m aqsadi, y o ‘li
va
vazifasining
amalda bajariJishini qayd etadi. Shu nuqtai
nazardan reja kelajakni shakllantirish dasturidir.
Prognozni reja bilan taqqoslaganda ko'proq passiv tavsifga ega, chunki aniq
topshiriqlar qo'ym aydi va qat’iy vaqtinchalik doiralar bilan cheklanmagan. Rejali
ishning direktiv oldi bosqichi sifatidagi prognozning ilmiy va amaliy ahamiyati
rivojlanishning optimal yo'nalishini va tanlash imkonini beradigan variantlami
ishlab chiqishdan iborat.
Planlashtirishning dastlabki bosqichi sifatidagi prognozning ahamiyati bular
bilan chegaralanmaydi.
Yerdan foydalanishni prognozlashtirish yer resurslarini
87
boshqarishning mustaqil vazifasidir.Yerni prognozlashtirish m a’lumotlari maxsus
uslublar yordam ida ishlab tayyorlanadi va maxsus mustaqil xujjatlar tarkibida
tizimlashtiriladi. Ulardan eng asosiylari xalq xo'jaligi darajasida -kelajakda
m am alakatning yer resurslaridan foydalanishning bosh sxemasi (Gensxema), Oliy
darajada uning obyekti - Davlatning yagona yer zaxirasi, Predmeti - yer resurslarini
m uhofaza qilish
va foydalanishning
uzoq
muddatli strategiya majmuasini aniqlash va
tekshirish.
Gensxemaning umumiy tuzilishini quyidagi asosiy bo ‘Iimlari belgilaydi:
1) Uzoq muddatli kelajakda yerni m uhofaza qilish va oqilona foydalanishni
tashkil qilishning ilm iy-texnika konsepsiyasi.
2) Kelajakda yer resurslaridan foydalanishning asosiy y o ‘nalishlari.
3) Davlat yer fondining umumiy tavsifi.
4) Yerdan foydalanishning hozirgi zam on bahosi v a tahlili.
5) Qishloq xo'jaligida yerdan oqilona foydalanish sxemasi.
6) 0 ‘rm on xo'jaligida yerdan oqilona foydalanish sxemasi.
7) Xalq xo'jaligi tarm oqlarida yer resurslarini tashkil qilish sxemasi.
8) Yerni yaxshilash va majmuali m uhofaza qilish sxemasi.
9) Kelajak tarm oqlararo balansi.
10. M o'ljallangan tadbirlar sam aradorligi v a realizatsiyasi.
11. Bosh sxemaning asosiy ko'rsatkichlari.
Rejalashtirish va prognozlashtirishga markazlashtirilgan (xalq xo'jaligi va
hududiy tarmoq yondashuvlari birligini ta ’m inlash maqsadida umumiy takliflarni
xalq xo'jaligi darajasida xususiy v a ratsional m a’Iumotlar asosida korrektirovka
qilishni umumiylikdan xususiylikka prinsipi b o 'y ich a Bosh sxemani ishlab chiqish
am alga oshiriladi.
Shundan kelib chiqib, xujjatlarni tuzib chiqish bo'yicha ishlar uch bosqichda
o'tkaziladi:
1)
Yemi muhofaza
qilish
va
oqilona
foydalanishning
ilmiy-texnika
konsepsiyasini asoslash;
2) uzoq-muddatli kelajakda mamlakatning yer resurslaridan foydalanishning
asosiy y o ‘nalishlarini ishlab chiqish;
3) m o‘ljal davrida keng gensxemani shakllantirish (rejali, uzoq muddatli va
olis kelajakka) Gensxema bo'yicha m o ijallar uning barcha bosqichlarida ishlab
chiqish variantlar bo‘yicha uch darajani ajratish bilan - quyi, o'rtacha va yuqori
o'tkaziladi. U lar xalq xo'jaligi rivojlanishining munosib variantlariga asoslanadi.
Yer resurslaridan foydalanishning bosh sxemasi tarmoqlararo resursli majmua
dasturidir. Resursli dastur sifatidagi Gensxemasi yerdan foydalanish bo‘yicha uzil-
kesil, aniqrog'i bir variantli yechimni bera olmaydi. Bu holat resursli dasturning
o'ziga xos shakllanishini belgilaydi. Maqsadli dasturdan farqli o'laroq, uni "rejaga
qadar", keyinchalik esa uni tuzish jarayonida oydinlashtirib va muvofiqlashtirib
ishlab chiqish mumkin. Resursli dasturning pirovard k o ‘rsatkichlarini
dasturli
faqatgina "rejadan" olish mumkin b o ‘ladi,
binobarin
u mamlakat qancha va
qanaqangi resurslarga extiyoji borligini aniqlaydi. Uzoq muddatli xalq xo'jaligi
rejasining shakllanish umumiy sxemasida ularning samaradorligi bo'yicha dastur
variantlarini baholash va rejaga kiritish uchun ulardan yaxshisini tanlab olish o ‘zaro
bogiangan va balanslashtirilgan dasturning zaruriy va yakunlovchi bosqichidir.
G ensxemaning optimal varianti parametrining m a’lumotlari ushbu darajada
yer resurslarini muhofaza qilish va majmuali foydalanish davlat rejasiga kiritiladi.
Bu yerda yerdan foydalanishning bosh sxemasini ishlab chiqishning quyidagi
umumiy izchilligi ko'rinib qoladi.
Birinchi bosqichda xalq x o ‘jaligini kelajakda
rivojlanishini hisobga olib
tarmoqlar, iqtisodiy tumanlar, m a’muriy viloyatlar bo'yicha kelajakda (10-15 yillik)
yerdan foydalanishning asosiy yo'nalishlari belgilanadi.
Ikkinchi bosqichda - m a’m uriy tumanlar, viloyatlar va muxtor jum xuriyat
variantlari bo‘yicha yer resurslaridan foydalanishning asosiy y o ‘nalishlari doirasida
har bir darajada resursli va maqsadli prognozlarni barchasi qo'shilib prognozlar
ishlab chiqiladi.
Aynan Bosh sxemani variantli ishlab chiqish optimumning birga qo‘shib olib
borish xafini istesno qiladi, y a’ni xalq xo'jaligi nuqtai nazaridan, ziddiyatli
89
natijalar ofishda.
Yerdan foydalanishning viloyatlarda,
umuman mamlakatda
majmuali dasturi shakllanadi.
Uchinchi (yakunlovchi) bosqichda dasturli variantlari bahosi nisbatlanadi.
Barcha xalq xo'jaligini planli proporsional rivojlanishini ta ’m inlash nuqtai nazardan
dasturli variantlar bahosi nisbatlanadi. N atijada yer resurslarini m uhofaza qilish va
foydalanishning umumdavlat rejasining asosiga qo ‘yiladigan
optimal variantlar
aniqlanadi.
Y uqorida keltirilgan sxem alar bu m ustahkamlangan mantiqiy sxem a bo'lib,
yerdan foydalanish va uning optimal variantlar m a’lumotlari Gensxemani
shakllantirishga umumiy m etodologik yondashuvni aks ettiradi.
Gensxemaning umumiy izchil shakllanishida dastlabki bugin b o ‘lib tuman
yer tuzish sxemasi xizmat qiladi.
Gensxemani ishalb chiqish jarayoniga tum an
sxemalarini kiritishning zaruriyati yer prognozining o 'zig a xosligi, komplektnosligi
va zonilpastligi bilan begilanadi.
Biroq bu belgilar faqat yer prognozi uchun
tavsiflidir. Uning farqlanadigan,
o ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, uning
boshdan va pirovardida reja-kartografik asosida hududiy taftish qilishning natur
materiallari bo'yicha ishlab chiqiladi.
Aynan o ‘z natijasida ishlab chiqiladi, kartografiya esa qilinmaydi. Masalan,
tum anda (jam oa
xo'jaligida)
o'zlashtirilgan Sho'rtang m ajm uasining
umumiy
maydoni
prognozalshtirish m utlaqo xojati yo'q.
U tuproq meliorativ taftishi
natijasida aniqlangan va reja-kartografik asosida qayd etilgan.
Qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishining rivojlanish
variantlari
imkoniyatini
hisobga olish bilan
sho'rtanglarni bosqichma-bosqich o'zlashtirishni prognozlashtirish zaruriyati tez-tez
tuzilib turishi - boshqa
gap.
Prognozlashtirishning muvaqqat gorizonti qanday
boMishidan q a t’iy nazar, sho'rtanglarni o'zlashtirish xajmining imkoniyati am alda
o'zgarm as bo 'lib qolaveradi - u hududi va turli taftish vaqtida aniqlangan.
R eja -
kartografik asoslarining (rayon yer tuzish sxem asining tarkibida
"yerdan foydalanish - rayon" darajasida yerni prognoz qilish uchun foydalanish
prognozning obyektivlik talabini ta ’minlaydi. Yer resurslari tuzilishida dinamik
o'zgarishlarni tekshirish bu yerda amaliy m a’nosini yo'qotadi. Chunki, bu darajada
90
olingan xulosalar ekstronalatsiya uchun asos bo'lib xizmat qila olmaydi. Biror bir
xodisani dinamikasida taxlili kelajakda aniqlangan qonuniyatni ekstropomirovat va
muvofiq normativni aniqlash m aqsadiga ega. Yer resurslarini prognozlashtirishga
bunday yondashuv arnaliy natija beradi, agarda prognozlashtirish obyektini viloyat
yoki umuman m amlakat tashkil etsa, har xolda yirik iqtisodiy-jug'rofiy yoki
m a’muriy m intaqa b o is a , aynan ana shu obyektlarda yer fondidan foydalanishda
turli xildagi maxalliy chetga burilishlar o ‘rtachalanadi.
Yer resurslarini
prognozlashtirishga
tadbiqan
ekstropoyatsiya
uslubini
bevosita
shakllangan
prognozlashtirish usuli deb atash mumkin. Prognozlashtirishning bevosita shakli
rayon zvenosi uchun nomaqbul. Bu yerda prognozlashtirishning to ‘g ‘ri shakli zarur.
U kelajakli ishlab chiqishga ega b o lg a n aniq izlanishlar va naturli taftishlar
materiallariga bevosita asoslangan b o ‘lishi mumkin va kerak ham.
Shuningdek, ta ’kidlash kerakki, hududni maxsus taftish qilish, ayrim yerdan
foydalanish nuqtai nazardan, to ‘la hajmda am alga oshiriladi.
Bu
taftishning
natijalari birinchi galda tuman zvenolarida umumlashtiriladi.
M a’m uriy tum an - davlat rejalashtirishning boshlang‘ich obyekti ayrim
korxonalarga hammadan k o ‘ra "yaqin» hisoblanadi. Yer tuzilishini tuman sxemasi
tarkibida ekin maydonlarining tuzilishi, yer melioratsiyasining hajmi (yer foyndining
tuzilishi) va yo'nalishi,
yer
toifalari
maydonlarini
taqsimlash
(qayta
taqsimlanishning) zaruriy variantlarining obyektiv zaruriyatida imkoniyati mavjud.
U lardan har biri kapital,
qo'yilm aning zaruriy
hajmi
va ulaming
samaradorligi k o ‘rsatkichlarini aniqlash bilan tugallanmog‘i kerak. Variantlar bir-
biridan yerdan foydalanishning yo'nalishi b o ‘yicha ham, bir vaqtda miqdoriy
tavsiflar makon va zamonda muvofiqligi b o ‘yicha ham tubdan farqlanishlari kerak.
Ravshanki, variantlar soni cheksiz bo'lishi mumkin emas. Faqat ulaming miqdori
xaqiqatdan mumkin boMgan va ruxsat etilgan maqsadga muvofiq, real alternativlik
zarur.
Yer tuzish rayon sxemasi tarkibida yer resurslaridan foydalanish variantlarini
ishlab chiqish birdan-bir maqsad emas, u yerdan kelajakli foydalanishning ko‘pgina
91
masalalarini tuman m iqyosida bir xil ahamiyatda yechish rnumkin emasligini talab
qiladi.
Yer resurslaridan kelajakda foydalanishning viloyat tarkibida u viloyatning
kelajakda
rivojlanishi v a yerdan foydalanish b o ‘yicha maqsadli prognozlar
muvofiqligini hisobga olib,
asosan
tuman sxemalari materiallari bo'yicha
shakllanadi. Biroq tuman variantlarining bir qismi ishlab chiqishda ayrim
variantlarni
majmuali baholashda natijasida
viloyatning
rivojlanishi
nuqtai
nazardan "qirqib tashlanishi" kerak.
Viloyat sxemasining yakuniy natijasi faqat uning parametrlari m a’lumotlarini
ishlab chiqish variantlarini o ‘z ichiga oladi ular bo'y ich a omilkorlik bilan yechish,
faqat mamlakat m iqyosida bulishi mumkin.
Y er resurslarini prognozlashtirish
uslublar tizim idan foydalanish bilan am alga oshiriladi.
Chunonchi, iqtisodiy-
m atem atik (optimizatsiyali), o ‘xshashlar, ekstropolyatsiya, hisob-normativ va
boshqalar. Ayni vaqtda, ular har biri yerdan foydalanishning prognozlashtirishning
m a ’lum darajasida birlamchi aham iyatga ega b o'lishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |