Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

2. Y er resurslarini boshqarishning rivojlanish bosqichlari.
Respublikada yer resurslaridan foydalanish 1998 yilga qadar O ’zbekiston 
Respublikasi qishloq va suv xo'jaligi vazirligi qoshidagi yerdan foydalanish va yer 
tuzish Bosh boshqarmasi tomonidan amalga oshirilgan. Boshqarma tarkibida 4 
bo‘lim faoliyat ko'rsatgan: yerlarni davlat hisobi, yerlarni baholash, huquq b o iim i va 
moliya b o iim i. Barcha oldingi yillar, y a’ni iqtisodiyotni sotsialistik rejaliligi hamda 
yerga davlat mulkchiligi sharoitida, boshqarmaning yer oid siyosati asosan qishloq 
xo‘ja lik yerlarini tashkil etish va ulardan foydalanishga bo'ysundirilgan edi. Boshqa 
toifa yerlari, 
qoidaga binoan, yer resurslaridan foydalanishni 
integratsion 
boshqarishda 
katta 
ro! 
o ‘ynamagan. 
Ishlab 
chiqilgan 
respublika 
yerdan 
foydalanishining Bosh sxemasi ham da viloyatlar va tumanlar yer tuzish sxemalari 
qishloq hududlarini rivojlantirishga yunaltirilgan hamda, asosan, qishloq xo ‘jaligi 
yerlaridan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha tadbirlami k o ‘zda tutgan. 
Yer tuzish ishlari faqat qishloq x o ‘jaligi uchun ham da faqat qishloq xo‘jalik 
korxonalarida yuritilgan. Respublika yerlarini davlat hisobi b o ‘yicha har yili 
tuziladigan m a ’lumotlar (mamlakat yer fondi) ham da besh yilda bir marotaba 
o ‘tkaziladigan baholash turlari (tuproq bonitirovkasi) faqatgina qishloq x o ‘jalik 
yerlariga tegishli b o ig a n va bu ishlab chiqarish talablarini ham da qishloq va suv 
xo'jaligi vazirligi manfaatlarini qondirgan. Ushbu davrda yer fondini boshqarish 
m uammolarini 
shunday 
tarzda 
qo'yilishi 
mamlakatda 
o'tkazilayotgan 
yer 
siyosatining talablariga, balki, javob bergan b o is a kerak, negaki boshqa toifalar 
yerlari to ‘g ’risidagi axborotlar xalq xo'jaligi uchun kerak boim ag an , ammo, 
umuman, u jam i yer fondini, barcha yer toifalarini qamrab olmagan, yer resurslaridan 
foydalanish samaradorligiga baho bermagan.
1998 
yili 
O ’zbekiston 
Respublikasining 
yer 
kodeksi, 
O ’zbekiston 
Respublikasining “Dehqon xo'jaligi to ‘g ’risida”, “Qishloq x o ‘jalik kooperativi 
(shirkati) to 'g ’risida”, “Fermer x o ‘jaligi to 'g ’risida”, “D avlat yer kadastri 
to ‘g ’risida”gi qonunlarini o ‘z ichiga olgan holda m amlakatda yer qonunchiligining 
bazasi yaratildi, Yerdan foydalanishga bozor tamoyillari q o ila n ila boshlandi, shu
53

---

jumladan: Yerdan foydalanishning pulliligi, xususiy yerdan foydalanish, bozor yer 
munosabatlari va boshq. yer resurslarini bozor munosabatlariga tortilishi hamda 
o 'tish davrida ulardan foydalanish samaradorligiga talabni oshirilishi sababli 1998 
yili hukum at tomonidan O ’zbekiston Respublikasi yer resurslari Davlat qo'm itasini 
tashkil etish to ‘g ’risida qaror qabul qilindi (Vazirlar M ahkam asining 1998 yil 27 
iyuldagi 114-sonli “O ’zbekiston Respublikasi yer resurslari D avlat qo'm itasi 
Faoliyatini tashkil etish masalalari to ‘g ’risidan”gi Qarori). O ’zining faoliyati davrida 
“Y ergeodezkadastr” davlat qo'm itasi tomonidan yerdan foydalanish sohasida 
quyidagi yirik tadbirlar am alga oshirilgan: 
qishloq xo'jalik kooperativlari 
(shirkatlar)ni 
qayta tashkil etish asosida fermer xo'jaliklarini tashkil etish, ijara 
asosidagi yer munosabatlarini tadbiq qilish, yer uchastkalariga bo'lgan huquqlami 
ro'yxatga olish m aqsadida kadastr xizm atlarida ro'yxatga olish ofislarini yaratish, 
yerdan foydalanishning pullilik tamoyilini tadbiq qilinishini ta ’minlash, an ’anaviy 
ham da elektron variantlarda yer uchastkalarining kadastr planlarini tuzish, qishloq 
xo'jalik yerlarini sifat baholash (tuproq bonitirovkasi), qishloq x o'jalik yerlarini 
kadastrli m e’yoriy qiymat baholash, davlat chegaralarini dem arkatsiya qilish, yer 
monitoringini yuritish va qator boshqalar. Shu bilan birga, am aliyot ko'rsatadiki, 
xo'jaliklar yerlarining sifati ham da ulardan foydalanish sam aradorligi nihoyatda past 
bo'lib qolmoqda, yer turlari va ekin maydonlarini tarkibini m aqbullashtirishga etarli 
e ’tibor berilmayapti, chorvachilikning yem -xashak bazasi yom onlashdi, noqishloq 
xo'jalik yerlarini kadastrli qiymat baxolash mavjud emas, yerdan foydalanishning 
sam aradorligini, ayniqsa aholi punktlari, sanoat, transport va boshqa toifalar 
yerlardan foydalanish samaradorligini baholash am alga oshirilyapti. Tuproq 
unumdorligini qayta tiklash muammosi o 'tk ir bo'lib qolmoqda, respublika bo'yicha 
yagona yer siyosatini yuritishga yunaltirilgan davlat Dasturi mavjud emas, yer 
resurslarini qayta tiklash Dasturi mavjud emas, yer bozori va yerga ijara huquqining 
bozori mavjud emas, sug’oriladigan yerdan foydalanishda bozor tamoyillari etarli 
darajada tadbiq qilinmagan.
“Davyergeodezkadastr” qo'm itasining asosiy vazifalari quyidagilar qilib 
belgilangan:
54

---

-Yer resurslaridan oqilona foydalanish bo'yicha yagona davlat siyosatini am alga 
oshirilishini ta ’minlash, yer munosabatlarini muvofiqlashtirishni, yer tuzish va yer 
monitoringini, 
tuproqlar 
unumdorligini 
saqlanishi, 
oshirilishi 
ham da qayta 
tiklanishini ta ’minlash;
-tuproqlar unumdorligini oshirish, yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza 
qilish bo'yicha davlat dasturini ishlab chiqish vatadbiq qilish;
-yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini 
am alga oshirish;
-geodezik v a xaritashunoslik faoliyatlarini boshqarish;
-davlat geodezik nazoratni tashkil etish;
-davlat kadastrlarini yuritish sohasida joylardagi davlat hokimiyati organlari va 
davlat boshqaruv organlari faoliyatlarini muvofiqlashtirish;
-davlat yer kadastrini, davlat kartografiya-geodeziya kadastrini, bino va 
inshoatlar davlat kadastrini, shuningdek davlat kadastrlarini yagona tizimini yuritish.
Yerdan foydalanish masalasini yechishga, yangi sharoitda, majmuali 
yondashuv talab etiladi. Biroq nafaqat oddiy tadbirlar majmuasi, 
balki yerdan 
foydalanish iqtisodiyotini tashkil 
etish, 
rejalashtirishning barcha tizimlarini 
maqsadga yo'naltirilgan holda rivojlantirish, pirovard natijada yer resurslarini 
boshqarishning yaxlit va samarali tizimini yaratish lozim.
Shuning uchun soliq solish va byudjet daromadlarini to ‘plashni ko'paytirishga 
imkoniyat beradigan yer resurslarini boshqarishning mintaqa va mahalliy o ‘z-o‘zini 
boshqarishda investitsiyalar ja lb qilishning, yer munosabatlarining sub’ektlari uchun 
kafolatlangan huquq bilan ta ’minlashning samarali tizimini yaratishda yangi 
tam oyillar va uslublar vujudga keladi.
Yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish sohasida I. V. Degtyarev, 
S. A. Tkachuk, V. N. Xlistun, T. P. M agazinshikov, Ya. Ya. Maul, M. A. Gendelman, 
B. P. Balezn, S. A. Avezbayev, A.S. Chertovitskiy, G.A. Talipov, A. A bdug'aniyev,
I.M. Zak va boshqa olim lar tomonidan m a’lum ilmiy izlanishlar am alga oshirilgan. 
V.V. Kim, K.A. Choriyev, F.K. Kayumov, Ye.S. Karnauxova, A.T. Abdurazakov,
55

---

A.R. Bobojanov va boshqa olimlarning maxsus tadqiqot v a ilmiy izlanishlari ham 
diqqatga sazovordir.
Samarali texnologiyalarni am aliyotga jo riy qilish asosida yer va suv 
resurslaridan oqilona foydalanish muammolari R.X. Husanov, K.A. Hasanjonov,
O.R. Ramazonov, M. Hoshimjonov, A.S. Samutali singari iqtisodchi olimlarning 
ilmiy asarlaridayoritilgan.
Nomlari yuqorida zikr etilgan olim larning ilmiy izlanishlari b o ‘lishiga 
qaramasdan, bozor munosabatlarining izchil shakllanishi sharoiti v a jarayonida yer 
resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishni takomillashtirish m uammolari hali 
yetarli darajada ilmiy - uslubiy jihatdan o'rganilm agan. Bu hoi ushbu ilmiy tadqiqot 
izlanish mavzusining tanlashiga asos b o ‘ldi.
M amlakat miqyosida, tabiiy - iqtisodiy m intaqalar bo'y ich a yer tanqisligi 
sharoitida xalq x o ‘jaligi tarm oqlariaro va tarmoq ichidagi sohalar bo'yicha yer 
taqsimoti masalalari yetarlicha o ‘rganilmaganligi va bu m uam m olam i faqat ayrim 
olim larning ilmiy m akolalarida ( A.P. V erveyko, P.S. Shevchenko, P.F. Loyko, T.P. 
M agazinshikov, F.I. Palchikov va boshqalar) yoritilganini k o ‘ramiz.
M avzuning keng qam rovligi, yer monitoringi, m illiy hisobot tizim ida yer 
hisobi, boshqaruvda psixologik omillar, maxsus yer fondini tashkil etishning ilmiy- 
uslubiy asoslarini ishlab chiqish bo'yicha umuman ilmiy - tadqiqot ishlari natijalarini 
ilmiy nashrlarda chop etilmaganligi fikrim izga asos bo'ladi.
Yer resurslarini boshqarishning umumuslubiy masalalarini ishlab chiqish yer 
islohotini o'tkazish konsepsiyasi asosida O 'zbekistonda yer munosabatlarini tartibga 
solishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash hisoblanadi. M azkur ilmiy - tadqiqotlar 
maqsadiga 
yer 
resurslaridan 
samarali 
foydalanishni 
boshqarishning 
ilmiy 
m etodologiyasini o'rganishda muammoga yaxlit va murakkab jarayon sifatida tizimli 
yondashuv va shunga asosan uning ilmiy - uslubiy nazariyasini ham da yer 
taqsimotini iqtisodiy asoslash kiradi. Ilmiy tadqiqot maqsadini am alga oshirish uchun 
quyidagi ilmiy amaliy vazifalarni hal etish k o 'zdatutilgan:
>
yer resurslarini boshqarish bo'yicha chet el tajribalari tadqiqot qilish va 
umumlashtirishni;
56

---

> «Yerdan foydalanish» tushunchasining iqtisodiy mohiyati ochib berishni. 
Uning shakllanishi va jarayon ko'lam ining obyektiv shart-sharoitlari bozor 
munosabatlariga o ‘tish jarayoniga mos holda tadqiq qilishni;
> m a’m uriy tuman, viloyat va davlat miqyosida yagona davlat kadastrlari va 
yer kadastrini yuritish mexanizmlari o'rganib chiqilgan va samarali istiqbolli 
y o ‘nalishlarini belgilashni;
> yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishning davlat tadbirlar 
tizimi sifatida tushunchasi va iqtisodiy mohiyatini yoritishni;
> yer kadastrini murakkab va yaxlit tizim sifatida ilmiy - uslubiy asoslarini 
ishlab chiqishni;
> yer resurslaridan samarali foydalanish tamoyillari tizimini asoslashni;
> maxsus yer fondini tashkil etishning iqtisodiy mexanizmini yaratishni 
tadqiqot qilishni;
> yer resurslarini tarm oqlararo taqsim otining modellarini yaratishni;
> yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishda ko'chm as mulklar 
omilining ta ’siri mexanizmini takomillashtirishni.
Tadqiqotlar yerdan foydalanish jarayonining tahlili va yer resurslarini 
boshqarishni bashoratlashni dialektik yondashuviga asoslangan. Tadqiqotning 
metodologik asosini mamlakatimizdagi zamondosh va chet el iqtisodchi olimlarining 
yer resurslarini boshqarish, tabiiy resurslar salohiyati, agrar sohaning rivojlanishi va 
hududiy joylashuvi, yer kadastri va monitoringi, yerdan foydalanish iqtisodi 
muammolari bo'yicha ishlari tashkil etadi.