Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Çernobıl AES-də baş verən qəza ilə əlaqədar müəyyən edilmiş radionüklidlər, sezium
və stronsium-90 yeyinti ərzaqları və içməli suda müvəqqəti yol verilən səviyyəsinin 
miqdarı
Ərzaqlar
Xüsusi çəkinin aktivliyi, 
Kü/kq, Kü/litr 
Sezium 
radionüklid 
ləri üçün 
Stronsium-
90 üçün 
İçməli su 
5 ∙ 10
-10 
1 ∙ 10
-10
Süd, turşudulmuş sud məhsulları, xama, şor, pendir, kərə yağı 
1 ∙ 10
-8
1 ∙ 10
-9
Qatılaşdırılmış süd 
3 ∙ 10
-8
3 ∙ 10
-9
Qurudulmuş sud 
5 ∙ 10
-8
5 ∙ 10
-9
Ət (mal, qoyun, donuz), quş, balıq, yumurta, ət və balıq məhsulları 
2 ∙ 10
-9
- 
Bitki və heyvan yağları, marqarin 
5 ∙ 10
-8
- 
Kartof, kökümeyvəlilər, tərəvəzlər, ərzaq göyərtiləri, bağda bitən meyvə və 
güləmeyvələr (torpaq hissəciklərindən yuyulmuş), meyvə, giləmeyvə, 
tərəvəzlərdən konservləşdirilmiş ərzaqlar, bal 
1,6 ∙ 10
-8
3 ∙ 10
-9
Çörək və çörək məmulatları, yarma, un, şəkər 
1 ∙ 10
-8
1 ∙ 10
-9
Təzə yabanı giləmeyvələr və göbələk 
4 ∙ 10
-8
- 
Quru meyvələr 
8 ∙ 10
-8
- 
Qurudulmuş göbələk və yabanı giləmeyvələr, çay 
2 ∙ 10
-7
- 
İxtisaslaşmış uşaq qidası məhsulları (istifadəyə hazır bütün növlər) 
5 ∙ 10
-9
1∙ 10
-10
Dərman bitkiləri 
2 ∙ 10
-7
- 
Bu zaman stronsium-90-nın radionukleidləri seziuma nisbətən daha təhlükəli olur və qayda 
olaraq stronsiumun RYS-i seziumdan kifayət qədər aşağıdır. Müxtəlif məhsulların fərqli yol verilən 
radioçirklənmə səviyyəsi insan tərəfindən sutka ərzində istehlakının miqdarı ilə izah olunur. 
Məsələn, sutka ərzində insan daha çox içməli su istehlak edir, nəinki çay və ya qurudulmuş 
göbələklər. Odur ki, suyun çirklənməsinin yol verilən səviyyəsi (RYS) bu məhsulların müvafiq 
göstəricilərindən 1000 dəfə aşağı olmalıdır. 
Heyvanlar üçün yem qismində istifadə olunan heyvandarlıq məhsullarında radionuklidlərin yol 
verilən səviyyələri qida məhsulları ilə müqayisədə 1-2 dəfə artıq olur.. 
Əgər ətlik məqsədilə bəslənən heyvanlar (iribuynuzlu) yüksək səviyyədə radioçirklənmiş 
yemlərlə saxlanılmışlarsa və ətin tərkibində radionukleidlərin miqdarı yol verilən normalardan 
yüksəkdirsə, belə heyvanlar üçün reabilitasiya- yemləmə dövrü təyin olunur. Heyvanların 
radionuklidlərdən azad olunması üçün iki təşkilati üsuldan istifadə edilir. 
Birinci
üsulda heyvanları radionukleidlərlə çirklənməmiş təmiz yemlərə malik rayonlara 
köçürürlər. 2-3 ay yemləmə ərzində heyvanlar praktiki olaraq radionuklidlərdən azad olurlar. 
Stronsiumla çirklənmə zamanı heyvanların rasionuna yüksək kalsium tərkibli yemlərin (yonca və 
s.) əlavə edilməsi ilə bu prosesi sürətləndirmək olar. Orqanizmin mübadilə proseslərində kalsium 
orqanizmdən çıxarılan stronsiumu əvəz edir. 
Seziumla çirklənmə zamanı heyvanların rasionuna yüksək miqdarda kalium daxil edilməlidir. 
Fizioloji mübadilə zamanı kalium seziumu əvəz edir və radionuklid orqanizmdən xaric edilir. 
Bitkilərdə kaliumun miqdarı bu elementin torpaqda miqdarından birbaşa asılı olaraq geniş 
diapazonda dəyişir. Kalium və kalsiumun yüksək miqdarı neytral və qələvi reaksiyalı torpaqlar 
üçün səciyyəvidir. Belə ərazilərdə əlavə olaraq reabilitasiya dövrü üçün heyvandarlıq fermalarının 
tikintisinə ehtiyac yoxdur. Lakin bu üsulun əhəmiyyətli çatışmamazlığı da vardır. Peyin vasitəsilə 

---

57 
radionuklidlərlə yeni ərazilər çirklənə bilər. Bu vəziyyətdən peyini böyük ərazilərdə kiçik 
normalarla paylamaqla (radiasiya fonunu əhəmiyyətli dərəcədə artırmamaq naminə), və ya xüsusi 
anbarlarda saxlamaqla, yaxud da digər təkrar işlənmə üsulu ilə çıxmaq olar. Bütün bu tədbirlər üçün 
əhəmiyyətli sərflər tələb olunur. 
İkinci
təşkilati üsul – heyvanların gətirilmə təmiz yemlərlə yemləndirilməsindən ibarətdir. 
Peyinlə birinci üsulda olduğu kimi rəftar edirlər. Üsulun çatışmamazlığı – digər regionlardan yemin 
daşınmasına çəkilən yüksək xərclər. 
Turş torpaqlar zonasında (pH
qəl 
3,8-4,8) güclü çirklənmiş sahələrdə (radionuklidlərin miqdarı 
15-40 Kü/km
2
) bitkilərə radionuklidlərin daxil olmasını azaltmaq üçün, yəni yemləri daha təmiz 
etmək üçün, ilk növbədə torpaqda kalsiumun konsentrasiyasını (qatılığını) artırmaqla (yəni pH
qəl
6,5-6,8-ə qədər çatdırıldıqda) mümkün olar. Bunun üçün payızda dərin kultivasiyadan sonra 
əhəngləmə (nəzərə almaq lazımdır ki, torpağa hər 1 ton CaCO
3
verildikdə pH
qəl
orta hesabla 0,1 
vahid qədər dəyişir) aparmaq tövsiyə olunur. Əgər pH
qəl 
4-ə bərabər torpağı 6,5-ə çatdırmaq 
lazımdırsa, onda 1 ha sahəyə 25 ton CaCO
3 
verilməlidir. Nəzərə alsaq ki, əhəng materiallarının 
tərkibində qarışıqlar və müəyyən miqdarda su olur, onda düzəliş əmsallarından istifadə etmək 
lazımdır. 
Kalsium stronsiumun antaqonisti hesab olunur və onun torpaqda yüksək miqdarı stronsiumun 
bitkilərə daxil olmasını məhdudlaşdıracaq, daha təmiz məhsulun əldə olunmasını təmin edəcək.
Seziumun antaqonisti – kaliumun kationudur. Torpaqda K
2
O miqdarının 5-6-dan 14-16 
mq/100q-a qədər artırdıqda sezium-137-nin bitkilərə daxil olması 8-10 dəfə azalır. Mübadilə olunan 
kaliumun torpaqda miqdarını 1 mq/100q artırmaq üçün hər 1 hektar sahəyə 60 kq K
2
O vermək 
lazımdır, deməli kaliumun torpaqda miqdarının 8-10 mq/100 qr-a çatdırmaq üçün iki dəfəyə (2 il 
ərzində) hər hektara 480-600 kq K
2
O və ya 0,8-1,0 ton 60%-li kalium xlor verilməlidir. 
Beləliklə, radionuklidlərlə çirklənmiş torpaqlarda tərkibi radionuklidlərin yol verilən 
səviyyələrindən aşağı miqdarlarda praktiki olaraq təmiz bitkiçilik məhsulları əldə etmək 
mümkündür. 
Torpağa orta və yüksək normalarda azot gübrələrinin verilməsi sezium və stronsiumun 
kationlarının udulmasına yardım edir. Azot gübrələrindən istifadə etmədən (əgər torpaq yaxşı 
əhənglənmişdirsə və kaliumla yüksək dərəcədə təmin olunmuşdursa) paxlalı bitkilərin hesabına 
yüksək yem məhsulu əldə etmək olar. Bu halda torpaqda fosforun miqdarının konkret bitki növünün 
optimal təmin olunmasının aşağı hüduduna qədər qaldırmaq lazımdır. Paxlalı bitkilərin əksəriyyəti 
üçün fosforla optimal təmin olunma həddi torpaqda P
2
O
5
12-14 mq/100 qr. hesab olunur. Torpaqda 
mütəhərrik fosforun (1 mq/100qr.) artması üçün torpağın qranulomtrik tərkibindən və humusun 
miqdarından asılı olaraq hektara 60-100 kq P
2
O
5
verilməsi tələb olunur. 
Paxlalıları müvəffəqiyyətlə becərmək və azotun fəal təsbit olunması (simbioz) üçün torpaqda 
pH-nın kəskin dəyişməsi zamanı, torpağın fosfor və kaliumla təminatında mikrogübrə, birinci 
növbədə bor bəzi hallarda molibden tətbiq etmək lazımdır. Bor gübrəsi torpağa borlaşdırılmış 
superfosfat yaxud digər formada, hektara 2-3 kq bor hesabı ilə verilir. Molibden zəruri hallarda 
səpinqabağı toxumların işlənməsi zamanı tətbiq olunur. Torpaqda molibdenin yüksək miqdarda, 
yaxud molibden gübrəsinin yüksək norması təkcə fır bakteriyalarının deyil, bitkilərin inkişafını da 
ləngidir (boğur). 
Paxlalıları belə torpaqlarda becərən zaman toxumların səpinqabağı fır bakteriyalarının spesifik, 
virulent və fəal ştamları ilə yoluxdurulması vacibdir. 
Elmi müəssisələrin müxtəlif ekoloji zonalarda apardığı tədqiqatlarla biosfer ekosisteminə 
radioaktiv çirklənmənin mənfi təsirinin azaldılması üsulları işlənib hazırlanmışdır. Torpağın fiziki-
kimyəvi xassələri, ayrı-ayrı becərilən bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hər bir 
təsərrüfat üçün bitkiçilik məhsullarına radionuklidlərin daxil olmasını azaldan kompleks tədbirlər 
sistemi işlənib hazırlanmalıdır. 
Radionuklidlərlə çirklənmiş torpaqlarda ekoloji təmiz məhsulun əldə edilməsi texnologiyası 
modelinə daxildir: ərazinin müayinə edilməsi və məhsulda radionuklidlərin miqdarının 
proqnozlaşdırılması; əkin ərazilərinin çirklənmə sıxlığı üzrə inventarlaşması və kartoqramların 
tərtibi; çirklənmə kartoqramlarının torpaq məhlulu reaksiyası, mübadiləvi kalium və kalsium 
kartoqramları ilə tutuşdurulması.

---

58 
Radionuklidlərin miqdarının azaldılması üçün şum qatında layın çevrilməsi ilə dərin şum 
aparırlar. Otlaq və çəmənlərdə də layın çevrilməsi ilə əsaslı yaxşılaşdırma təcrübəsi tətbiq edilir. 
Çirklənmə kartoqramına uyğun olaraq müxtəlif istifadə təyinatı (yəni yem, toxum, ərzaq və texniki 
emal məqsədilə becərilənlər) üzrə bitkilərin yerini müəyyən edirlər. 
Əgər əvvəlki illərdə şum aparılmışdırsa radionuklidləri üst qata qaldırmamaq üçün sonrakı 
illərdə laydırsız şum və ya minimal becərmələr aparmaq daha məqsədəuyğundur. Əkin və məhsul 
yığımı zamanı kombinə edilmiş aqreqatlardan istifadə etmək lazımdır. 
Beləliklə, konkret təsərrüfatda, tarlada radiasiya vəziyyətini bilərək, hətta radionuklidlərlə 
çirklənmiş torpaqlarda belə radionuklidlərin bitkilərə daxil olmasını azaldan bitki və sort seçimi, 
xüsusi tədbirlərin yerinə yetirilməsi vasitəsilə tərkibində radionuklidlərində miqdarı yol verilən 
səviyyədən aşağı bioloji təhlükəsiz bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları əldə etmək mümkündür.