y a’ni boshqarish b o ‘yicha davlatning tashkiliy-xo'jalik va huquqiy, 
reja-iqtisodiy sifatidagi tadbirlarini ifodalaydi.
Yer resurslarini boshqarish tizim ida ijtimoiy ishlab chiqarishni boshqa 
sohalarda b o ig a n i singari ishlab chiqarish kuchlarini harakteri yerdan foydalanish va 
egalik qilish shakllari bilan bog” langan ishlab chiqarish munosabatlari o ‘rtasida 
doimo ziddiyat tu g ‘ilib turadi. Agar ular o ‘z vaqtida yechilm asa, jiddiy holat yuzaga 
keladi. Shuning uchun yer resurslarini boshqarishning uslublari v a shakllari ijtimoiy 
rivojlanishning har bir bosqichida ijtimoiy ishlab chiqarishning ijtimoiy shartlari, 
siyosiy, iqtisodiy va boshqa shakllari bilan muvofiq kelishi shart. Yer resurslarini 
boshqarish vaqtida yerlarga egalik qilish va foydalanish uchun egalik qilishda yuridik 
shaxslar va fuqarolar, shuningdek, hokim iyat organlari davlat manfaatlarini m uhofaza 
qilishga rioya etishlari kerak. Yer resurslarini boshqarishni uyushtirish har doim 
davlatga tegishli b o iis h i lozim.

---

Yer resurslarining boshqarish tizimining asosini boshqarishning funksiyasi va 
vazifalari, maqsadi, predmeti, sub’ekti va obyekti tashkil etadi. Boshqarishning 
sub’ekti va obyekti k o ‘p yillik natijalarning zamirida paydo b o ‘ladi.
Respublikamiz M ustaqillikka erishganidan buyon barcha jabhalarda 
keng 
k o ‘lamda islohotlar o'tkazilm oqda. Xususan, yer resurslaridan samarali va oqilona 
foydalanishga alohida e ’tibor qaratilmoqda. Yer xalq xo'jaligining barcha tarmoqlari 
tizimida va qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirishda asosiy vosita hisoblanadi. 
Shu bois, u aholi hayoti, faoliyati va farovonligida birinchi darajali ahamiyat kasb 
etadi.
Hozirgi kunda qishloq xo'jalik ahamiyatiga ega bo'lgan yerlarni muhofaza 
qilishga alohida e ’tibor berilmoqda. Chunki m am lakatimizda umumxalq mulki 
bo'lgan yerni muhofazalash va undan foydalanish konstitutsion ahamiyatga ega 
bo'lib, O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida «Yer, yer osti 
boyliklari, suv, o'sim liklar va hayvonot dunyosi ham da boshqa tabiiy zaxiralar 
umummilliy boylikdir, undan oqilona foydalanish zarur, chunki ular davlat 
muhofazasidadir», - deb belgilab qo'yilgan.
Konstitutsiyaviy m e’yorlar yer munosabatlarini tartibga solib turuvchi, qonun 
hujjatlarining barchasiga tatbiq etiluvchi va oliy yuridik kuchga ega bo'lgan huquqiy 
m e’yorlardir. O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan, mamlakatimiz 
fuqarolari qonunlarda belgilangan tarzda m ulk huquqiga egadirlar va o'zlarining 
mulklaridan o 'z xohishlaricha foydalanishlari mumkin, ular tabiiy resurslarga to 'g 'ri 
munosabatda bo'lishga majburdirlar. Yuqorida qayd eganimizdek, yer boshqa tabiiy 
boyliklar singari umummilliy boylikdir, ularni tasarruf qilish esa vakolatli davlat 
organlari tomonidan am alga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasining "Yer kodeksi", "Qishloq xo'jaligi kooperativi 
(shirkat xo'jaligi) to ‘g ‘risida"gi, "Fermer xo'jaligi to 'g ‘risida"gi, "Dehqon xo'jaligi 
to'g'risida"gi, "Davlat yer kadastri to'g'risida"gi qonunlam ing qabul qilinishi 
mamlakatimizda yer resurslaridan yanada samarali va oqilona foydalanishning 
huquqiy poydevorini yaratib berdi.
23

---

Zotan, ularda yer to ‘g ‘risidagi qonun hujjatlarining 
asosiy vazifalari etib 
hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini k o ‘zlab, yerdan ilmiy asoslangan holda 
qadriga yetib foydalanish va uni m uhofaza qilish, tuproq unumdorligini tiklash va 
oshirish, tabiiy muhitni avaylash va yaxshilash, xo'jalik yuritishning barcha 
shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish, 
yuridik va jism oniy shaxslarning yer uchastkalariga bo'lgan huquqlarini himoya 
qilishni ta ’minlash m aqsadida yer munosabatlarini tartibga solish, shuningdek, bu 
sohadagi qonunchilikni m ustahkam lash kabi vazifalar belgilab q o ‘yilgan. Bu ishlami 
am alga oshirish va hayotga tadbiq etish yuzasidan Vazirlar M ahkam asining bir qator 
qarorlari qabul qilindi.
Yer munosabatlarini tartibga solish va boshqarishning huquqiy manbalari:
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (08.12.1992 y.);
«Yer kodeksi» (30.04.1998y.) 2003-2009 yillardagi tuzatishlar bilan;
• 
Tabiatni m uhofaza qilish to ‘g ‘risida qonun. (09.12.1992y.);
• 
A lohida m uhofaza etiladigan tabiiy hududlar to ‘g ‘risida qonun (07.05.1993y.);
• 
Ekologik ekspertiza to ‘g ‘risida qonun (25.05.2000y.);
Davlat yer kadastri to ‘g ‘risida qonun (28.08.1998y.);
• 
Davlat kadastrlari to ‘g ‘risidagi qonun (15.12.2000y.);
Jinoyat kodeksi (22.09.1994y.);
• 
M a’m uriy javobgarlik to ‘g ‘risidagi kodeks (22.09.1994y.);
Fuqarolik kodeksi (21.12.1995y. va 29.08.1996y.);
Qishloq xo'jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga oid Prezidenti Farmonlari 
va qarorlari.
Yer m unosabatlarini tartibga solishda yagona davlat siyosatini yuritishni 
ta ’minlash m aqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 15 
oktabrdagi PF-3503-sonli “0 ‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, 
kartografiya va davlat kadastri davlat qo'm itasini tashkil qilish to ‘g ‘risida” gi 
Farmoni va V azirlar M ahkam asining 2004 yil 19 oktabrdagi 483-sonli qarori bilan 
Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat q o ‘mitasi tashkil 
etildi. Ushbu q o ‘m itaga yer resurslaridan oqilona foydalanish, yer munosabatlarini
24

---

tartibga solish, yer kadastrini yuritish, yer tuzishni va yer monitoringini tashkil qilish, 
tuproq unumdorligini saqlash, oshirish va qayta tiklash borasida yagona davlat 
siyosatini yuritish, yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish ustidan davlat 
nazoratini am alga oshirish kabi vazifalar yuklatildi.
Har qanday boshqaruv, shu jum ladan yerni boshqarish ham, aniq maqsadni 
nazarda tutadi.
Boshqarishning maqsadi davlatning iqtisodiyoti maqsadi bilan obyektiv 
pisanda qilingan va unga b o ‘ysundirilgan, keyingisi asosiy iqtisodiy qonunda 
ifodalanadi. Shu nuqtai nazardan (va yuqorida yerdan ratsional foydalanishning 
mohiyati to'g'risidagi ta ’rifni hisobga olish bilan yer resurlarini boshqarishning 
boshlang'ich uzoq muddatli maqsadini davlatning. Y agona yer zaxirasini barcha xalq 
xo'jaligi manfaati, uning tarmoqlari va ayrim yerdan foydalanuvchilar manfaati 
uchun maksimal samarali foydalanishni ta ’minlashni aniqlash mumkin.
Qayd etilganidek, 
yerdan 
foydalanish 
soxasiga 
taalluqli bo'lgan 
samaradorlik tushunchasi o'zaro bir-biri 
bilan 
mustahkam bog“ langan uchta 
iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik aspektlami o 'z ichiga oladi. Hozirgi zamon sharoitida 
yerdan foydalanish samaradorligiga erishish 
iqtisodiyotining 
rivojlanishi uchta 
yangi om illarga asoslanadi bu omillar to 'g 'risid a kirish 
qism ida 
to'xtalib 
o'tganm iz). Yer resurslaridan foydalanish samaradorligini faqatgina o'zining 
resurslarini saqlash texnologiyasi mazmuniga ega bo'lgan taqdirdagina hisoblash 
mumkin. Y er resurslarini boshqarish uning boshlang'ich maqsadiga muvofiqlikda 
oldiga va uning jarayonida xalq xo'jaligi muhim ahamiyatga ega bo'lgan vazifalar 
yechiladi. Ularning asosiylaridan quyidagilami ushbu tarzda ta ’riflash mumkin:
1. Bilib olingan qonunlar 
ularning 
rivojlanishi 
asosida ijtimoiy yer 
munosabatlarini doimo takomillashtirish.
2. Hozirgi va kelajak nuqtai 
nazardan jam iyatning 
ishlab chiqaruvchi 
kuchlarini rivojlanishi va joylashishi uchun eng yaxshi sharoit tug'dirish.
3. Yer zaxiralarini yerlarning toifalari bo'yicha zamon va makonda xalq 
xo'jaligi tarmoqlariga, yerdan foydalanuvchilarga va mol-mulkka optimal taqsimlash 
va qayta taqsimlashni ta ’minlash.
25

---

4. Yer resurslarini kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishni tuproq 
unumdorligining q a t’iy iqtisodiy o ‘sishini ta ’minlash.
5. H ar bir yer uchastkasini uning maqsadli ta ’m inlanishi bilan m uvofiqlikda 
eng ratsional foydalanishni ta ’minlash.
Yuqorida aytib o ‘tilgan vazifalam i samarali yechish yerdan foydalanishni 
boshqarishing barcha vazifalarini koordinatsiyasini am alga oshirishni talab qiladi.
Yerdan foydalanishni boshqarish vazifalari bazisli tizimini quyidagi vazifalar 
tashkil etadi.
1 .Yer resurslarini o'rganish va kartografiya qilish;
2. Yer resurslari kadastrini kiritish;
3.Yer resurslarii prognozlashtirish;
4.Y er resurslarini muhofaza qilish va ratsional foydalanishni rejalashtirish;
5. Yerdan ratsional foydalanishni loyihalashtirish;
6.Yerdan ratsional foydalanishini iqtisodiy rag'batlantirish;
7. Yerni m uhofaza qilish va foylanish ustidan nazorat qilish;
8. Y er baxslarii yechish.
Y uqorida qayd qilib o ‘tilgan vazifalar funksiyalarga boMinadi. Agar, masalan, 
boshqarish vazifasining bazisi sifatida "Yer resurslari prognozlashtirish " 
deb 
qaraladigan bo‘lsa 
unda uning podfunksiyasi 
"Qishloq x o 'jaligiga tayinlangan 
yerdan foydalanishni prognozlashtirish"," Axoli punktlari yeridan foydalanishni 
prognozlashtirish" singari boMishi mumkin.
Shunduy qilib yer resurslarini boshqarish - Bu davlatning yerdan samarali 
foydalanishni tashkil, yer munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan, bir-biri bilan 
mustaxkam bog“ langan rejali-iqtisodiy , texnikaviy,tashkiliy, x o ‘ja lik va huquqiy 
tadbirlar 
tizim idir.Shuningdek 
yerni 
butun 
jam iyat 
va 
ayrim 
yerdan 
foydalanuvchilarning manfaati y o 'lid a m uhofaza qilish ham shu tizim ning tartibiga 
kiradi.U o ‘z ichiga yer resurslarini o'rganish va kartografiya qilish,yerdan ratsional 
foydalanishni prognozlashtirish, rejalashtirish loyihalashtirish yerdan foydalanish 
ratsionalizatsiyasini iqtisodiy rag‘batlantirish. yerdan foydalanish ustidan nazorat 
qilish va yer baxslarini yechish kabilarni kiritadi.
26

---

Yer resurslarini o ‘rganish, taftish qilish tasvirga tushirish va kartografiya qilish 
bo'yicha davlatning faoliyati, 
uning 
yagona 
zaxirasini boshqarish 
tizimida 
mantiqan va tarixan dastlabki o'rinni egallaydi. Mustaqillik yillarida u umumdavlat 
yer kadastrining joriy etilishi bilan o'zining qonuniy davomini oldi.
Yerni boshqarishning mustaqil vazifalari 
sifatida 
prognozlashtirish, 
rejalashtirish va iqtisodiy rag‘batlantirishga ajratilishining qonuniyligi yerdan 
foydalanish soxasida iqtisodiy qonunlardan foydalanishning asosiy uslubi, ularni 
boshqarishning uslubi b o ‘lib asoslantiriladi. 
Ulardan birinchi va ikkinchisiga 
obyektiv ravishda loyihalashtirish tutashib ketadi va ular bilan birgalikda yaxlit 
mantiqiy "prognoz reja - loyiha tizimi vujudga keladi. Yerni muhofaza qilish 
ustidan nazorat amalda boshqarishning mustaqil vazifasida ajratilgan edi. Bu esa 
umuman nazorat qilishning ahamiyatiga to ‘lagicha m uvofiq keladi.
Boshqarishning ayrim vazifalari 
umumiy 
mazmuniga qisqacha to'xtalib 
o'tam iz.
Yer zaxirasidan 
ratsional foydalanishni ta ’minlash maqsadida davlat uni 
o ‘rganish bo ‘yicha zaruriy tadbirlar: turli xildagi taftishlar, tavsiflar, yer fondini 
rivojlantirish va klassifikatsiyalashtirish, kartografiya 
qilish majmuasini amalga 
oshiradi.
Yer monitorligini tashkil qilish va amalga oshirish vazifasi yanada ko'proq 
dolzarb masala b o iib qolmoqda. 
Yerni har tom onlam a o'rganish va kartografiya 
qilish natijalari davlat yer kadastrini yurgizish uchun tabiiy-ilmiy baza bo‘lib xizmat 
qiladi unda yem ing tabiati, x o ‘jaligi va huquqiy xolatlari haqida ishonchli va zaruriy 
m a’lumotlar yig'indisi 
jam lanadi. Yer kadastrining tarkibiy qismlari: yerdan 
foydalanishni ro ‘yxatga olish, yerning sifat va miqdorini hisobga olish, tuproq 
bonitirovkasi va yerni iqtisodiy baholashlar b o iib hisoblanadi.
Agar yer tuzilishida yer munosabatlari amalga oshirilsa, 
materilizatsiya 
qilinsa, yer kadastrida esa ular muvofiq ravishda aks ettiriladi. 0 ‘zida yerning 
huquqiy, x o ‘jalik, tabiiy holatlari haqida m aiu m o tlam i kirgizish bilan birga yerdan 
foydalanishning uchta birligi ahamiyatini tabiat m ajmuasining komponenti sifatida 
hududiy bazasi va ishlab chiqarish vositasi sifatlarini aks ettiradi. Biroq u nafaqat yer
27

---

munosabatlari soxasini qamrab oladi. Qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish 
vositasi sifatida yerning ishlab turilishini aks ettirilishi u 
agrar 
munosabatlari 
soxasiga ham tegib o'tm asa bo'lm aydi.
Y er kadastri garchi yuqorida etgan soxaning ikkalasiga har xil darajada tegib 
o ‘tsa ham davlatning yer-agrar siyosatini am alga oshirish maqsadi uchun, undan 
foydalanishga imkon beradi. Y er kadastrini yurgizish yer zaxiralarini boshqarish 
b o'yicha davlatning nisbatan mustaqil uchastkasi faoliyatini tashkil etadi va keng 
miqyosda hisobga olishni realizatsiya qilishga xizmat qiladi.
M amlakatim izda yer resurslarini prognozlashtirish va rejalashtirishga katta 
e ’tibor beriladi. Tabiiy resurslarni shu jum ladan yerlarni ham xalq xo'jaligi majmuali 
rejalashtirishda ulardan ratsional foydalanish asosiy vosita b o'lib qolishi kerak.
Ilm iy-texnika taraqqiyoti kuchayib 
borayotgan sharoitda yer resurslarini 
m uhofaza qilish va foydalanishning umum davlat majmua rejasini ishlab chiqish 
favqulotda dolzarbdir. 
Fan v a texnika, qishloq 
xo'jaligi, 
sanoat, 
transport, 
energetika, 
axoli punktlari, kapital qurilish, 
m oddiy-texnika ta ’minotining 
rivojlanishi bilan tutashgan barcha b o 'g 'in larid a balanslashtirilgan, bunday rejaning 
m avjudligi yer resurslarini boshqarishning muhim quroli bo 'lib xizm at qiladi.
Rejalashtirishni ilmiy darajasini oshirish vazifasi xalq xo'jaligini boshqarishni 
takomillashtirish b o'yicha majmua tadbirlarining birlamchilaridan biridir.
Y er resurslarini boshqarishda yerdan foydalanishni ratsionalizatsiyalashtirish 
iqtisodiy rag'batlantirish muhim o 'rinni egallaydi.
Iqtisodiy rag'batlantirish 
mazmunini yerni m uhofaza qilish va ratsional 
foydalanishni ta ’minlash, 
undan foydalanishda isrofgarchilikka, xo'jasizlik 
yo'llariga iqtisodiy to 'siq o'rnatish tashkil etadi. Yerdan ratsional foydalanishni 
iqtisodiy rag'batlantirish vazifalari sifatiga quyidagilami kiritish mumkin:
a) yerdan foydalanishga berilgan imkoniyatdan yerdan aniq foydalanuvchiga 
to 'la foydalanishni ta ’minlash;
b) maqsadli ta ’minlanishga muvofiq ravishda har bir yer uchastkasidan 
foydalanish samaradorligini oshirish;
28

---

v) noqishloq x o ‘jaligi extiyoji uchun olingan yerda isrofgarchilikka y o ‘l 
quymaslik, 
iqtisodiy tejam korlik rejimini kuchaytirish, yerdan foydalanish 
amaliyotida resurslami tejash texnologiyasini joriy etishni ta ’minlash.
N azorat vazifasi yer resurslarini boshqarish vazifalari 
y ig in d isid a 
asosiylaridan biri b o iib xizmat qiladi. Uning pirovard maqsadi - yerdan ratsional 
foydalanish va muhofaza qilish bo'yicha barcha tadbirlaming samaradorligi va 
to ‘g‘riligini am alga oshirish, yerdan foydalanishning qonuniyligini ta ’minlashdan 
iboratdir.
Yerdan foydalanish uchun davlatning nazorati o'zining moxiyati bo'yicha 
davlatning 
ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarining 
o ‘ziga xos 
shaklidir va yer 
munosabatlarini tartibga solishning muhim vositasidir.
Nihoyat, yer baxslarini yechish vazifasida yerdan oqilona 
foydalanishni 
m a’muriy-huquqiy ta ’minlash bo'yicha davlatning boshqaruvchilik faoliyati tomoni 
realizatsiya qilinadi.
Yerni 
boshqarishning 
yuqorida 
qayd 
etilgan 
vazifalarini 
davlat 
m arkazlashtirilgan tartibda am alga oshiradi. Boshqarishga davlatning yondashuvi 
(barcha xalq xo'jaligi manfaati uchun) butun yer zaxirasidan eng oqilona 
foydalanishni, yer munosabatlarining rejali rivojlanishini ta ’minlaydi.
B ilim ni n a z o ra t qilish u ch u n savollar:
1. Boshqarish deb nim aga aytiladi?
2. Jarayonlarni boshqarish deb nimaga aytiladi?
3. Tizim ga qanday ta ’rif beriladi?
4. Tizim qanday elementlarni o ‘z ichiga oladi?
5. Tizimning qanday turlari mavjud?
6. Tizimlami boshqarish deganda nima tushuniladi?
7. Yer resurslarini boshqarish deganda nim a tushuniladi?
8. Yerdan foydalanish deb nimaga aytiladi?
9. Yer resurslarini boshqarishning maqsadi nima?
10. Yer resurslarini boshqarishning vazifalari nimalardan iborat?
29

---

11. Yer resurslarini boshqarish yo ‘nalishlari qanday?
12.
Jam iyatdayer resurslarini ahamiyati qanday?
13. Yerlardan oqilona foydalanish deganda nimani tushunasiz?
14. Yerlardan samarali foydalanish tushunchasining mazmuni qanday?