Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

bo'yich a;
78

---

v) yaylov va pichanzorlar m adaniy texnikaviy xolati bo'yicha;
g) ekinzor va tuproqning agro ishlab chiqarish tavsifming ko'rsatkichlari 
bo'yicha;
Tuproqni bonitirovkasi deyilganda ulami tabiat belgilari va xususiyatlari bilan 
qishloq xo'jaligi hosildorligini bir-biri bilan b o g 'ia s h b o ‘yicha baholash tushuniladi. 
Tuproqni 
bonitirovka 
qilishning 
asosiy 
vazifasi 
tuproq 
sifatiga 
ularning 
unumdorligining ichki belgilari va xususiyatlari b o ‘yicha qiyosiy (ballarda) miqdoriy 
tavsifda berishdir.
Tuproq bonitirovkasi 
- yer kadastrining mustaqil tarkibiy qismidir. Ayni 
vaqtda u tuproqning unumdorlik qobiliyati yagona jarayonini o ic h ash bosqichidir. 
Bu jarayonning yakunlovchi bosqichi yem i iqtisodiy baholash b o iib hisoblanadi. 
Iqtisodiy baholashning obyekti qishloq x o ‘jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi 
b o ig a n yerdir.
Yerni iqtisodiy 
baholashning 
predmeti yem i m uhofaza qilish va undan 
samarali foydalanish maqsadida iqtisodiy ko'rsatkichlar muvofiqligi yordami bilan 
uning iqtisodiy unumdorligining obyektiv miqdorini o ichashdan iboratdir, hamda 
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini 
rejalashtirish va boshqa amaliy vazifalami 
bajarishni ham o ‘z ichiga oladi.
Y em i kadastrli 
iqtisodiy baholashning mezoni b o iib yerlarning tabiiy 
unumdorligining turli xillariga ijtimoiy-mehnatning unumdorlik kuchi xizmat qiladi. 
Qayd etilgan mezonga yem i baholovchi ko ‘rsatkichlarining m a iu m aniq tizimi 
muvofiq keladi.
Yerni iqtisodiy baholashning bosh vazifasi yerdan foydalanishning texnika- 
iqtisodiy sharoitini uning mahsuldorligiga va ijtimoiy mehnat unumdorligiga tabiat 
imkoniyatlari jam i y igindisining ta ’sirini, 
ishlab chiqarish vositasining 
turli 
sifatligini baholash natijalariga, yerdan nisbatan samarali foydalanishga, sub’ektiv, 
jum ladan, tashkiliy-xo'jalik omillarining ta ’sirini maksimal bartaraf etishni o ‘matish 
darajasini aniqlashdan iboratdir.
Yerni baholashning ayrim vazifalariga quyidagilar kiradi:
79

---

1) Turli xil turdagi yerlarni unum dorlik qobiliyatining odatiy (bazislar) 
darajasini aniqlash;
2) Y erning iqtisodiy unumdorligini 
ilmiy 
asoslangan 
iqtisodiy (yemi 
baholovchi) k o ‘rsatkichlar yordamida majmuali tavsifi;
3) Y erdan foydalanishning texnika-iqtisodiy sharoitida ratsional o ‘zgarishlami 
hisobga olish bilan unumdorlik qobiliyatining kelajagini o ‘m atish va vaqt omilini 
hisobga olish.
Umumiy m etodikaga m uvofiqlikda yerni baholash ikki aspektda olib boriladi;
1) A yrim qishloq xo'jaligi m adaniyatlariga tadbiqan - xususiy va
2) Turli xil yerlarda uning ratsional tuzilishini hisobga olish bilan qishloq 
xo'jaligi madaniyatining barcha m ajm uasiga tadbiqan - umumiy.
A sosiy va m ajburiy uslub sifatida quyidagi yem i baholovchi ko'rsatkichlar 
o'm atiladi:
U m um iy baholash uchun - mahsuldorlik (1 ga so‘m), harajatlam i qoplash 
( l.s o 'm h a ra ja tg a yalpi m ahsulot qiymati), differensial renta daromadi (l.g a so‘m).
X ususiy uchun - hosildorlik, ayrim ekinlarni ishlab chiqarishga sarflangan 
harajatlarni qoplash, differensial renta daromadi (1 ga aniq ekilgan ekinga). Yer 
kadastrining ahamiyati, xususan yer resurslarini boshqarish doirasidan ancha chetga 
chiqadi.Y erdan oqilona 
foydalanishning 
tashkil 
qilish 
nafaqat boshqarish 
vositasida balki iqtisodiyotning agrar sektorida x o'jalik 
mexanizmi orqali ham 
am alga 
oshiriladi. 
Y er 
resurslarini 
boshqarish 
va 
xo'jalik
mexanizmini 
takom illashtirish - yerdan foydalanish ratsionalizatsiyasining, bu tushunchaning keng 
m a’nosida, kesishi va tutatishishdir.
Davlatning yer kadastri m a’lumotlarini, yerdan foydalanishni boshqarish va 
xo'jalik mexanizmini takomillashtirish bo'yicha qabul qilingan qarorlam i to 'g 'ri 
m o'ljalg a olishni am alda samarali tadbiq etish yer kadastrli axborotlam i am alda 
foydalanish usullari bilish talab etiladi.
Y er kadastrining amaliy q o'llash uslubining asosiga quyidagi bir-biri bilan 
bo g “ langan usullarini qo'yish maqsadga muvofiqdir:
1) Yer kadastrli m a’lumotlam ing majmuali foydalanish;
80

---

2) Kadastrli m a’lumotlami (yoki aloxida kadastr ko‘rsatkichlarining) qaror 
qabul qilish uchun jalb qilinadigan bir-biriga munosabatining muvofiqlik tavsifidan 
va yechiladiga vazifalar tabiatining ichki mazmuni.
3) Uslubning (uslublar) ilmiy asoslanganligi;
4) Amaliy bajarishda oddiylik va uslubning samaradorligi.
kadastrining m aium otlari yer resurslarini prognozlashtirish va 
yerdan 
foydalanishning rejalashtirish uchun asos b o iib xizmat qilishini aytib o ‘tgan edik. 
Yer kadastri bazasi asosida va hisobga olish bilan yer tuzilishining rayon sxemasi 
tuzib chiqiladi va pirovardida - mamlakatning yer resurslaridan foydalanishning bosh 
sxemasi tuziladi.
Yer kadastrini umumiy tarzda yurgazish yerdan foydalanishni rejalashtirish 
va yer resurslarini prognozlashtirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi. Yer 
tuzishda yer kadastrli obyektiv 
m aium otlaridan foydalanish, loyihalashtirish 
jarayonining ratsionalizatsiyalashtirishga imkon beradi, 
loyiha qarorlarini qabul 
qiiishda sub’ektiv tizimning yuz berishini minimumga qadar olib keladi.
X o‘jaliklararo yer tuzishda quyidagi vazifalami yechishda foydalanish mumkin 
va m aqsadga muvofiqdir:
M aqsadli vazifasini oydinlashtirish va o ‘zlashtirish uchun yangi yerlarni 
aniqlash;
M avjud yerdan foydalanishning yangilarini shakllantirish v a kamchiliklami 
bartaraf etish;
Yer ajratib berishni iqtisodiy asoslash, eng foydali, resurslarni tejaydigan 
variantlami tanlash;
Q ishloq xo'jaligi korxonalari yerdan foydalanishning ratsional m e’yorini 
oydinlashtirish;
Tashkiliy v a iqtisodiy b o g ia n g an xo'jalik guruhlari xo ‘jaliklararo yer tuzish 
loyihalari tarkibida umumiy agroiqtisodiy hisob-kitoblar o'tkazish.
X o‘ja lik ichidagi 
yer tuzishda yer kadastrli axborotidan foydalanishning 
dolzarbligi kam emas, chunonchi bir-biri bilan b o g ia n g an quyidagi yo'nalishlar 
b o ‘yicha:
81

---

a) 
umumiy 
agroiqtisodiy 
hisob-kitoblar 
tizim ida 
ilgarigi, 
xususan 
loyihalashtirish va uning uchun dastlabki iqtisodiy asos tug‘diradigan;
b) loyihalashtirish 
jarayonida, 
shuningdek iqtisodiy tahlil va hudud 
tuzilishining ayrim unsurlarini makon-hududli baholash;
v) tashkiliy-hududiy tuzilishning samarali m ajm ua variantlarini baholash va 
eng yaxshilarini tanlash;
g) umuman ichki xo'jalik yer tuzilishi loyihasining samaradorligini majmuali 
baholashda.
Umumiy agroiqtisodiy hisob-kitoblar tizim ida yerni kadastrli baholash 
q oilanishning soxasi (uchastkali baholash, 
y a’ni yerni ayrim ishlov berish 
uchastkalari bo'yicha) asosan differensiatsiya imkoniyati va uning asosida ishlab 
chiqish bo ‘limchalari va ayrim yer m assivlari bo'yicha, umuman xo'jaliklar uchu yer 
mahsuldorligi rejali ko'rsatkichlari muvofiqligida aniqlanadi. Bu ekin maydonlari 
tuzilishini optim izatsiyalashtirish uchun (shu jum ladan an’anaviy uslublar ham eng 
k o 'p sam ara bilan esa - iqtisodiy-matematik va EH M uslublari yordami bilan) qishloq 
xo'jaligi ishlab chiqarishini, bo'lim lari orasida iqtisodlashtirish va konsentratsiyalash 
uchun asos yaratadi. Y em i baholashda ushbu sifatdan foydalanish jam oa 
xo'jaliklarida yerdan 
foydalanishni 
ratsionalizatsiya qilish bo'yicha xususiy 
loyiha vazifalarini samarali yechimini ta ’minlaydi. Bunda yer kadastrli m a’Iumotlar 
o 'zaro bir-biri bilan uzluksiz b o g 'ia n g a n ikkita aspektorlarda foydalaniladi:
Birinchidan - yer mulki va yer maydonlarining joylashishi, ishlab chiqarish 
bo'linm alari, dalalam i almashlab ekish va ularning ichida yaylovlar va pichanzorlar 
oborotlari, konfiguratsiya chegaralarini texnikaviy loyihalashtirishda;
Ikkinchidan - loyihalashtirish qarorini qabul qilish jarayonida iqtisodiy 
asoslanganligida.
Loyihali vazifalar umuman yerdan foydalanishning hududi bo'yicha va 
ularning tuproq konturlari (guruhlar) va ayrim yer massivlarining joylashishini 
balli baholash va sifat tavsifidan bevosita bog'liqlikda yechiladi.
Davlat yer kadastri (DEK) hozirgi bosqichda O 'zbekiston mintaqalari 
rivojlanishining 
va 
yer 
munosabatlarining 
tartibga 
solishning 
muhim
82

---

mexanizmlaridan biridir. Axborotlar tizimi bilan umumdavlat va mintaqaviy 
vazifalarni yechimini ta ’minlashda yer kadastri quyidagi sohalarda qator muhim 
harakatlarni am alga oshirilishiga imkon beradi:
1. Huquqiy munosabatlar sohasida - yerga egalik huquqini va ular bilan 
bitimlar tuzishning davlat ro'yxatga olinishini ta’minlash, O ‘zbekiston Respublikasi 
sub‘ektlari va hududiy tashkil topishi, jismoniy va huquqiy shakllari huquqlarini 
davlat tomonidan him oyalanishi, yer uchastkalariga o ‘z huquqiga, foydalanuvchilar, 
egalik qiluvchilar, mulkdorlar ishonchini shakllantirish, davlat organlari va yerdan 
foydalanuvchi sub’ektlar o'rtasidagi mulkchilik huquqini chegaralash.
2. Iqtisodiyot sohasida - Davlat byudjetiga yer to'lovlarini ta ’minlash va soliq 
solinadigan bazalarini kengaytirish, yerlarga kadastrli (iqtisodiy) baholashni 
o‘tkazish, yerlarni bozor iqtisodiyoti sharoitida axborotlar bilan ta ’minlash, yerlarga 
va boshqa ko'chm as m ulklarga soliq solish, foydalaniladigan yer uchastkalaridan va 
ko'chm as mulklar obyektlari mexanizmini takomillashtirish, yer munosabatlaridan 
noqonuniy yoki asoslanmagan imtiyozlardan foydalanuvchi sub’ektlar sonini 
kamaytirish, korxonalar asosiy fondlari qiymatini ko'paytirish va ularni inqirozlardan 
himoyalash.
3. 
K o'chm as mulklar bozorlarini shakllantirish sohasida - ko'chm as mulk 
bozorining ishlab turishning zaruriy sharoitlarini yaratish; davlat mulkchiligida 
turgan ko'chm as m ol-mulkni boshqarish, yer uchastkalaridan foydalanuvchilaming 
huquqlarini mustahkamlash, foydalanish jarayonini takomillashtirish, davlatda yer 
narxining qimm atbaho qog'ozlari (yer veksellari, obligatsiyalar, garov majburiyatlari 
va h.k.) fond bozorida muomalasi va kirishni ta ’minlash.
4. Bank va sug‘urtasining rivojlanish sohasida - Yer uchastkalari binolar, uylar, 
turar joylar va boshqa ko'chm as mulklarga ipoteka va boshqa turdagi kreditlar berish 
bilan ipotekani kreditlashtirishning rivojlanishini ta ’minlash, ko'chm as mulkka 
mulkchilik huquqini sug‘urtalash, davlat yer kadastridan axborotlar huquqiy 
ahamiyatligini taqdim etish asosida boshqa ishtirokchilari, sug‘urtalanuvchilar, narx 
belgilovchilar, banklarning bir-biriga ta ’sir qilish mexanizmlari o ‘z-o‘zini tartibga 
solish.
83

---

5. Investitsiya siyosati soxasida - investitsion loyihalami moliyalashtirishning 
m anbalaridan biri sifatida ipoteka kreditlashtirishdan foydalanish shuningdek, 
chetdan kapital kiritib, to ‘g ‘ri investitsiyalar jalb qilish uchun qulay sharoitlar 
yaratish.
6. Uy-joy kommunal xo'jaligini islox qilish va uy-joy siyosati soxasida - Turar 
joy mulkdorlar shirkatlari ishlab turishini va tuzilishini qo'llab-quvvatlash, 
joylashgan joyi, 
uning 
sifatidan 
bog“ liqlikda turar-joy 
xaqining miqdori 
differensiyasini asoslash, shuningdek uy-joy fondining boshqarma obyektiga va 
mulkchilik huquqini berish.
7. Yer resurslarini boshqarish va yerdan foydalanish sohasida- Sonlarini 
miqdor va sifat m a’lum otlarining hududiy bazasiga yer resurslarini boshqarish va 
rejalashtirish uchun t o i a v a aniq axborotlar taqdim etish, k o ‘chmas mulk obyektlarini 
shakllantirish vaqtida boshqarm alararo bir-biriga ta ’sir qilishni ta ’minlash, yerdan 
foydalanish holati uchun davlat nazorati va monitoringining o'tkazish, mintaqalami 
hududiy taqsim lash va hududiy iqtisodiy rejalashtirishni ta ’minlash, bosh rejalaming 
rivojlanishini aniqlash, davlat va jam oat extiyojlari uchun yerlarni iste’moldan 
chiqarib olish (xaq to 'lash ) mexanizmini yaratish.
8. Axborot xizmatlari sohasida - obyektlarni hisobga olish to ‘g ‘risida xabarlar 
ishonchliligini davlat e ’tiro f etgan yer kadastrli axborotlar ishonchliligini har qanday 
huquqiy va jism oniy shaxslarga, banklar, sudyalar, qonun chiqaruvchi va ijro 
etuvchilarga taqdim etish, geodezik, loyiha qidiruv va boshqa ishlami axborotlar 
bilan ta ’minlash, shuningdek kadastrlar va boshqa boshqarma reestrlarni axborotlar 
bilan qoM lab-quwatlash.
9. Yerdan 
foydalanishning 
barqarorligini 
ta ’minlash 
soxasida 
-Ushbu 
uchastkalarda 
yer 
munosabatlari 
obyektiga 
xuquqlar 
barqarorligini, 
uning 
xo'jaliklarga foydalanish barqarorligi, hududiy (makon), iqtisodiy va ekologik 
barqarorligini ta ’minlash.
10. Ijtimoiy siyosat sohasida - Yangi ishchi o'rinlarini yaratish, ijtimoiy va 
madaniy-maishiy infra-strukturalarining rivojlanishi, ishlab chiqarish obyektlarini 
shaharlar markazidan chiqarish, yangi ijtimoiy tabaqalarini shakllantirish.
84

---