Bilimni nazorat qilish uchun savollar:
1. Yerdan foydalanishning paydo bo'lish shakllari qanday?
2. Jamiyatning rivojlanishida yerning roli va undan foydalanish xususiyatlarini
ayting?
3. Yer resurslarini boshqarishning qanday rivojlanish bosqichlari dan iborat?
4. Y er m unosabatlari nima?
5. Y erda ishlab chiqarish munosablari deganda nimani tushunasiz?
6. Y er munosabatlarining rivojlanish qonunlarini ayting?
IV-BOB. YER RESURSLARINI BOSHQARISH USULLARI VA
MEXANIZMLARI
1. Yer resurslaridan foydalanishni boshqarish usullari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat miqyosida o'tkazilayotgan umumiqtisodiy,
yer va agrar islohotlam i
am alga oshirishning murakkab jarayonlari davrida yer
resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishni takomillashtirish ehtiyojini
kuchaytiradi. Aynan shu m a’noda yer kadastri va yer tuzish bo'yicha yangi nazariy
va amaliy jihatdan yondashuvlari yer resurslarini boshqarishning amaliy masalalarini
yechimlarida o 'z isbotini topganligi qo'yilgan muammoning amaliy ahamiyatini
bildiradi.
O 'zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni tubdan o'zgartirish jarayonida yer
munosabatlari va yer resurslarini boshqarishning samarali ko'rinishlari namoyon
bo'lm oqda. Y er o'zining asosiy xususiyatlaridan tashqari ushbu resurs ishlab
chiqarish vositasi, hududiy biznes, tabiiy boylik, huquqiy munosabatlar va ko'chm as
mulk obyekti b o 'lib qoldi.
Bozor munosabatlari qaror topishi sharoitida yerlarni davlat boshqaruvining
majmuali uslubini eng qulay qo'llash va byudjet daromadlarini ko'paytirishni
ta ’minlovchi, yerdan foydalanishning eng samarali va iqtisodiy jihatdan maqsadga
muvofiq shakli sifatida yerni ijaraga berishning rivojlanishi ayniqsa muhim
65
ahamiyatga ega bo'Iadi. Shu bilan birga yer munosabatlarining davlat boshqaruvidagi
yagona tartibini o'rnatish, ijara haqi miqdorini usullarini ishlab chiqish, yer
bozorining holatini aniq aks ettiradigan m intaqa iqtisodiyotining holati va undagi
jarayonlam i boshqarish tizimida, yer ijara siyosatida tadbirlar majmuasini
shakllantirishm ng birlamchiligini hisobga olish hal qiluvchi ahamiyatga ega b o ‘ladi.
Y er munosabatlarini tartibga solishning uslubiy nazariyasini ishlab chiqish, yerning
oldi-sotdi shakllari va uslubini faollashtirish, yer uchastkalarini xususiylashtirish
jarayonlarini, investitsion, baholash, sug‘urta faoliyati, ipoteka, kreditlashtirish, yerga
oid qimmatbaho qog'ozlar bilan muomala o'tkazishni rag ‘batlantirish zarur.
Yerdan foydalanishning sanab o ‘tilgan va qator boshqa kamchiliklari qishloq
va o ‘rmon x o ‘jaIigi, sanoat, transport va undan foydalanishning boshqa sohalari
uchun amaliy jihatdan t o i a haqqoniydir. Shu m unosabat bilan iqtisodiy mahsulotni
qayta ishlab chiqarish davrida yerning roli, tabiiy resurs sifatidagi yerning o'zini
qayta ishlab chiqarish siklidagi mohiyati va o ‘ziga xos xususiyatlari, ishlab
chiqarishning boshqa omillari bilan uni o ‘zaro aloqalar xarakteri yo'nalishlarida
tadqiqotlarni davom etirish zarur boMadi.
Yerning o ‘zini to ‘la qayta ilab chiqarishini (yer resurslarini) oldindan ko'rib
chiqamiz. O ’zining to ‘la takror ishlab chiqarish davrida yer uchta bosqichdan o ‘tadi:
yer resurslarini taqsimlash yoki qayta taqsim lash (foydalanish uchun yer berish);
jam iyat faoliyatining barcha sohalarida yerdan to ‘g ’ridan-to‘g ’ri foydalanish; yer
resurslarini qayta ishlab chiqarish (tiklash).
Bosqichlarning barcha sikllari (davrlari) nisbatan alohidadirlar, o'zlarining
aniq ichki mazmuniga va turli m ohiyatga egadirlar, ammo bunda o ‘zaro bog’liq va
o ‘zaro aloqadadirlar. Birinchi fazani oshirish yerdan
foydalanish xarakteri va
maqsadli mohiyatini belgilagan tarzda jam iyatdagi yerdan foydalanish sohalari
hamda iqtisodiyot tarmoqlari tomonidan yer resurslarini taqsim lashnio'z ichiga
oladi,qaysiki bu ikkinchi bosqichni am alga oshirishga m anba yaratadi. Iqtisodiyotni
doimiy rivojlanishi sharoitida ikkinchi bosqichni am alga oshirish yer resurslarini
keyingi taqsimlash va yangidan qayta taqsim lash usun obyektiv holda manbaa
66
F
yaratadi, yani ikkinchi bosqichni am alga oshirishi birinchi bosqich amalga oshirish
zarurligini muhim obyektiv shartidir.
Ikkinchi tomondan, siklning ikkinchi bosqichini amalga oshirish yer resurslarini
ishlab chiqarish iste’mol bilan bog’liq v a keyingi har bir,yangi ishlab chiqarish sikl
ularni qayta ishlab chiqarish obyektiv tarzda talab qilinadi, ya’ni siklni ikkinchi
bosqichini am alga oshirishi uchinchi bosqichni mavjud bo ‘lishining asosiy shartidir.
Shu bilan bir vaqtda, yer resurslarini qayta ishlab chiqarish (uchinchi bosqich)
siklning ikkinchi bosqichida ulardan samarali foydalanishning (iste’mol) obyektiv
zaruriyati hisoblanadi. V a nihoyat, uchinchi bosqichni amalga oshirish yer
resurslarini navbatdagi qayta ishlab chiqarish sikli uchun yer resurslarini taqsimlash
va qayta taqsimlash zaruriyatini k o'zda tutadi. O ’z navbatida yangidan taqsimlanishi
(qayta taqsimlanishi) ham da ularni navbatdagi siklda keyingi foydalanishi vositasida
siklning birinchi bosqichini am alga oshirish ulami oldindan qayta ishlab chiqarish
(tiklanish) zaruriyatini k o ‘zda tutadi. Bunday o ‘zaro aloqalar va o'zaro bog’liqliklar
to ‘la qayta ishlab chiqarish siklining birligi va yaxshiligini tashkil etadi. Qayd qilish
zarurki,o‘zaro aloqalar qishloq xo'jaligida yerlardan to 'g ’ri foydalanishda yer
resurslarini qayta ishlab chiqarish (tiklash) m a’lum miqdorda to ‘g ’ridan-to‘g ’ri
ham da ulardan foydalanish bosqichida am alga oshiriladi, kabi ichki tuyg’u bilan
am alga oshiriladi.
Qishloq xo'jaligida yerlarni qayta tiklash sikli (tuproq unumdorligi)bitta
kalendar yoki qishloq xo'jalik yiliga teng, keyin yangi qayta tiklash siklining birinchi
va ikkinchi bosqichlarini am alga oshirish zaruriyati vujudga keladi. Bundan uchinchi
bosqich (tuproq unumdorligini qayta tiklash) aniq muvoqqat chegaraga ega emas,
tuproq unumdorligini tiklash bo'yicha oldingi qayta tiklash siklida o'tkazilgan
tadbirlar samaradorligi ikkinchi,uchinchi sikllar va keyingi sikllar vaqtida ham
am alga oshirishi mumkin. Bu qishloq x o'jalik yerlari qayta tiklashning o 'zig a xos
xususiyatidir. Prof. S.A.Tkachuk tomonidan yer resurslarini qayta tiklash siklining
to 'rtta bosqichi qarab chiqilganligini haqqoniy ravishda e’tirof etamiz: ishlab
chiqarish (foydalanish), taqsimlash (qayta taqsimlash), almashish (faoliyat bilan,
texnologiyalar, axborotlar bilan), iste’mol (tiklash, qayta tiklash), ammo shu bitan bir
67
vaqtda ishlab chiqarish va almashishni birgalikda, jam lagan holda k o ‘rib chiqish
zarur, deb e ’tiro f etiladi.
Sanoat v a noishlab chiqarish (ijtimoiy,rekreatsion,tabiatni qo‘riqlash sohalari)
mohiyatidagi yerlarni qayta tiklash sikli, qoidaga binoan vaqt b o 'y ich a qishloq
xo ‘jaligi yerlari siklidankatta va bir necha yildan bir necha o ‘ng yilgachani tashkil
etadi. M asalan sanoat obyektlari yerlarini qayta tiklash ushbu yer uchastkasida aynan
shuncha miqdordagi, ammo ancha kuchli agregatlar o ‘m atish vositasida yoki
b o ‘lmasa, masalan, GESlardagi gorizontal joylashgan energiya bloklam i vertikalga
aylantirish natijasida am alga oshiriladi, natijada obyekt tagidagi yerlar maydoni
qisqaradi va hak. Ijtimoiy sohada yer resurslarini qayta tiklash kam qavatli binolarni
(shu jum ladan uy-joylarni) k o ‘p qavatli uylar bilan almashtirish, ijtimoiy
obyektlargaxizm at ko'rsatish uchun yer uchastkalarini ilmiy asoslangan tarzda
ajratish va hak.
Y er resurslarini boshqarish
mexanizmi
ko 'rib
chiqilayotganda yerni
boshqarish
-
bu oddiy tadbirlar majmuasi emasligi,
balki uzviy, yaxlit tizim
ekanligidan kelib chiqish muhim dir.
Tizim li yondashuv nazariyasi bilan uzviy yaxlit tizim belgilari m uvofiqlikda
uning unsurlari o'rtasidagi v a unda alohida unsurlarga tegishli bo'lm agan yangi
integrativ xususiyatlarining paydo b o'lishiga xizmat qiladi. Uzviy yaxlit sifatidagi
tizim ning rivojlanishi va xususiyati, uning unsurlari xususiyatining o'zgarishidagi
oddiy xususiyatlar natijasi emas.
Yaxlit tizim sifatida yerdan foydalanishni boshqarishning umumiy tavsifida eng
asosiysi - unda uning unsurlarini
xususiyatlar natijasisiga olib kelmaydigan
integrativ sifatlarning mavjudligidir.
Bu, yangi
integrativ tizimni boshqarishning tizimning barcha unsurlari
uzluksiz aloqalarining obyektiv m avjudligidan
kelib chiqadigan majmuali
funksiyalari
deb
atash
mumkin va o 'zining quyidagi tom onlarinm g birligida
nam oyon b o ‘ladi.
1)
Yer resurslarini boshqarish yaxlit tizimning vazifalarini am alga oshirilgan
ishlar samaradorligi natijasida, ayrim vazifalam i amalga oshirishdan xususiy
68
samaradorlik yuqoridir, jum ladan ularning muxtoriyatligi
saqlangan
sharoitda,
bir-biri bilan ajratilmagan, balki kelishilgan holda shu bilan birga har bir ayrim
vazifalarining am alga oshirish samaradorligi agar u (boshqarish vazifasi) o ‘z-o‘zicha
amalga oshirilmasdan, balki boshqalari bilan o ‘zaro mustahkam aloqada bo'lganda
amalga oshadi.
Masalan, yerdan oqilona foydalanishni
loyihalashtirishning
samaradorligi, yer kadastrining materiallariga va yerdan foydalanish ustidan nazorat
bilan mustahkam bog‘langan holda amalga oshirilsa o 'z natijasini beradi. Shunday
qilib, boshqarish tizimining oliy maqsadiga to 'la erishish,
faqat uning barcha
unsurlari (vazifalarning bir-biriga ta ’sir qilishdagina mumkin bo'ladi).
2)
Am aliyotda boshqarishni amalga oshirish paytida, har bir ayrim vazifa
o'zida u yoki bu darajada boshqa vazifalarni yuklaydi.
M asalan yer tuzish va boshqa yerdan foydalanish loyihalarini tuzib chiqish va
am alga oshirish o'zining to 'g 'rid a n to 'g 'r i tayinlanishidan tashqari yerdan samarali
foydalanishni rag'batlantirish vazifasini ham bajaradi.
Bu vazifani yerdan
foydalanishni nazorat qilish ham bajaradi. Garchi nazorat mustaqil vazifa o 'z
maqsadiga ega b o 'lsa ham, yer kadastrini yurgizish, o'zining xususiy vazifasiga ega
b o 'lsa ham, yerni m uhofaza qilish va foydalanishning m a’lum darajada vazifasini
bajaradi. N azorat qilish vazifasini bajaradi.
Y er bahslarini yechish, aslini olganda, nafaqat xususiy aspektlarga, balki
iqtisodiy
aspektlarga
ham
ega,
garchi
yerdan
samarali
foydalanishni
rag'batlantirishda,
shuningdek yerdan oqilona, to 'g 'ri foydalanishni nazorat
vositasining boshqa y o 'li bilan xizmat qiladi.
2. Y er re su rsla rin i bo sh q arish m exanizm lari
O 'zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o'tish jarayonida yer
resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishning obyektiv asosi bozor iqtisodiyoti
qonunlari mexanizmi hisoblanadi.
Yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishning ikkita bir-biriga uzviy
bog‘’liq bo'lgan boshqaruv vazifasi bo'lib, bular birinchidan, tashkiliy va
ikkinchidan, bevosita xo'jalikdagi foydalanish shakllaridir. Boshqaruvni bu ikki
69
shakli alohida yo'nalish
sifatida yer resurslaridan samarali
foydalanishni
boshqarishning tashkiliy tomonini aks ettiradi. Yer resurslarini boshqarish jarayoni
bir qator tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy m exanizmlami o ‘z ichiga oladi. Yer
resurslarini boshqarish m exanizmlari quyidagi tizim da o ‘z aksini topgan (2-rasm).
Y er kadastrini yuritish - 0 ‘zbekiston Respublikasi “Yer kodeksi”ning 15-
m oddasiga ham da “D avlat yer kadastri to ‘g ‘risida”gi qonunga muvofiq tashkil etilgan
tizim b o iib , u yerlarning huquqiy va x o ‘ja lik holati, miqdori va sifati, unumdorlik
darajasi, qiymat bahosi, ushbu yer fondining yer toifalari, yer egalari, yerdan
foydalanuvchilar va m ulkdorlar o ‘rtasidagi taqsimoti to ‘g ‘risidagi m a’lum otlar va
xujjatlar tizim idan iboratdir.
2-rasm. Yer resurslarini boshqarish mexanizmlari sxemasi
70
Y er kadastri o 'z mohiyati, maqsadi va vazifalariga k o 'ra to ‘rt tarkibiy qismdan
iborat b o iib , ular yer uchastkalariga b o ig a n xuquqlami ro'yxatga olish, yerlarni
miqdor va sifat hisobi, tuproq bonitirovkasi va yerlarni iqtisodiy baholashdan iborat.
Yer monitoringini yuritish - davlat miqyosida xalq xo'jalik tarmoqlari
bo'yicha yerlardan foydalanishda ro ‘y bergan jarayonlam ing o'zgarishini, yer
resurslarining miqdori va sifati holatini uzluksiz kuzatish tizimini tashkil etish ham da
m a’Iumotlar bilan yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish jarayonini
ta’minlashga qaratilgandir.
Yer tuzish ishlarini tashkil etish - Yerlardan oqilona va samarali foydalanishga
qaratilgan asosiy tadbirlardan biri bo'lib, u yer fondini xalq xo'jaligi tarmoqlari
orasida taqsimlash va ularni xududiy tashkil etish masalalarini yechishga qaratilgan.
Boshqaruv vazifalaridan kelib chiqqan holda yer tuzish - yer egaliklari va yerdan
foydalanishlarni hududiy tashkil etish bo'yicha ijtimoiy, iqtisodiy jihatdan asoslash,
xalq xo'jaligi tarmoqlari ehtiyojiga mos keladigan yer tanlash va yer ajratish
loyihalarini am alga oshirish, sug'orish va y o 'l tarmoqlarini loyihalash va boshqa
loyihaviy ishlanmalam i yaratish ham da am alga tadbiq etish masalalarini hal etishdan
iborat.
Y er resurslaridan foydalanishni prognozlash - yer resurslaridan foydalanishni
rejalashtirish, ulami muhofaza qilishga asoslangan holda prognozlash masalalarini
o 'z ichiga oladi. Bu m exanizm o 'z m ohiyatiga ko 'ra yer resurslaridan foydalanishni
bosh chizmasini (sxemasini) v a yer tuzish ishlarini rejelashtirishdan iborat bo'ladi.
Prognozlashning asosiy vazifasi xalq xo'jaligi tarmoqlari taraqqiyotiga mos holda
yillik va uzoq m uddatga m o'ljallangan yer resurslariga bo'lgan talabning ta ’minoti
bo'yicha asosiy ko'rsatkichlam i belgilab berish hisoblanadi.
Yer munosabatlarini tartibga solish - boshqaruvning huquqiy asoslariga
suyangan holda ishlab chiqarish munosabatlari tarkibida yer munosabatlarini tartibga
solishga xizmat qiladi. Bu mexanizmning asosiy vazifasi yerlardan foydalanishda
qonuniylikni ta ’minlashdan iborat.
71
Yerlardan foydalanishni nazorat qilish - davlat organlari tomonidan yer
eagalari va yerdan foydalanuvchilaming yer resurslaridan samarali foydalanishni
boshqarishga oid faoliyatini huquqiy jihatdan nazorat qilishga qaratilgan.
Yerlarni m uhofaza qilish - yerlardan xalq xo'jaligi tarm oqlarida har xil
m aqsadlarda foydalanish jarayonida yerlarni m uhofaza qilish, zarar yetkazilishining
oldini olish, ayniqsa alohida ahamiyatga ega b o ‘lgan, qishloq xo'jaligiga
m oijallangan yerlarni him oya qilishdan iborat.
Yerdan foydalanganlik uchun haq to ia s h - bu iqtisodiy rag'batlantirish
m exanizm laridan biri har xil m aqsadlarda yerdan foydalanganlik uchun haq to ia sh n i
tashkil etishdan iborat. Jumladan, yer uchun to ia n ad ig an haq ikki xil: ijara va yer
so lig i shaklida undiriladi.
Bozor m unosabatlari qaror topishi sharoitida yerlarni davlat boshqaruvining
majmuali uslubini eng qulay q o ila sh va byudjet daromadlarini ko'paytirishni
ta ’minlovchi, yerdan foydalanishning eng samarali v a iqtisodiy jihatdan maqsadga
muvofiq shakli sifatida yerni ijaraga berishning rivojlanishi ayniqsa muhim
ahamiyatga ega b o ia d i. Shu bilan birga yer munosabatlarining davlat boshqaruvidagi
yagona tartibini o'rnatish, ijara haqi miqdorini usullarini ishlab chiqish, yer
bozorining holatini aniq aks ettiradigan m intaqa iqtisodiyotining holati va undagi
jarayonlam i boshqarish tizimida, yer ijara siyosatida tadbirlar majmuasini
shakllantirishning birlamchiligini hisobga olish hal qiluvchi ahamiyatga ega b o ia d i.
Yer munosabatlarini tartibga solishning uslubiy nazariyasini ishlab chiqish, yerning
oldi-sotdi shakllari va uslubini faollashtirish, yer uchastkalarini xususiylashtirish
jarayonlarini, investitsion, baholash, sug‘o ‘rta faoliyati, ipoteka, kreditlashtirish,
yerga oid qim m atbaho qog'ozlar bilan muomala o ‘tkazishni rag‘batlantirish zarur.
Ishlab chiqarish munosabatlarining obyektiv majmui
odamlarning ongi va
irodasiga b o g iiq em as, shu bilan birga ishlab chiqarish munosabati bu odamlar
o ‘rtasida ta ’sir ko'rsatadigan ongli va irodaviy munosabatdir. Shuning uchun ishlab
chiqarish munosabati odam larning buyumlarga va bir-biriga irodaviy munosabat
ko'rinishida nam oyon b o ia d i. H odisalam ing tashqi ko ‘rinishida odamlarning
nisbatan mustaqil ta ’sir ko'rsatishini tug'diradi. Bu xolat ishlab chiqarish
72
munosabatining
obyektiv
mazmunini
niqoblaydi.
Ishlab
chiqarish
munosabatlarining obyektiv mazmunini ayrim odamlarning irodaviy harakati,
kimningdir irodasi bilan belgilab emas, balki ishlab chiqaruvchilarining rivojlanishi
ijtimoiy ishlab chiqarishning sharoiti, moddiy-texnikaning erishilgan darajasi bilan
belgilanadi. Pirovardida aynan ana shu obyektiv
omiliar odamlarning ongi va
irodasini ularning iqtisodiy faoliyati jarayoniga y o ‘naltiradi.
Odamlarning irodaviy munosabati ishlab chiqarish munosabatlarining nafaqat
tashqi ko'rinishining namoyon bo'lishi deb, balki ular xolatining ichki zaruriyati
sifatida b o'lib chiqadi.
Yer munosabatlarining irodaviy namoyon bo'lishi ularning obyektiv iqtisodiy
mazmunining aks ettirilishidir. Yer munosabatlarining obyektivligini,
ularning
rivojlanish
yo'nalishini
ishlab chiqarishning barcha
ijtimoiy moddiy sharoit
majmuasini ishlab chiqarish kuchlari belgilaydi.
Buyumlashgan
ishlab chiqarish munosabatlari
har doim ham kelib
chiqavermaydi. Balki buyum faqatgina m a’lum ijtimoiy
munosabatlar obyektiv
bo'lgan taqdirdagina ro 'y beradi. Ishlab chiqarish munosabatlarining buyumlashgan
dalilida muhimi shuki, bu yerda munosabatlami tashuvchi nafaqat oddiy buyum
bo'ladi, balki odam lam ing moddiy faoliyati, ishlab chiqarishning maxsuli sifatidagi
buyum shaklida yuzaga keladi. Yer abadiy,
uni bizga tabiat
in’om etgan va
buyumlashgan mehnatning mahsuli ham emas.
Binobarin yer munosabatlarining
buyumlashgan, predmetli shakllari boshlang'ich punkt sifatida berilgan.
Yer munosabatlarini tartibga solish mexanizmini unga obyektiv jihatdan xos
b o'lgan uchta bir-biriga bog“ lik nuqtai nazardan qarash kerak: iqtisodiy, siyosiy va
huquqiy (yuridik);
Bunday yondashuv yer munosabatlariga
iqtisodiy,
siyosiy
va huquqiy
ta ’sirini nazariy aniq chegaralanishini nazarda tutishga imkon beradi. Biroq bu
omillam i bir-biriga qarama-qarshi qo'yish, xato bo 'lar edi. Yer munosabatlarining
rivojlanishiga ularning o 'z ta ’sirini ko'rsatish bir-biridan ajralgan xolda emas, balki
o 'zaro bir-biriga ta ’sir ko'rsatish mustahkam,
ajralmagan birlikda bo'ladi. Yer
73
munosabatlarini tartibga solish mexanizm ida birlamchilik iqtisodiy qonunlarga
tegishlidir.
B a ’zan yer munosbatlarini tartibga solishni yer
qonunchiligining ayrim
huquqlari tashkil etadi degan ta ’kidlam i uchratish mumkin. Yer munosabatlarini
tartibga solish uchun huquqning mutloq ahamiyati haqida fikm ing paydo bo ‘lishiga
sabab huquqiy adabiyotlarda "ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga
solish",
"iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish", "yer munosabatlarini tartibga solish" kabi
ifodalanishlar eng ko‘p uchraydi. Ehtimol uning sababini ana shu holatlar bilan
tushuntirish mumkin. Ammo huquq umuman yer m unosabatlarini tartibga solmaydi,
balki ularning m aqsadli shakllarining namoyon b o iis h ig a ta ’sir ko'rsatadi, u yer
munosabati ishtirokchilarining fe’l-atvorini, m unosabatlar sub’ektlarining huquq
va burchlarini belgilab, ular o ‘rtasida muvofiq ravishda huquq munosabatlarini
o 'm atish yordam ida tartibga soladi. Aynan shu fikm i yer munosabatlarini huquqiy
tartibga solish tushunchasiga kiritish kerak). Yer munosabatlarining ichki iqtisodiy
m azm uni rivojlanishini iqtisodiy qonunlar tartibga soladi.
Iqtisodiy qonunlar harakat qilishning obyektiv harakterlarini e ’tirof etish kerak.
O dam lar ishtirokisiz harakat qiladigan tabiat qonunlaridan farqli o'laroq iqtisodiy
qonunlar odam lar orasida tarkib topadigan ishlab chiqarish munosabatlari soxasida
harakat qiladi. Ammo, bu iqtisodiy qonunlar eng a w a ld an odam larga ravshan ekan
deganligini bildirm aydi.
Iqtisodiy qonunlar obyektivdir. U lam ing
harakati
va
m azmuni odam lar irodasi va ongiga b og“ lik emas.
Iqtisodiy qonunlar,
xususan yer munosabatlari rivojlanishi qonuni yerni
m uhofaza qilish va ratsional foydalanishni tashkil kilish uchun foydalanish yer
resurslarini boshqarishning asosi, bosh mazmunidir.
Yer resurslarini boshqarishning mohiyati, yer munosabatlari tizim ining jam i
yig'indisini ularga m aqsadga qaratilgan ta ’sir yordam ida harakatda bo'lgan iqtisodiy
qonunlardan ongli
foydalanish asosida
yer
munosabatlarini ishlab chiqarish
kuchlariga muvofiqlashtirish maqsadida tartibga solishdan iboratdir. Shu bilan
ta ’sir ko'rsatish obyekti nafaqat yer munosabatlari nam oyon b o iis h i shakllari b o ‘lib
chiqadi (tashqi,
irodaviy) balki bevosita moddiy asosi ham. Bu boshqarishning
chuqur ijtimoiy-iqtisodiy aspektidir.
Yer resurslarini boshqarishning tashqi ko'rinish tomoni yer zaxirasini eng
ratsional foydalanishini ta ’minlash bo'yicha davlatning rejali iqtisodiy, tashkiliy -
xo'jalik-texnikaviy, texnikaviy va huquqiy tadbirlarining
yig'indisi sifatida
gavdalanadi. Yerdan foydalanishni boshqarishning moxiyatli momentining quyidagi
tavsifiga e ’tibor qaratilishi kerak. K o'rsatib o'tilganidek, u yer munosabatlarini
tartibga keltirishga
qaratilgan.
Shu
bilan
bir vaqtda yerdan foydalanishni
boshqarish o ‘z-o ‘ziga obyektiv va nisbatan mustaqil xodisadir. Binobarin bu yer
munosabatlari
namoyon
bo'lishining aniq
shaklidir. A niqrog'i esa, yer
munosabatlarini takomillashtirishning maqsadga qaratilgan ongli shaklidir.
Har qanday boshqaruv, shu jum ladan yerni boshqarish ham, aniq maqsadni
nazarda tutadi. Boshqarishning maqsadi davlatning iqtisodiyoti maqsadi bilan
obyektiv qaratilgan va unga bo'ysundirilgan, keyingisi asosiy iqtisodiy qonunda
ifodalanadi. Shu nuqtai nazardan yuqorida yerdan samarali foydalanishning mohiyati
to ‘g ‘risidagi ta ’rifhi hisobga olish bilan yer resurlarini boshqarishning boshlang'ich
uzoq muddatli maqsadini davlatning yagona yer zaxirasini barcha xalq xo'jaligi
manfaati, uning tarm oqlari va ayrim yerdan foydalanuvchilar manfaati uchun
maksimal samarali foydalanishni ta ’minlashni aniqlash mumkin.
Dostları ilə paylaş: |