8. Yer resurslarini boshqarishning iqtisodiy mexanizmi
M amlakatim izning yer boyliklarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish
tizim ning rivojlanishi davlat
tom onidan
ta ’minlansin. Birinchi
navbatda yer
kadastrining qaror topishi va asta-sekin taqsimlashuvi bilan bog'langan.
M ustaqillik sharoitida yer resurslaridan oqilona foydalanishning huquqiy,
qonuniy
ta ’minlanishi
zarur
va
m uhim dir.
Biroq
yerdan
foydalanishni
ratsionalizatsiyalashtirishning hal qiluvchi vositasi emas.
Bu yerda asosiy uslub
ijtimoiy - iqtisodiy muammolarni yechishga huquqiy va iqtisodiy yondashuvlar
birlamchiligi sifatida iqtisodiy
uslub
bo'lishi kerak. Yerdan oqilona foydalanishni
iqtisodiy rag'batlantirishning ikki yagona maqsadli vazifalarini ta’minlashdan iborat.
a) Yerdan foydalanuvchilarga berkitib qo ‘yilgan yerlardan to ‘la v a samarali
foydalanish.
b) qishloq xo'jaligi aborotidan olingan yer mulklaridan har tomonlama tejab
tergab, iqtisod qilish va resurslarni tejash texnologiyasini joriy qilish.
T a ’riflangan vazifalarni yechishning va uning ayrim
xollarining namoyon
bo'lishining muhim vositasi b o ‘lib, yerni x o'jalik ekspluatatsiyasi joriy renta
to ‘lovlari xizmat qiladi am alda yer munosabatlarini tartibga solishga yerni pul bilan
baholash (yerning bahosi) dan foydalaniladi:
Qishloq xo'jaligi oborotidan olingan yerlar oqibatini iqtisodiy (va ekologik)
baholash v a qishloq x o ‘jaligi
yer
mulkini majmuali hisobga olish yo ‘li bilan
iqtisodiy himoyalash.
Qayd etilgan vositalar bir-birlari bilan mustahkam bog‘langan va amalda
ularni
majmuasi
realizatsiya qilingan taqdirdagina maksimal samara bilan
ta ’minlanishi mumkin.
M amlakatim izda yer fuqarolik v a tovar oborotidan chiqarilgan.
O b’ektiv va sub’ektiv sabablar ta ’siri ostida qishloq xo'jaligi korxonalarining
ayrim yer uchastkalaridan foydalanmay qolish xollari ko'plab uchrab turadi.
Yer mulkidan foydalanishning obyektiv haqiqiy samarali
bo'lishi mumkin
boMgan uning me’yoriy darajasidan past b o ‘lish xodisalari yanada ko'proq uchrab
turadi. Har ikkala dalillar qishloq x o ‘jalig i oborotidan olingan qism larga tegishlidir.
104
Bundan qishloq xo'jaligi ham va umuman xalq xo'jaligi zarar ko'radi.
Bunday
sharoitda xo'jaliklarga berkitilgan yerlardan juda ham bem a’niiik bilan yoki umuman
foydalanilmaydi. Yer uchun xaq to'lash yerdan foydalanuvchilami o ‘z extiyojlarini
qisqartirishlari yoki ulardan to ‘la quvvat bilan foydalanishga majbur qilgan bo'lardi.
Bu maqsadlar uchun melioratsiya, suv xo'jaligi va kultur texnikaviy tadbirlami
amalga oshirar edilar.
Joriy renta to ‘lovlari qayd etilgan hodisalarni bartaraf etishga ko‘proq yordam
bergan bo'lardi. Shunday qilib, yer to'lovlarining bosh vazifasi yerdan eng oqilona
foydalanishning iqtisodiy rag'batlantirishni ta ’minlashdan iboratdir,
ular qishloq
xo'jaligi korxonalari xo'jalik hisobi faoliyati sharoitini baravarlashtirish instrumenti
sifatida zarurdir.
Yerdan foydalanishning
ratsionalizatsiyalashtirish
iqtisodiy rag'batining
muhim vositasi, yerni pul bilan baholashda (baho) b o ‘lib fazoda cheklangan va
xech narsa bilan almashtirib bo'lm aydigan yer qishloq xo'jaligida jam iyat uchun
zamriy oziq ovqat
ishlab chiqarishning kapital qadriyatiga ega bo‘lgan muhim
vositadir. Bu xolat qishloq xo'jaligi uchun yem ing kapital qadriyatini baholash
bo'yicha zaruriyatini keltirib chiqaradi. Qishloq xo'jaligi uchun yerni nisbiy baholash
bilan uning
kapital
ahamiyati
bo'yicha
taqqoslash yerni
iqtisodiy
(pulli
baholashning) absolyut mazmunini tashkil etadi.
Agar yer bahosining nisbiy
(qiyosiy) mezonining asosini har xil darajada yerlaming maxsuldorligi (iqtisodiy)
bo'yicha, shu nuqtai nazardan qishloq xo'jaligi uchun ulaming bahosi ijtimoiy
mehnat unumdorligi xizmat qilsa, tarmoq sifatida qishloq xo'jaligi uchun yem ing
absolyut iqtisodiy ahamiyati
nuqtai nazardan iqtisodiy
ahamiyati yerdan
foydalanishning to 'la samaradorligi absolyut iqtisodiy baholashning mezoni bo'lib
chiqadi. Yerni pul bilan baholash ikkita bosh maqsad uchun zarur:
1) Yerni boshqa asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan tenglikda qishloq
xo'jaligi korxonalari balansiga qabul qilish va xo'jalik hisobi munosabatlarini
takomillashtirish;
2)
Yerdan
foydalanish
bo'yicha
tarmoqlararo
munosabatlami
takomillashtirish.
105
Birinchi maqsadga erishish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish fondlaridan
foydalanishning samaradorligi va rejalashtirish taxlilida yerni pullik baholashning
qo'shilishini ta ’minlaydi. Ikkinchisi qishloq xo'jaligi extiyoji uchun bo'lm agan yer
olinganda uning yeri qishloq xo'jaligiga yerni pul bilan baholash bazasida pul bilan
tovon to'lashni aniqlashdir. Yerni pul bilan baholashning ikkita asosiy harajatli
(qiymatli) va rentali uslublarini nazarda tutish va realizatsiya qilish mumkin.
Yeming
"bahosini"
m ehnat
qiymati
asosida
uning
qishloq
xo'jaligida
o'zlashtirilishini aniqlashda qiymatli baholash yondashuv zaruriyatiga asoslanadi.
Bunday yondashuvning g'oyasi, k o 'p avlodlarning yerni o'zlashtirishda ko'pgina
avlodlarning mehnati singan.
Shuning uchun yerni qishloq xo'jaligi oborotiga
tortilishini suv va havo kabi tabiatning "in’omi" deb qaramaslik kerak- degan aqidaga
asoslanadi. Haqiqatda, moddiy substansiya - tabiat qismi sifatida yer, y a’ni yer-
materiya m ehnat mahsuli emas, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga tortilishida u
yer - kapital ko'rinishida bo'ladi, uning "bahosi" esa qiymatning o'zgargan shakli
ko'rinishida bo'ladi. A m alda u yoki bu uchastkasida tuproq unumdorligini oshirish
m aqsadida o 'n yillab m ehnat sarflanadi. Yerlarning bir qismi esa rekultivatsiya,
sug'orish, quritish va boshqa ko'plab mehnat talab qiladigan meliorativ va
kulttexnikaviy vositalar yordam ida
intensiv ishlov berishiga tortilishi mumkin.
Ravshanki,
bu yerlarning qadri,
ularning tabiiy tavsifi jam iyat uchun
chegaralanmagan.
"Xarajatli" yondashuvning realizatsiyasi nisbatan oddiyligiga qaramasdan
undan yer "bahosini" belgilash uchun am alda " s o f ko'rinishda foydalanish m a’lum
qiyinchiliklar tug'ilishi uchrab turadi. Qarab chiqilayotgan uslubning tor joyi
baholanadigan yerning turli xil sifatliligi, ularning mahsuldorligi (darom adligi) yetarli
darajada
hisobga
olinm asligini
e ’tiro f etish kerak.
Kam mahsulli, biroq
o'zlashtirishda k o 'p m ehnat talab qiladigan yer, anchagina unumli b o 'lg an va
uzlashtirishda kam mehnat talab qiladigandan ko'ra,
ancha yuqori baholanadi
(bahosi). K o'rinib turibdiki, yer
uchastkalarini
nisbatan
unumdorligi va
farqlanishiga qarab yer "bahosiga" tuzatish kiritish zarur.
Biroq bu usul yuqorida ziddiyatni to 'la darajada bartaraf eta olmaydi.
106
Yer "bahosini"
aniqlashga rentali yondashuv kelajaklidir.
U bilan
muvofiqlikda yerni iqtisodiy baholash bilan, vaqt omilligini hisobga olish bilan, uni
ekspluatatsiyasidan umumiy samaraga, differensial rentada ifodalangan bazisga
asoslanadi.
Yerning "bahosi"
yer maydoni birligidan yillik samaralarni (rent)
umumlashtirish "kapitalizatsiya" y o ‘li bilan aniqlanadi. Shuningdek, renta daromadi
o ‘sish sur’atining o'zgarishi koeffitsiyenti hisobga olinishi taklif qilinadi. Bunday
xolda yer "bahosini" aniqlash uchun qo‘llaniladigan formulaning ko'rinishi yanada
murakkab b o ‘ladi. X o‘ja lik hisobi va tarmoqlararo munosabatlami takomillashtirish
quroli sifatida yer "baho"sining am alda q o ‘llanish soxasi juda ham keng. U yer
resurslarini boshqarishning muhim vazifalarini amalga
oshirishda tegib o ‘tadi,
ayniqsa yerdan foydalanishni ratsionalizatsiyalashtirishning iqtisodiy rag‘batiga tegib
o‘tadi.
A m alda tarkib topgan yer "bahosi" noqishloq xo‘jaligi maqsadi uchun
qishloq xo'jaligi yerlarini ajratilishini iqtisodiy asoslashda tez-tez foydalaniladi.
Biroq, qishloq x o ‘jaligidan olingan yer mulkini tartibga solishda yer
"bahosining" q o ‘llanish soxasini oydinlashtirish kerak.
Qishloq x o ‘jaligi iste’molidan chiqarib olingan yerni zararini aniqlashning
differensialli yondashuvini muhim bir tomonini ko‘rsatish kerak. Gap shundaki,
uni to ‘la xajm da hisoblab chiqish, aniq bilimlar, to‘g ‘rirog‘i qishloq xo ‘jaligi mulkini
ajratib berish bilan birga keladigan salbiy oqibatlami bartaraf qilishning optimal
variantlari,
binobarin aniq majmuali loyiha ishlab chiqish talab etiladi. Bunday
yondashuv qishloq x o ‘jaligi maxsulotlari ishlab chiqish balansi buzilgan paytda, yirik
ajratishlar uchun eng maqbullidir, shuning uchun uni qayta tiklash yo'llarini
oldindan aniqlash muhimdir. Kichik ajratishlarda, odatdagidek, bunday zaruriyat
tugMlmaydi. Aynan mana shu yerda yer "bahosidan" foydalanish bilan muvofiq
zararlami hisoblab chiqish maqsadga muvofiqdir. Jiddiy gapiradigan
bo'lsak,
"baholar"
universal
bo'lishi mumkin emas.
Binobarin u qishloq xo'jaligi
iste’m olidan olingan turli xil variantlari uchun zarar miqdorini va shu bilan birga
qishloq xo'jaligi
y o ‘qotgan imkoniyatini qayta tiklashni tavsiflagan bo'lar edi.
Qishloq xo'jaligi oborotidan olingan aynan o'shanday yer uchastkalari oqibatining
107
variantlari ju d a xilm a-xil b o ‘lishi mumkin.
Shu asnoda,
iste’moldan chiqarib
olingan uchastkaning "bahosi" o'rnatilgan apriori bu har xilliklar ishtirok etmaydi
ko'rsatilgan kam chiliklarga kichik ajratmalarda nazarga ilm aslik mumkin. Shunday
qilib yer mulkini iste’m oldan chiqarib olish paytida yer "baho"sining eng samarali
foydalanish soxasi, obyektiv ravishda kichik ajratmalar bilan chegaralanadi. Yirik
yer ajratmalarini optim izatsiyalashtirish majmuali yondashuv va unga munosib
iqtisodiy m exanizm talab qilinadi. Umuman iste’m oldan chiqarib olingan o ‘rni
tartibga solish paytida yerni pul bilan baholashdan foydalanish va uni qishloq
xo'jaligi
korxonalari
balansiga
qabul
qilish
yerdan
foydalanishni
ratsionalizatsiyalashning
iqtisodiy
mexanizmini
rag'batlantirishni
takom illashtirishning va ASK barcha darajasida resurslam i tejash texnologiyasini
joriy etishning zaruriy shartidir.
Keyingi vaqtlarda m atbuotda maxsus ilmiy adabiyotlarda axoli sonini o'sishi
va qishloq x o'jaligi maqsadlari uchun yer ajratish ko'payotganligi sababli
m am lakatda yer balansining keskinlashuvi kuchayotganligiga tez-tez e ’tibor
berilmoqda. Ekin maydonlari keyingi 20 yil ichida axoli jo n boshiga yiliga o'rtacha
0,01
ga kam aydi. Qurilish va boshqa extiyojlar uchun qishloq xo'jaligi yerlari
ajratilishi garchi nisbatan b o ‘lsa-da, barqarorlashdi. Shu bilan birga yangi yerlarni
qishloq x o'jaligi oborotiga tortish yanada ko'proq chegaralangan qo'shim cha
m aydonlarni qishloq xo'jaligiga o'zlashtirish esa o 'sib borayotgan harajatlar talab
qilinadi.
Bunday sharoitda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensifikatsiyalashtirish
va
tuproq
unumdorligini oshirish bilan bir qatorda qishloq xo'jaligi yerlarini
iqtisodiy xim oyalash va
maksimal darajada tejash mustaqil v a ayniqsa dolzarb
ahamiyatga ega bo'lad i. Yer resurslarini iqtisodiy xim oyalashning moxiyati, ayb
o'tganim izdek, yerni m uhofaza qilish va yerdan oqilona foydalanishning haqiqatda,
qishloq xo'jaligi maydonlarini asossiz
qisqartirilishiga, xo'jalikni eplay olmay
yuritishga, isrofgarchilik yo'llariga, iqtisodiy to 'siq o 'm atish iqtisodiy vositalarini
qo'llash talab qilinadi.
Yerni iqtisodiy ximoyalash b o ‘yicha tadbirlar hozirgi vaqtda ikkita bir-biri
bilan
bog'langan aspaktlarda amalga oshiriladi. Ularning asosiy mazmuni
quyidagilardan iborat:
Birinchidan, yerga qishloq x o ‘jaligining birlamchiligiga qattiq rioya qilishni
hisobga olib yer resurslari ekspluatatsiyasi qoidasi va ilmiy-texnika m e’yori
majmuasini ishlab chiqish va amalga oshirishda maydonlarni texnika-iqtisodiy
ko‘rinishda qishloq
xo'jaligining yomon
va
"tashlandiq"
yerlarining
sifati
bo'yicha shu maqsadlar uchun iste’moldan chikarib olingan yer uskunalarini ajratish
joyi va sifatini m e’yoriy optimizatsiyalashtirish;
Ikkinchidan, ekologik va ijtimoiy omillarni hisobga olib qishloq x o ‘jaligi
yerlarini iste’moldan chiqarib olish bilan qishloq xo'jaligi ko'rgan zarar oqibatini
albatta qayta tiklashni iqtisodiy baholashda qishloq x o ‘jaligi imkoniyati to ‘la
tiklanish zaruriyati olinib yer fondini qayta taqsimlash variantlarini ishlab chiqish.
Yerni
iqtisodiy
ximoyalashni
ta ’minlash - yerdan
oqilona foydalanishni
rag‘batlantiruvchi samarali
tadbiridir u amalda yer fondini davlat tomonidan
boshqarish vazifasi sifatida yer resurslaridan oqilona foydalanishni iqtisodiy
rag'batlantirishning umumiy tizimining tarkibiy qismi bo'lib hisoblanadi. Qishloq
xo'jaligi yerlarni iste’moldan chiqarib olishning oqibatlari mexanizmi yetarlicha
murakkab va o ‘z ichiga yerdan aniq foydalanuvchilar zararlarini qoplashdan tashqari,
qishloq xo'jaligida foydalanishi to ‘xtatib qo'yilgan va uning iste’molidan chiqarib
olingan yerdan qishloq xo'jaligi ko‘rgan talofatni,
binobarin shu yerlarda
mahsulotni takror ishlab chiqarish zaruriyati qo‘shimcha xarajat qilishni yoxud yangi
yerlar o ‘zlashtirish va ularni ekspluatatsiya qilishni talab qiladi.
Ikkinchidan, qishloq x o ‘jaligiga undan iste’moldan chiqarib olingan yerni
o‘zlashtirishda ayrim xollarda xarajatlarni qoplash zaruriyati;
Uchinchidan, qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yerni uning iste’molidan
chiqarib olish bilan to'xtatilishi qishloq xo'jaligi ko‘rgan talofatni qoplashning aniq
muddatini bajo keltirish.
Yuqorida aytib o'tilgan punktlarning to 'la hisobga olinishi faqatgina muvofiq
keladigan majmua loyihalarini tuzib chiqish bilan ta ’minlanadi.
109
|