Qabriel Qarsia Markes "Patriarxın payızı" Roman Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı dünyaşöhrətli yazı

www.kitabxana.net 
 
Milli Virtual Kitabxana təqdim edir 
 
 
 
Qabriel Qarsia Markes 
 
 
 
"Patriarxın payızı" 
 
 
Roman 
 
 
 
 
Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı - dünyaşöhrətli yazıçısını şah əsər 
azərbaycan dilində… 
  
 
Afaq Məsudun azərbaycanca çevirməsində 
 
 
Afaq Məsud 
 
Romana ön söz 
 
 
Qabriel Qarsia Markesin özü dediyi kimi, yaradıcılığında önəmli yer tutan bu 
məşhur romanı, mistik bir qoca haqqında – dünya durduqca duran, bütün vücudu 
 
1

və ruhuyla hakimiyyət zirvəsinin havasıyla qidalanan, bu «ecazkar ucalıqlarla» heç 
cür vidalaşmaq istəmədən, ölümünün astanasınacan mübarizə aparan qoca diktator 
haqqında, onun hakimiyyətinin qürub çağı – payızı haqqındadır.  
Magik realizm məktəbinin parlaq nümayəndələrindən olan Markesin, özünəməxsus 
yazıçı qələmiylə ərsəyə gətirdiyi bu əsər - unikal təhkiyə üslubu - zaman və məkan 
ölçülərinin itirildiyi, müxtəlif dövrlərdə və məkanlarda baş verən hadisə və 
situasiyaların, eyni bir müstəviyə - yaşı və məkanı dəqiq bilinməyən, ilğımvari 
yaddaş ərazisinə sığışdırılması, təsvir olunan olaylara və insan talelərinə, guya 
təkrar-təkrar dönə-dönə, əslində isə, yazıçının nəzarət dairəsinə düşmüş bu 
mənzərələrə, ayrı-ayrı zaman və baxış bucaqlarından daxil olunması, insan 
obrazlarının markesvari təsviri, əsəri, ilk növbədə, yüksək bədii sənət nümunəsi 
kimi, iyirminci əsr ədəbiyyatının yetirdiyi ən parlaq romanları sırasına çıxarır. 
Yazıçının, xüsusi bir şövqlə, adi insan normalarına sığmayan sirli dünyasını zərgər 
incəliyi ilə açdığı patriarx obrazı, Yer üzünə tarixin müxtəlif dönəmlərində gələn, 
hakimiyyəti, taleyin acı hökmüylə ələ kesirib, sonradan heç bir vəchlə əlindən 
buraxmaq istəməyən diktatorların ümumiləşmiş, gerçək simasını gözlərimiz 
önündə canlandırır. Bu baxımdan əsər, xalqların və millətlərin azad, demokratik 
cəmiyyətə doğru irəlilədiyi ən həlledici tarixi dönəmlərdə, bütün işıqlı yolları və 
cığırları öz kasad dünyagörüşləri və əqidələriylə, ağır və keçilməz şlaqbaum kimi 
kəsən, zamanın bütün sınaqlarından – sui-qəsdlərdən və məhəlli savaşlardan, 
dünya müharibələrindən və inqilabi çevrilişlərdən, təbii fəlakətlərdən və 
xəstəliklərdən, anlaşılmaz xatasızlıqla ötüşən bu insanların mistik əbəliyini, 
dəfedilməzliyini fiksə edən sənədli səlnamə kimi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.  
Tarixinin müxtəlif dönəmlərində Yer üzünə sınaq kimi göndərilən bu oxşar taleli 
insanların gizli mahiyyətini mahir yazıçı qələmiylə ümumiləşdirməyə nail olmuş 
Markes, insanlıq üçün xüsusi təhlükə olan «ölməz diktator» obrazını yaratmaqla, 
insanlıq və vətəndaşlıq hüquqları əsrlər boyu tapdanan, zülm və haqsızlıq üzərində 
qurulmuş hakim rejimlərin basqısı altında inləyən dünya xalqları qarşısında öz 
haqq səsini ucaldaraq, müqəddəs yazıçılıq missiyasını yerinə yetirmiş olur.  
 
 
A. Məsud 
 
 
 
 
 
 
«PATRİARXIN PAYIZI» HAQQINDA 
 
 
Bir dəfə Karlos Fuentes, Xulio Kortasar və Qarsia Markes Meksikada görüşürlər 
və Fuentes, Latın Amerikasının diktatorları haqqında – hər yazıçı öz ölkəsinin 
diktatoru haqqında bir fəsil yazmaq şərtilə, birlikdə kitab yazmağı təklif edir. Belə 
qərara gəlirlər ki, Fuentes – Porfirio Diasın, Qarsia Markes – ötən əsrin Kolumbiya 
 
2

diktatorlarından hər hansı birinin, Varqas Lyosa – Legianın, Otero Silva (yəni 
mən) – Qomesin, Roa Bastos – Fransianın, Kortasar – Rosasa oxşayan uydurma bir 
diktatorun, Karpentyer isə Maçadonun obrazını yaratsın. Hətta Venesuelaya xəbər 
göndərib məndən Qomes haqqında fəsil yazmağımı da xahiş etdilər. Mən o xahişi 
yerinə yetirə bilmədim, bu günə kimi də Qomesdən bir sətir belə yazmamışam, 
çünki ona nifrət edirəm. Varqas Lyosa da, təklifi irəli sürən Fuentes də heç nə 
yazmadı. Bəziləri isə yazdılar, özü də fəsil yox, kitab yazdılar: Roa Bastosun 
«Mən, Ali», Karpentyerin diktator Maçadonun müəyyən xarakterik cizgilərini 
ehtiva edən «Metodun yanlışlığı» və Qarsia Markesin «Patriarxın payızı» kitabları 
bu cür meydana gəldi. Beləliklə, təsadüfi bir söhbətin nəticəsi kimi ən azı üç roman 
yarandı... 
 
 
Migel Otero Silva, 
Venesuela yazıçısı 
 
 
 
 
 
 
 
 
Q.Q.Markes özü isə  
roman haqqında belə düşünür 
 
 
…«Yüz ilin tənhalığı» mənim digər kitablarımdan populyar olsa da, belə hesab 
edirəm ki, «Patriarxın payızı» daha əhəmiyyətlidir və qəti əminəm ki, məni 
unudulmaqdan xilas etməyə qabil olan əsərim, məhz elə «Patriarxın payızı»dır. 
Mən bu fikirdəyəm ki, təkcə «Yüz ilin tənhalığı» yox, əvvəl yazdığım əsərlərin 
hamısı «Patriarxın payızı»nın prelüdüdür. Başqa sözlə desək, mənim, daim 
axtarışında olduğum və yazmaq istədiyim əsər «Yüz ilin tənhalığı» yox, 
«Patriarxın payızı» olub. Bu roman, oxucudan müəyyən ədəbi hazırlıq tələb edir 
ki, məhz həmin bu cəhətinə görə də bu əsəri çox yüksək qiymətləndirirəm. Üstəlik 
də, mən onu öz işimdən ləzzət ala-ala yazmışam: tələsmədən, özümü zorlamadan. 
«Yüz ilin tənhalığı»nı yazarkən isə, təəssüf ki, belə imkandan məhrum idim. 
 
 
*** 
 
…Mənim öyrəndiyim ispan dili ispan poeziyasının Qızıl dövründən, bir də 
Romansero poeziyasından qaynaqlanır. Mən ispan poeziyasını çox gözəl bilirəm 
və bu poeziyanın mənə çox köməyi olub. Bütün bunlar «Patriarxın payızı»nda 
şüurlu şəkildə öz təzahürünü tapıb. Əsər Qəraib xalqlarının şerləri ilə, xüsusən də 
 
3

Ruben Dario poeziyası ilə doludur. Bu mənada, əsərin mütərcimlərinin hansı 
çətinliklər qarşısında qaldıqlarını yaxşı təsəvvür edirəm. Mütərcimlər üçün 
problem ondan ibarətdir ki, nikaraqualı şair Ruben Darionun poeziyası ispan 
dünyasından, Latın Amerikasının hüdudlarından kənarda az bəllidir. Bu poeziya, 
ayrı dillərə demək olar ki, tərcümə olunmayıb. «Patriarxın payızı» isə əslində 
Ruben Dario poeziyasının dili üstündə qurulub. 
 
*** 
 
Mən «Patriarxın payızı»nı «Yüz ilin tənhalığı»ndan qabaq yazmağa başlamışdım, 
amma nədənsə iş ləng gedirdi.  
…Kuba inqilabı nəhəng bir işə – Batistanın generalı Soso Blankanın edam 
edilməsinə imza atdı. Blankanın işinə, bütün dünya ölkələri jurnalistlərinin iştirakı 
ilə açıq məhkəmədə baxılırdı. Bu, həyatımda gördüyüm ən müdhiş mənzərələrdən 
idi. Onun törətdiyi bütün qanlı cinayətlər, şübhəsiz ki, sübuta yetirildi və müttəhim 
ölümə məhkum edildi. Sarsıntılar içində kirimişcə oturub dinləyirdim. Ölüm 
hökmü oxunanda, mən Blanko ilə üz-üzə dayanmışdım: onun sifətində bircə əzələ 
də tərpənmədi, yalnız dizləri azacıq titrədi. Bu, mənim üçün kəşf kimi bir şey oldu 
və düşündüm ki, çoxdan axtardığım, həsrətində olduğum diktator məhz odur. 
Lakin sonralar çox götür-qoy elədim, diktatorlar haqqında bütün yazılanları – 
məktubları, bioqrafiyaları, reportajları oxudum. Yazmağa başlayanda isə həmin 
faktlardan istifadə eləməməyə çalışırdım. İstəyirdim ki, mənim qəhrəmanım 
mövcud diktatorlardan heç birinin əkiz tayı olmasın. 
 
*** 
 
…Mənim yaratdığım diktator obrazında Samosadan da, Truxilyodan da, 
Frankodan da, Qomesdən də nə isə var. İkihücrəli qəfəsi qoca Samosa ixtira 
etmişdi – bu qəfəsin bir hücrəsinə siyasi dustaqları salırdılar. Bununla belə, 
Samosa ailəsinin diktaturası sönük təsir bağışlayırdı. O ki, qaldı Qomesə – Xuan 
Visenta Qomes ayrı aləm idi… O, elə bir nadir şəxsiyyət idi ki, venesuelalılar 
özlərini saxlaya bilməyib, ona, görəkəmli bir venesuelalı kimi bəraət də 
qazandırmışdılar. Bütün diktatorlardan ən çox isə, məni Qomes maraqlandırırdı və 
mənim personajım daha çox ona oxşayır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4

PATRİARXIN PAYIZI 
 
 
(roman) 
 
Tərcümə: A.Məsud 
 
 
Həftənin sonuna yaxın quzğunlar, pəncərələrin dəmir qəfəslərini söküb prezident 
sarayına doluşdular, qanadlarını çırpa-çırpa, saray otaqlarının uzun müddətdən bəri 
dəyişilməyən kifsəmiş havasını çalxaladılar və öz çürük əzəməti ilə bir əsrlik ölüm 
yuxusuna getmiş şəhər, bazar ertəsinin ala-toranında nəhayət ki, yuxudan ayıldı... 
biz, yalnız bundan sonra içəri girməyə ürək elədik və artıq, nə bəzi qoçaqların 
dediyi kimi, qədim qala divarlarına dırmaşmağa, nə də o birilərin düşündüyü kimi, 
giriş qapılarını öküz qoşqularıyla dağıdıb-sökməyə ehtiyac olmadı, bir vaxtlar 
Uilyam Deymperin gürzlərinə şərəflə davam gətirən binanın qapıları, yüngülcə 
toxunmaqla öz-özünə açıldı və biz, ötüb keçən əsrə qədəm qoyduq, sakitliyinin özü 
belə köhnə və kövrək olan, içindəki əşyalarıyla bir bu kövrəkliyin və ilğımın içində 
dumanlanan bu qəsrin xarabalıqlarında az qala boğulduq; döşəməsi, az qala 
buludlara dirənən qanqalın ağırlığından çatlayıb cadar-cadar olmuş birinci həyətdə 
biz, saray qarovulunun, qəfil düşən qovhaqovdan, tələm-tələsik ora-bura atıb 
qaçdığı silah-sursatı, həyətin ortasındakı uzun, taxta stolda yarımçıq qalan naharın 
niməçələrdə çürüyən artıqlarını, bir vaxt dəftərxana yerləşən yarıqaranlıq tikilini, 
bu tikilinin divarlarını basmış rənbərəng, zəhərli göbələkləri, uzun müddətdən bəri 
yaddan çıxdığından, gedişatı məzmunsuz həyatın özündən də uzun çəkən, lakin 
baxılmadığından, qovluqlarının araları araları mamır bağlayan şəxsi işləri, qüllələri 
az qala buludlara dirənən bu sarayda üzü qədimdən bu yana yaşamış beş nəslin xaç 
suyuna çəkildiyi iri çəni, həyətin lap qurtaracağında vitse-kralın anbarı kimi 
işlədilən tövləni, orda güvə dumanı içində qaralan Böyük Qalmaqal dövrünün 
karetini, Taun dövrlərindən qalan üstübağlı faytonu və Dünyanın Birinci Əsrinin 
əfsanəvi limuzinini gördük; bunların hamısı yaxşı vəziyyətdəydi, hər biri milli 
bayraq rəngində rənglənmiş halda, qalın tozun və hörümçək torlarının altında 
bozarmaqlarına davam edirdilər; o biri həyətdə isə, dəmir çəpərin o biri üzündə, 
sanki ay tozundan tökülmüş gümüşü rəngli qızılgüllər açmışdı; bir vaxtlar bu 
güllərin kölgəsində cüzamlı xəstələr sığınıb yatardı, indi isə baxımsızlıq üzündən, 
bu əfsanəfi gül kolları çoxalıb az qala bütün həyəti bürümüşdü və bu səbəbdən, 
havadan da qızılgül ətri gəlirdi… bu ətrə, bağın dərinliyindən yayılan digər 
üfunətli iylər də – toyuq hininin, mal təzəyinin, qatı əsgər sidiyinin iyləri 
qarışmışdı; biz qızılgül kollarının boğanağından keçib, içinə qərənfil, ətirli astra, 
inciçiçəyi basdırılmış dibçəklərlə dolu tacşəkilli artırmaya çıxdıq; bura onun, 
qadınlarıyla əyləndiyi yer idi, üst-üstə qalanmış qarmaqarışıq tullantılardan, 
müxtəlif növ zir-zibildən və saysız-hesabsız tikiş maşınlarından təxminən bilmək 
olurdu ki, bu barakda nə qədər qadın və nə qədər, bəlkə də azı minəcən vaxtından 
tez doğulan uşaqlar yaşayıb; biz həmçinin, çoxdannan bəri işlənməyən kimsəsiz 
mətbəxlərdəki iyrəncliyi - ləyənlərdə qalıb iylənmiş yaş camaşırı, kişilər və 
 
5

qadınlar üçün genişləndirilmiş ümumi ayaqyolunu, bir vaxtlar Kiçik Asiyanın 
torpağında bitib göyərən, həmin torpaqla da doldurulub nəhəng çəlləklərdə 
gətirilmiş, yarpaqlarının üstü sanki narın şeh bağlamış vavilon söyüdlərini də 
gördük; söyüdlərdən sonra onun balaca sarayı – çərçivələri, dəmir qəfəsləriylə bir 
kökündən qoparılan pəncərələrində hələ də quzğunlar vurnuxan möhtəşəm, qəzəbli 
evi ucalırdı; bizə, qapıları sındırmaq lazım olmadı, onlar elə öz-özünə, elə bil 
səsimizin gücünə açıldılar və biz, daş pillələrə salınmış, inək dırnağı altında 
tapdanıb eybəcər kökə düşən təmtəraqlı, teatral xalçaların üzəriylə qalxaraq, 
binanın əsas mərtəbəsinə daxil olduq, birinci artırmadan axıracan – mərtəbənin lap 
qurtaracağındakı yataq otağına qədər bütün otaqlara baş çəkdik, xidməti yerlərdən 
saysız-hesabsız qəbul otaqlarına keçdik və hər yerdə, üzləri heç nə ifadə eləməyən 
inəklərlə rastlaşdıq; onlar məxmər pərdələri çeynəyir, isti təzək və mebel sınıqları 
arasında saralan müqəddəs ikonaları və sərkərdələrin portretlərini tapdalaya-
tapdalaya, kresloların ipək üzlüklərini isladır, zəhlətökən moultularla moulaya-
mouldaya qonaq otağında, konsert zalında ağa kimi gəzişirdilər; hər yer inəklə 
dolu idi… biz, sınıq domino və bilyard stollarını, üstləri, inəklərin sanki indicə 
otlayıb yalın qoyduqları yamyaşıl çəməni xatırladan açıq yaşıl rəngli mahudu, 
künclərin birində, öz doğma sahillərindən ayrı düşən ev sakinlərinə dəniz həsrətini 
unutdurmaq üçün işlədilən küləklər maşınını - dəniz küləyinin səsini çıxaran 
əcayib qurğunu, bir də, hələ ötən həftədən üstünə yaylıq atılıb yaddan çıxmış quş 
qəfəslərini gördük; saysız-hesabsız pəncərələrdən isə şəhərin özü – hələ ki, qədəm 
qoyduğu taleyüklü bazar ertəsinin ciddiliyini dərk eləməyən nəhəng əjdaha 
görünürdü… şəhərdən sonra isə, bir vaxtlar dənizin yaşıl suları dalğalanan, indi isə 
ay külünə bənzər kələ-kötür yarğanlar və vulkan dəlikləri açılan ucsuz-bucaqsız 
çöllər uzanırdı; onun gizli iş otağından isə, bizlərdən yalnız bəzilərinin, hələ bu 
hadisədən bir qədər əvvəl ürəklənib daxil olduğu yerdən üfunətli çürüntü və 
cəmdək iyindən boğulub təngiyən quzğunların nəfəsi eşidilirdi və biz, bu üfunətli 
qoxunun iziylə qartalların ardınca gedib, iclas zalına çıxdıq və orda da yenə həmin 
inəkləri - bu dəfə, zavallı heyvanların qurd basmış cəmdəklərini, bu cəmdəklərin, 
zalın nəhəng güzgülərində birə on artmış ayrı-ayrı əzalarını gördük; sonra biz, 
onun iş otağına aparan gizli qapını - arxa qapını itələdik və orda nəhayət ki, onun 
özünü – orden-medalsız hərbi səhra geyimində, sol tayında qızılı mahmız işıldıyan 
həmin uzunboğaz çəkmələrində tapdıq; o, Yer üzünün bütün canlılarından qoca 
vücuduyla, qurunun və suyun ən qədim heyvanlarından da ulu qədimliyi ilə, üzünü 
balışa basan tək, ovuclarına basıb gizlətmiş vəziyyətdə, döşəmədə üzü ütə 
uzanmışdı; olsun ki, həmin bu görkəmdə o, öz qəddar -kahin ömrünün neçə-neçə 
saysız-hesabsız, bitib-tükənməz, gecələrini yatmışdı; amma biz onu kürəyi üstə 
çevirib üzünə baxanda, həmin dəqiqə başa düşdük ki, onun şəxsiyyətinin təsdiq 
edilməsi, təkcə, saraya doluşan quzğunların, onun üzünü dimdikləyib tanınmaz 
hala saldığı üçün yox, həm də sağlığında heç birimiz bu üzü əməlli-başlı 
görmədiyimiz səbəbindən baş tutan məsələdeyil və hərçənd ki, onun, əjdaha şəkilli 
bayraqla təsvir olunmuş, cansız əlini sinəsinə bərk-bərk sıxdığı, qızılı çərçivəli, 
litoqrafik portreti hər saat, hər dəqiqə hamının gözləri qarşısındaydı və profili 
dəmir pulların hər iki tərəfinə döyülmüşdü, poçt markalarının, qarınağrı 
dərmanlarının, kəmər və sarğıların, ipək pul kisəciklərinin də üzərinə çəkilmişdi, 
 
6

biz bilirdik ki, bütün bu əkslər onun, hələ lap uzaq keçmişlərdən bizim günlərə 
gəlib çıxan keçmiş surətlərin sürətidi və Kometa ilindən bu yana etibarlı sayılmır; 
həmin o ildən ki, onun kimliyi və görkəmi barədə bizim valideynlər öz ata-
analarından, onlar da öz növbələrində, öz dədə-babalarından eşidib-öyrənmişdilər; 
biz isə lap uşaq yaşlarımızdan onun əbədi olduğuna və əbədi olaraq, öz 
iqamətgahında sağ-salamat yaşadığına inanmağa alışmışdıq; biz bilirdik ki, kimsə, 
nə vaxtsa bayram axşamı onun, iqamətgahın çıraqlarını yandırdığını, kimisi, 
prezident karetinin qaranlığından baxan kədərli gözlərini, qanı qaçmış solğun 
dodaqlarını, karet pəncərəsinin, kahin cübbəsi kimi gümüşü saplardan hörülmüş 
pərdəsi altından kimsəsiz küçələrə xeyir-dua verən yuxulu əlini görmüşdü; biz 
onun sağ və salamat olduğunu, bir neçə il bundan əvvəl, unudulmuş şair Ruben 
Darionun şerlərini küçənin ortasında beş sentə ucadan oxuduğuna görə tutulan, 
sonradan, həmin o poeziya tədbirinə görə dəmir pulla mükafatlandırılıb azadlığa 
buraxılan, gözləri kor bir tüfeylidən də öyrənib bilmişdik; o bədbəxt, həmin o 
məlum səbəbdən generalın üzünü görə bilməmişdi, gözləri görsəydi belə, onu 
onsuz da o səbəbdən görə bilməyəcəkdi ki, hələ Sarı Titrətmə dövründən bu yana 
onun üzünü, Yer üzünün bir canlısı görməmişdi; amma, biz bilirdik ki, o sağdı, Yer 
kürəsi də, məhz buna görə hələ ki, hərlənir, həyat davam edir, poçt işləyir, nəfəsli 
bələdiyyə orkestri də gecədən xeyli ötənədək Armas meydanının tozlu palmaları və 
kədərli fənərləri altında gic-gic valslar çalır, yeni, gənc musiqiçilər, qocalıb 
ölənlərin yerini tutur və hətta son illər, onun hakimiyyət qəsrindən artıq insan səsi, 
mahnı, ya quş səsi eşidilməyəndə, saray hasarının zirehli darvazaları daha 
açılmayanda belə, biz bilirdik ki, sarayda kimsə var; çünki sarayın, bir vaxt dənizə 
açılan dəyirmi pəncərələrində işıq yanırdı, yaxına getməyə ürək eləyənlər isə qala 
divarlarının o üzündən, at ayaqlarının və mal-qaranın ağır nəfəsini eşidirdilər; bir 
dəfə isə yanvar ayında biz, prezident sarayının artırmalı eyvanında qürubu seyr 
edən inəyi də görmüşdük; siz bir təsəvvür edin, ana Vətənin fəxri eyvanında 
inək!?.. Biabırçılıq!.. Belə ölkəyə nə deyəsən?!.. Bunu görəndə hamımız çaşıb 
qaldıq: prezident sarayının eyvanı hara, inək hara?.. Yəni sarayda inək var?.. 
Yoxsa inkələr sarayın içi ilə, pilləkənlər boyu, xalçalar döşənmiş saray pillələri 
boyu özləri üçün rahat-rahat gəzişirlər?.. Onda bir hay-həşir düşdü ki, gəl görəsən, 
axırda heç biz özümüz də bilmədik nə baş verdi: bu lənətəgəlmiş inəyi biz 
prezident sarayının eyvanında gördük, yoxsa bu fağır heyvan bizim gözümüzə 
Armas meydanında görünmüşdü?!. Axı bu eyvanda, yaxınlıqdakı kəndçi 
xəstəxanasının məhəccərlərində mürgüləməkdən bezib həmin o həlledici cümə 
gününün ala-toranında hücum çəkib sarayın pəncərələrini dağıdan qartallardan 
savayı, çoxdannan bəriydi ki, bir canlı belə görünməmişdi?!.. Həmin o gün 
qartallardan sonra, bir vaxt dənizin, indi isə qatı toz dumanının yırğalandığı uzaq 
üfüqdən, bir-birinin ardınca qatar-qatar ayrı quşlar da uçub gəlmişdi və quşların, 
qırmızı buxaqlı, başı lələk taclı başçısı işarə verənəcən, qartal dəstəsi bütün günü 
iqamətgahın başına dövrə vurmuşdu, sonra çilik-çilik olan şüşələrin səsi, 
möhtəşəm meyidin iyi gəlmişdi və qartallar o yan-bu yana uça-uça insan nəfəsi 
gəlməyən bu kimsəsiz evin pəncərələrində vurnuxmağa başlamışdılar; bazar ertəsi 
biz də ürəklənib içəri girdik, bomboş iqamətgahın, ötüb keçib, artıq uzaq keçmişdə 
qalan zəngin həyatının tör-töküntüsünü, onun, qartalların didişdirib tanınmaz hala 
 
7

saldığı meyidini, incə qadın əllərini gördük; dövlət möhürü olan üzüyü onda onun 
sağ əlinin adsız barmağındaydı, bədəninin çox hissəsində, əsasən də qollarında və 
qasığında qəribə, xırda səpkilər gözə dəyirdi, qurşağında, qartalların niyəsə 
toxunmadığı nəhəng qarnını saxlayan brezent qayışın toqqası fürülmüş öküz 
böyrəyini xatırladırdı; biz onu hamılıqla birgə, öz gözlərimizlə gördüksə də, onun 
ölduyünə yenə o səbəbdən inana bilmədik ki, onun bu sayaq «ölüsünü» bir vaxtlar 
da, elə bu kabinetdəcə tapanlar çox olmuşdu, fərq bircə burasındaydı ki, bu dəfə o, 
bir vaxtlar görücü-falçının suya baxıb dediyi kimi, deyəsən öz ölümü ilə – yuxuda 
ölmüşdü; o dövrlər isə, ömrünün payızı hələ təzə-təzə qədəm qoymağına 
baxmayaraq, o özünü öz iş otağında o səbəbdən tam təhlükəsiz hiss edirdi ki, o 
dövrlər ölkə hələ kifayət qədər çiçəklənirdi; bəlkə də elə buna görə ölkəni də elə 
idarə eləyirdi, elə bil qəti əmin idi ki, heç vaxt ölməyəcək; prezidentin sarayı, öz 
ətraf həyətləriylə bir, saraydan çox, eşşəklərin, ağır yüklərini boşaltdığı, 
dəhlizləridən - içi tərəvəz və toyuq dolu səbətlər daşıyan ayağıyalın əsgərlərin 
arasından, ac-yalavac uşaqları qucağında, pilləkənlərin üstündə mürgü döyə-döyə, 
hökumətdən mərhəmət payı uman qadınlarının arasından keçilə bilməyən bazar 
meydanını xatırladırdı; burda həm də onun, gecədən qalıb soluxan güllərini 
təzələyən deyingən aşnalarının, saray güldanlarından yuxarıdan aşağı boşalan 
bulanıq sulardan vaxtında qaçıb canını qurtarmaq lazım gəlirdi; burda döşəmələri 
yaş əsgilərlə silə-silə cuşa gələn qadındarın xatakar məhəbbətdən oxuduğu 
mahnılar, süpürgələrin taqqıltısına, döşəkçürüdən məmurların həyasız çığırtılarına 
qarışırdı; məmurlar yazı stollarının gözlərinə doluşub orda altdan-altdan 
yumurtlayan səfeh toyuqları qova-qova öz aralarında söyüşürdülər; bu səsə ümumi 
ayaqyolundan gələn səslər, quşların qaqqıltısı və iclas zalında boğuşan küçə 
itlərinin səsi qarışırdı; bir sözlə, it yiyəsini tanımırdı və yüzlərlə taybatay açılan 
nəhəng qapılarından boylandıqca, bu vay-həşirdə, bu basabasda nəyin harda 
olduğu, kimin nəyi idarə elədiyi, kimin kim, nəyin nə olduğu bilinmirdi və bütün 
bu vurhavurda, bu qarmaqarışıqlıqda saray sahibinin şəxsən özü nəyinki iştirak 
edirdi, bütün bu məşəqqətin baş ilhamvericisi və təşkilatçısı onun özü idi; eə ki, 
prezidentin yataq otağının pəncərələrində işıq yanırdı - bu işıq isə birinci xoruz 
banından çox-çox qabaq yanırdı, səhərin ala-toranında prezident qvardiyası 
şeypurunun cır səsi eşidilməyə başlayırdı; Kondanın yaxınlıqda yerləşən 
kazarmaları isə həmin dəqiqə şeypurlara züy tutub, saraydan gələn bu siqnalı daha 
uzaqlara - San-Xeronimodakı bazaya sarı ötürürdülər; ordan bu səslər liman 
qalasına çatdırılırdı, qalada isə bu siqnalı altı taktla, əvvəl paytaxtın sakinlərini, 
sonra isə bütün ölkəni oyada-oyada dönə-dönə təkrar eləyirdilər; ölkəni yuxudan 
oyadan bu «oyanma» mərasimi uzandıqca, sarayın sahibi şəxsi ayaqyolunda oturub 
səhər düşüncələrinə dalır, şeypurların səsindən başına düşən uğultunu ovutmaqdan 
ötrü ovuclarını qulaqlarına basır, topaz təki tüstü rəngli boz dənizin dalğalarıyla 
üzən gəmilərin işıqlarına baxır, sonra gün ərzində nə qədər süd sağıldığını 
yoxlamaq, südün paylanmasına nəzarət eləmək üçün fermaya yollanırdı; sağılan 
südün hamısını prezident kareti ilə şəhərin kazarmalarına daşıtdırdıqdan sonra 
əlavə sağılan südün həcmini yoxlamaqla prezident şəxsən özü məşğul olurdu; 
əslində o, südün paylanması məsələsinə, hələ sarayda məskən saldığı ilk gündən 
nəzarət etməyə başlamışdı; nəzarət mərasimi bitib başa çatdıqdan sonra o, mətbəxə 
 
8

keçib orda bir fincan qara qəhvə ilə bir tikə kasabe* yeyə-yeyə, yenicə başlamış 
günün nə ilə sona yetəcəyi barıdı qətiyyən düşünmədən, bunu təsəvvürünə belə 
gətirmədən, nə edəcəyi haqqında fikirləşmədən, maraqla qulluqçuların söhbətlərinə 
qulaq asmağa başlayırdı; onun bu iqamətgahda dil tapdığı yeganə insanlar 
qulluqçular idi; qulluqçularla davranmaq onun üçün o səbəbdən asan idi ki, o,