Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

4. Yer munosabatlarini tartibga solish mexanizmi
Yer munosabatlarini tartibga solish mexanizmini unga obyektiv jixatdan xos 
bo'lgan uchta bir-biriga b o g iik nuqtai nazardan qarash kerak:
- iqtisodiy, siyosiy va huquqiy (yuridik) nuqtai nazardan qarash kerak;
Bunday yondashuv yer munosabatlariga 
iqtisodiy, 
siyosiy 
va huquqiy 
ta’sirini nazariy aniq chegaralanishini nazarda tutishga imkon beradi. Biroq bu 
omillami bir-biriga qarama-qarshi q o ‘yish, xato bo‘lar edi. Yer munosabatlarining 
rivojlanishiga ularning o ‘z ta ’sirini ko'rsatish bir-biridan ajralgan xolda emas, balki 
o'zaro 
bir-biriga ta ’sir k o ‘rsatish mustahkam, 
ajralmagan birlikda bo‘ladi. Yer 
munosabatlarini tartibga solish mexanizmida birlamchilik iqtisodiy qonunlarga 
tegishlidir.
B a’zan yer munosbatlarini tartibga solishni yer 
qonunchiligining ayrim 
huquqlari tashkil etadi degan ta ’kidlam i uchratish mumkin. Yer munosabatlarini 
tartibga solish uchun huquqning mutloq ahamiyati haqida fikming paydo b o ‘Iishiga 
sabab huquqiy adabiyotlarda "ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga 
solish", 
"iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish", "yer munosabatlarini tartibga solish" kabi 
ifodalanishlar eng k o ‘p uchraydi. Ehtimol uning sababini ana shu xolatlar bilan 
tushuntirish mumkin. Ammo huquq umuman yer munosabatlarini tartibga solmaydi, 
balki ularning maqsadli shakllarining namoyon bo ‘lishiga ta ’sir ko‘rsatadi, u yer 
munosabati ishtirokchilarining fe’l-atvorini, munosabatlar sub’ektlarining huquq 
va burchlarini belgilab, ular o'rtasida muvofiq ravishda huquq munosabatlarini 
o'm atish yordamida tartibga soladi. Aynan shu fikmi yer munosabatlarini huquqiy 
tartibga solish tushunchasiga kiritish kerak). Yer munosabatlarining ichki iqtisodiy 
mazmuni rivojlanishini iqtisodiy qonunlar tartibga soladi.
Iqtisodiy qonunlar harakat qilishning obyektiv harakterlarini e ’tirof etish kerak. 
Odamlar ishtirokisiz harakat qiladigan tabiat qonunlaridan farqli o'laroq iqtisodiy 
qonunlar odam lar orasida tarkib topadigan ishlab chiqarish munosabatlari soxasida 
harakat qiladi. Ammo, bu iqtisodiy qonunlar eng aw aldan odamlarga ravshan ekan 
deganligini bildirmaydi. 
Iqtisodiy qonunlar obyektivdir. Ularning 
harakati 
va
85

---

mazmuni odamlar irodasi va ongiga bog‘liq emas. O dam lar ularning harakatini bilish 
zaruriyatiga muvofiq b o ‘lib olishlari mumkin emas.
Iqtisodiy qonunlar, 
xususan yer munosabatlari rivojlanishi qonuni yemi 
muhofaza qilish va ratsional foydalanishni tashkil qilish uchun foydalanish yer 
resurslarini boshqarishning asosi, bosh mazmunidir.
Yer resurslarini boshqarishning mohiyati, yer m unosabatlari tizimining jami 
yig'indisini ularga maqsadga qaratilgan ta ’sir yordam ida harakatda bo'lgan iqtisodiy 
qonunlardan ongli 
foydalanish asosida 
yer 
munosabatlarini ishlab chiqarish 
kuchlariga muvofiqlashtirish maqsadida tartibga solishdan iboratdir. 
Shu bilan 
ta ’sir ko'rsatish obyekti nafaqat yer munosabatlari nam oyon b o iis h i shakllari bo'lib 
chiqadi (tashqi, 
irodaviy) balki bevosita moddiy asosi ham. Bu boshqarishning 
chuqur ijtimoiy-iqtisodiy aspektidir.
Yer resurslarini boshqarishning tashqi ko'rinish tom oni yer zaxirasini eng 
ratsional foydalanishini ta ’minlash bo'yicha davlatning rejali iqtisodiy, tashkiliy - 
xo'jalik-texnikaviy, texnikaviy va huquqiy tadbirlarining 
yig'indisi sifatida 
gavdalanadi. Yerdan foydalanishni boshqarishning moxiyatli momentining quyidagi 
tavsifiga e ’tibor qaratilishi kerak. K o'rsatib o'tilganidek, u, yer munosabatlarini 
tartibga keltirishga 
qaratilgan. 
Shu 
bilan 
bir vaqtda yerdan foydalanishni 
boshqarish o ‘z -o ‘ziga obyektiv va nisbatan mustaqil hodisadir. Binobarin bu yer 
m unosabatlari 
nam oyon bo'lishining aniq shaklidir. 
A niqrog'i 
esa, yer 
munosabatlarini takom illashtirishning maqsadga qaratilgan ongli shaklidir.
Turli xil uslublar yordami bilan yer resurslarini o'rganishni um um lashtirishda 
m uhim vosita b o'lib yerni kartografiya qilish xizmat qiladi (yirik, o 'rtacha va kichik 
miqyosli). Kosmik kartografiyaning qo'llanilishi va rivojlanishi yanada ko'proq 
bo'lm oqda. Kartografiya nafaqat yerdan foydalanishning holati va joylashishini 
kartada aks 
etirishda umumlashtiruvchi vosita bo 'lib xizm at qiladi, balki yerni 
o'rganishning asosiy uslubi bo'lib ham xizmat qiladi. Yem i o'rganishning muhim 
natijalari va shakllari bo'lib, shuningdek, yer resurslarini tabiiy - qishloq xo'jaligi 
rayonlashtirilishi va klassifikatsiya qilinishidir.
86

---

Turli xil uslublar va har xil shakllarda taqdim etilgan yerni kartografiya qilish 
va yo‘nalishdan olingan natijalar davlatning yer kadastrini yurgizish uchun tabiiy- 
ilmiy asos b o iib xizmat qiladi.
5. Y er resu rsla rin i prognozlashtirish
Prognoz - bu kelajak obyektining xolati haqida bayon qilingan va ilmiy 
tasaw urga asoslangani ehtimollikka ega b o ig a n , biroq yetarlicha tavsif tizimidir. 
Prognozlashtirish - 
xalq x o ‘ja)igini boshqarishning ajralmas tarkibiy qismidir. 
Prognozlar tayyorlash rejalarning realligi va asoslanganligini va ilmiylik darajasini 
oshirishning muhim vositasidir. Prognozlar ishlab chiqish kelajakni rejalashtirish 
uchun aloxida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki rivojlanishning maqsadga 
muvofiq y o ‘nalishini tanlash uchun asos beradi, munosib tadbirlar tizimini o ‘tkazish 
muddatini va izchilligini aniqlaydi.
Reja v a prognoz kelajakni shakllantirishning va oldindan k o ‘ra bilishning 
shakli ekanligi yetarlicha asoslantirilgan. Oldindan ko'rishning vazifasi 
- 
prognozlashtirishga ham da rejalashtirishga ham tegishli boigan id ek rivojlanish 
jarayolari va tendensiyalarining ilmiy tizimiga asoslangan. Biroq ularda aniqlab 
berishning turli xil darajalarida realizatsiya qilinadi.
Prognozlashtirish rivojlanish 
y o ‘nalishlari 
imkoniyatini 
va m a iu m
natijalarga erishish y o ila rin i turli xil variantlarda oldindan k o ‘ra bilishda, namoyon 
b o ia d i. Shunday qilib prognoz m aium otlari ehtimollik tavsifiga ega.
Undan farqli 
o ia ro q
reja 
qarorlarining 
noaniqligini istesno qiladi, 
ularning