Qabriel Qarsia Markes "Patriarxın payızı" Roman Latın Amerikasının Nobel mükafatı laureatlı dünyaşöhrətli yazı

bürünmüş cənazələri qəhrəmanlar qəbristanlığında basdırıldı, dualarını isə 
yepiskopun özü oxudu. Generalların mühafizəçiləri də bu tələdən qaçıb canlarını 
qurtara bilmədilər. Bircə general Saturno Santos canını qurtara bildi. O da ona görə 
ki, Santos həmişə döşündə, onu güllədən zireh kimi qoruyan yeddi müqəddəs dua 
gəzdirirdi, «həm də ona görə ki, senyor, o, iblis idi, istənilən an nəyə istəsən çevrilə 
bilərdi…» Tısbağa da ola bilərdi, gölməçəyə də dönə bilərdi, istəsəydi, lap ildırıma 
çevrilərdi. Prezident buna bir daha, Saturno Santosu, yaquar ovlayan xüsusi ov 
itləri tapa bilməyəndə inandı. Falçı qarının dediyinə görə də belə çıxırdı ki, Saturno 
Santos sağdır:«Budur o, mənim generalım, bax, bu xaç padşah odur.» Onu nəyin 
bahasına olur-olsun tapmaq lazım idi, çünki bircə o hər şeyi korlaya bilərdi, çünki 
bircə o hər şeyi bilirdi. Odu ki, onu gecə-gündüz, aylarla, illərlə axtardılar və 
yalnız günlərin bir günü prezident onu öz vaqonunun pəncərəsindən - müharibənin 
şıdırğı vaxtı bütün şəhər əhalisi federal ordusunun ardınca getdiyi kimi, ev əşyaları 
və mal-qarasıyla bir, uşaqlı-arvadlı Santosun ardınca gedən camaatın arasında 
gördü. Gördü necə adamlar, bu solğun bənizli, əcayib geyimli, cırıq pançosunu 
çiyninə atıb yorğun-arğın yeriyən bu adamın ardınca, yağış başlarına döyə-döyə, 
qocalarını, xəstələrini ipdən hörülmüş həsirlərdə daşıya-daşıya gedirlər. Bu adam 
özünü övliya adlandırmışdı deyə, camaat onun ardınca gedirdi. Burda prezident 
əlini alnına vurub: «Bu ki, odur, lənət şeytana! Bu ki, Santosdur!» - dedi. Bu, 
doğurdan da Saturno Santos idi, özünü övliya elan eləyib etimadını qazanmış 
 
40

adamların hesabına - öz sehrli arfasında çala-çala yaşayırdı. Bu, o idi – adamların 
arasıyla, dilənçi kökündə, cırıq pançoda və nimdaş fetr şlayapasında, qaşqabaqlı 
üzüylə addımlayırdı. Bu miskin görünüşü ilə belə o yenə qorxunc görünürdü. 
Onu ələ keçirmək - elə belə asan başa gələn məsələ deyildi. Həmin o gecə 
qonaqlıqdan qaçanda, onu tutmaq istəyən qarovulun ən cəsur və çevik əsgərlərinin 
üçünü də bircə həmləyə başsız qoyan o olmuşdu. Odu ki, prezident qatarı, 
qəbristanlığı xatırladan bu hüznlü çölün düzündə, övliyanın başına yığışmış 
camaatın yanında saxlamağı əmr elədi. Milli bayraq rəngində rənglənmiş qatardan, 
prezidentin əlisilahlı mühafizəçiləri sıçrayanda, camaat göz qırpımında hərə bir 
yana dağıldı, öz əfsanəvi arfasının böyründə oturan Saturno Santosdan savayı 
ortada bircə adam belə qalmadı. Saturnonun əli qılıncının dəstəyini sıxır, bərəlmiş 
gözləri prezident vaqonunun girəcəyinə zilləmişdi. General Saturno Santos, 
vaqonun qapısında peyda olan orden-medalsız, hərbi səhra forması geymiş silahlı 
adamı – öz qan düşmənini görəndə, heyrətə gəldi. Bu adam o qədər qoca, o qədər 
yad idi ki, «elə bil biz yüz il idi görüşmürdük, mənim generalım!» Prezident 
Santosun gözünə yorğun və tənha, qara ciyərinin şıltaqlığından saralmış dərisi və 
sulu gözləriylə xəstəhal göründüsə də, həm də onun qoca vücudundan axan qəribə 
hökmranlıq dalğasını da hiss elədi. Həmin bu dalğanın havasını prezident, bu sayaq 
havaların digər sahiblərinin hesabına - onları bircə-bircə məhv eləyə-eləyə yığıb 
toplamışdı. Odu ki, general Saturno Santos da artıq ölməyə hazır idi, hakimiyyət və 
yenə hakimiyyət ehtirasıyla yanan bu qocanı, heç nəyin və heç kimin saxlaya 
bilməyəcəyini anlayıb, müqavimət göstərmək fikrindən birdəfəlik vaz keçmişdi, 
lakin prezident Santosa öz əlini - manterayya* balığının bədəni kimi yumru və 
yastı ovuclu əlini uzadıb: «Allah köməyin olsun, vətənin şanlı oğlu!..» - dedi. O, 
yaxşı bilirdi ki, qəddi əyilməyən qürurlu düşmənə qalib gəlmək üçün yeganə silah, 
ona dostyana uzatdığın əldir. Və general Saturno Santos onun qarşısında dizi üstə 
düşüb ayağının altındakı torpağı öpərək: «İcazə verin, əlim silah tutanacan sizə 
sidq-ürəklə və inamla xidmət edim, mənim generalım!» - dedi. Bundan sonra o, 
Saturno Santosu öz yanına xidmətə götürdü, onu öz şəxsi mühafizəçisi təyin edib, 
belə bir şərt qoydu ki, Santos heç vaxt arxcasında dayanmamalıdı. O, stolüstü 
oyunlarını da Saturno ilə birgə, dördəlli oynaya-oynaya, dövlət xəzinəsiylə qaçıb 
gələn diktatorları udmaqla məşğul olmağa başladı. O, bədəni heyvan iyi verən 
ayağıyalın Santosu öz karetində gəzdirir, özü ilə hər yerə - diplomatik qəbullara 
belə aparırdı. Santosun, bəbir iyini andıran qorxunc qoxusundan itlər də hürküb 
kənara çəkilir, səfirlərin xanımlarının halı xarab olurdu. O, yuxusunu qorumağı 
belə Santosun ixtiyarına verib, onu öz yataq otağının qapısı ağzında yatırdırdı. Özü 
isə tənhalıq dolu gecələrlə, kiminsə lap yaxınlıqda yatdığından rahatlanır, onu 
hədsiz qorxudub gecələrlə əziyyət verən, yuxularına daxil olub onunla təkbətək, 
üzbəüz dayanan adamlardan beləcə qorunurdu…  
O, Saturno Santosu uzun-uzadı illər – o biri padaqradan əziyyət çəkdiyindən 
yatağa düşənə qədər, əlindəki arfa susana qədər, Saturno Santos özünü onun 
ayaqlarına yıxıb: «Öldürün məni, general! Bircə sizin buna haqqınız var!..» - 
deyənə qədər, bir az aralıda da olsa, öz yanında saxladı. Sonra da babat təqaüd 
kəsdirib, sədaqətli xidmətinə görə döş nişanı ilə təltif edərək, onu son mənzilinə 
qovuşmaqdan ötrü, anadan olduğu düzənliyə göndərdi. Və hətta Santos, olan-qalan 
 
41

qürurunu tapdayıb, zəifliyini gizləməkdən utanmadan: «Görürsüz, mənim 
generalım, ən qüvvətli kişilər belə, vaxt gəlir, arvad kimi heydən düşüllər, onların 
atabaatasının...» - deyəndə, generalın gözü yaşardı. Bəli, oğlunun prezident 
kreslosuna nəyin bahasına gəlib çıxdığı Bendisyon Alvaradonun yaxşı yadındaydı 
və heç kim, generalın əyər-əskikliyini, dövlət xəzinəsini balaca uşaq şadyanalığıyla 
bərbad hala salmasını, xəzinənin pullarını necə gəldi, uşaqlıq və gənclik çağı 
xərcələmək imkanı olmadığı üçün, necə gəldi, sağa-sola biməsrəf səpələməsini 
onun qədər yaxşı bilə bilməzdi. Odu ki, adamların generalı asanlıqla aldatmaları, 
qiymətlərdən başı çıxmadığından, əllərinə gələni – cürbəcür xarici cıncıq-mıncığı 
ona yüz qatına sırımaqları onu əsəbiləşdirməyə bilməzdi. Axı, bütün bunların əsil 
qiymətini, kim də bilməsə, Allaha şükür, o ki bilirdi... Hər halda, bütün bunlar ən 
azı onun, akvarelləriylə boyanıb bazara çıxardığı quşlardan ucuz idi. Bu ütük 
quşların bu sayaq rənglənib ayrı bir qiyafəyə düşməsi, əməlli-başlı əl qabiliyyəti və 
ustalıq tələb edirdi, ona isə, bu boyda əziyyətinə görə heç kim dörd yüz pesodan 
artıq pul vermirdi. «Sənin bu oyuncaqlarına mənim sözüm yoxdur, amma hər halda 
gələcəyi də fikirləşmək lazımdı. Mən səni, prezidentlikdən gedəndən sonra, 
şlyapanı uzadıb dilənən görmək istəməzdim. Allah eləməsin, əlbəttə, amma bu, bu 
gün də olmasa, bir gün baş verə bilər, onda neyləyəcəksən? Yenə babat müğənni, 
ya arxiyepiskop, ya da heç olmasa, dənizçi olsaydın... Sən generalsan, bircə onu 
bilirsən ki, əmr verəsən: Bir-iki! Bununla dolanmaq olar?..» 
O, oğluna, dövlət işlərinə ayrılmış xərclərdən qalan pulu, gözdəniraq, arxayın bir 
yeri qazdırıb orda gizlətməyi öyrətdi və başa saldı ki, bu gizli yer haqqında heç 
kim heç nə bilməməlidir. Bu pullar isə mütləq – öz ölkələrində taxtdan salınmış 
diktatorlara, unudulub yaddan çıxmış, nə vatsa, bir gün onları vətənlərinə 
qaytarmaq üçün ardlarıyca gələcək doğma gəmilərinin fitinə tamarzı qalmış 
prezidentlərə lazım olan kimi, bir gün ona da, canını götürüb qaçacağı gün lazım 
olacaq: «Qayanın üstündəki o evdə yaşayanları tez-tez yadına sal və unutma ki, 
onlara baxdıqca, bil ki, öz əksini görürsən.» Lakin, general ya qadının sözlərini 
qulaqardına vurur, ya da həmişə dediyini deyirdi: «Heç nə olmaz, ay arvad, 
qorxma, xalq məni sevir!» Bendisyon Alvarado beləcə – kasıbçılıqdan şikayətlənə-
şikayətlənə, bazarda bədxərclik eləyən qulluqçuları söyə-söyə, arada bir, xərcləri 
azaltmaq məqsədi ilə öz naharından kəsə-kəsə yaşayırdı, heç kim də onun, artıq 
çoxdan dünyanın ən dövlətli qadınlarından biri olduğunu üzünə deməyə cəsarət 
eləmirdi. Dövlət səviyyəsində gedən bütün fırıldaq əməliyyatlardan gələn gəlir 
Bendisyon Alvaradonun adına köçürülürdü. O, ucsuz-bucaqsız əkin sahələrinin, 
saysız-hesabsız mal-qara sürülərinin, tramvay xətlərinin, poçtun və teleqrafın, milli 
suların sahibi olduğundan xəbərsiz idi, bizim ərazinin sularına düşüb çaylarımızla 
üzən hər gəmidən alınan gömrüyün belə, onun adına köçürülməsini bilmirdi. 
Bendisyon, bütün bu işlərlə yanaşı, oğlunun da, artıq onun təsəvvür elədiyi kimi, 
cürbəcür oyuncaqlardan heyrətə gələn böyük uşaq olmadığından xəbərsiz idi. O, 
oğlunun hələ o lap çoxdannan, mal-qaranın kəsilməyinə belə vergi qoymasından və 
bu vergilərin qəpiyinəcən, onun şəxsi büdcəsinə axmasından, vəzifələrəə rüşvətlə 
adam təyin eləməyindən, kiminsə vəzifəsini artırmaq səbəbiylə aldığı külli 
miqdarda puldan, əlaltılarının vaxtaşırı ona əlaltdan ötürdükləri bahalı 
hədiyyələrdən, lotereya oyunlarını belə onun mənafeyinə işləyən xüsusi 
 
42

mexanizmlə - xırda incəliklərinəcən qurularaq, ordan ağlasığmaz məbləğdə pullar 
udmasından da xəbərsiz idi. 
Bu lotereya əməliyyatını o, özü üçün düzəltdiyi yalançı ölüm tamaşasından sonra - 
Böyük Qalmaqal dövründə işə salmışdı, senyor. Həmin o dövr isə bu adı, 
çoxlarının zənn eləiyi kimi, Müqəddəs Eraklio gecəsi yerin altıyla yeriyib, bütün 
ölkəni lərzəyə gətirən cəhənnəm zəlzələsinə görə yox, o illər hər yerdə hay-həşirlə 
bünövrələri qoyulan müxtəlif tikintilərə görə qazanmışdı. Bünövrələri yenicə 
qoyulan bu binalar «dünyaəhəmiyyətli möhtəşəm tikintilər» elan olundularsa da, 
heç birinin tikintisi axıracan başa çatdırılmadı, amma hay-küyü çox olurdu, senyor. 
O vaxt onun belə bir adəti vardı ki, dövlət şurasının üzvlərini sarayda yox, siesta 
saatlarında, anasının tamarin budaqları arasında itib-batan malikanəsində yığırdı. 
Yelləncəyin ətrafına yığışıb, öz mahud cübbələrində istidən buğlanan seyrək bığlı 
boşboğazları, selluloid yaxalıqlarında boğulan zəhləsigetmiş çərənçi nazirləri orda 
yelləncəkdə gözüyumulu uzanıb yellənə-yellənə, üzünü şlyapasıyla yelləyə-yelləyə 
dinləyirdi. Onlar hey zəvzəyir, o isə onların səsini, həyətdə toyuqların ardınca 
cuman xoruzların qanadlarının şappıltıları içində əridə-əridə, qonşuluqda nəfəs 
dərmədən: «Susanna, yanıma gəl, Susanna!» oxuyan qramafonun səsinə, 
cırcıramaların cırzıltısına qulaq asa-asa mürgüləyir, bunu görən nazirlər hörmətlə 
səslərini kəsir: «Sakit, general yuxuya getdi!..» - deyib aradan çıxmaq istəyəndə o, 
xorultusunu kəsmədən, gözünü açmadan: «Davam eləyin, eşidirəm!» - deyirdi və 
onlar, general siesta saatının canüzən mürgüsündən ayılıb: «Boş söhbətlərdi. 
İçinizdən bircə nəfər ortaya iş qoydu: o da səhiyyə naziri, mənim yerlim. Hə, ayrı 
sözünüz yoxdu ki? Di dağılışın, boşboğazlıq bununla da sona yetdi». – deyərək, 
iclası yekunlaşdıranacan sözlərinə davam edirdilər. Ən zəruri dövlət məsələlərini 
isə o, öz şəxsi köməkçiləri ilə - nahar vaxtı, bir əlində nimçə, o biri əlində qaşıq, 
otağın içində var-gəl eləyə-eləyə müzakirə edirdi. Bir çox məsələləri isə o, yolüstü, 
məsələn, pilləkəni çıxa-çıxa həll eləyirdi, bəzən də heç həll eləmirdi, elə ağzının 
içində öz-özünə: «Nə istəyirsiniz eləyin, onsuz da buranın yiyəsi mənəm.» - deyə-
deyə ötüb gedirdi. Onu sevirdilər, ya sevmirdilər, onu ən az maraqlandıran bu idi. 
Bu barədə söz düşəndə o, üzünü turşudaraq:«Boş şeydi» - deyirdi. O tez-tez 
müxtəlif ictimai tədbirlərdə görünür, qırmızı lentləri hər yerdə şəxsən özü kəsir, ən 
təhlükəsiz vaxtlarda belə çəkinib getmədiyi yerlərə gedir, canını təhlükəyə məruz 
qoya-qoya, özünü camaata göstərirdi: «Heç nə olmaz!» - deyirdi. Qalan boş 
vaxtlarını isə o, öz yerlisi - səhiyyə naziri ilə və general Rodriqo de Aqilarla 
saysız-hesabsız domino oyunlarına sərf eləyirdi. Təkcə bu iki nəfər ona kiminsə 
həbsdən buraxılması və ya kiminsə ölüm hökmünün ləğv edilməsi barədə ürək 
eləyib ağız aça bilərdi. Gözəllik ilahəsi Manuela Sançesi qəbul eləməyi barədə də 
təkcə bu iki nəfər ona ağız açmağı qərara almışdı... 
Manuela Sançes, sadə xalq içindən çıxmış gözəl bir qız idi. Onu, İt döyüşü 
məhəlləsinin üfunət bataqlığı içində bitmiş ecazkar gülə bənzətmək olardı. Bu 
məhəllənin itləri bir dəqiqə dincəlmək bilmədən, bir gün bir-biriylə yola getmədən, 
gecə-gündüz elə boğuşurdular ki, milli qvardiyanın əsgərləri belə bu tərəflərə ayaq 
basmağa ürək eləmirdi... Qvardiyaçılar bir də ona görə bura ayaq basmağa ürək 
eləmirdilər ki, buralara ayaq basanların göz qırpımında soyulmağından, 
maşınlarının sökülüb hissə-hissə daşınmağından xəbərləri vardı. Bu elə bir 
 
43

məhəlləydi ki, içində ətli-canlı bir eşşək azsaydı, ordan o eşşəyin əvəzinə bir çuval 
sümük çıxardı. İt döyüşü məhəlləsinin yolları o qədər dolama-dolaşıq idi ki, baş 
çıxarmaq olmurdu və həmin bu dolama-dolaşıqlığın içində neçə-neçə dövlətli 
ailənin uşaqları yoxa çıxmışdı. «Orda onları öldürüb qızardırlar, mənim generalım, 
sonra da aparıb bazarda, qızardılmış kolbasa yerinə satırlar, təsəvvür eləyirsiz?!...» 
Manuela Sançes isə – gözəllik ilahəsi Manuela Sançes məhz bu məhəllədə doğulub 
böyümüşdü. Zibillik bənövşəsi! – «Bu qızın gözəlliyi bütün ölkəni sarsıdıb, mənim 
generalım!» Bu söhbət generalı elə maraqlandırdı ki, o: «Əgər o, doğurdan elə 
qeyri-adi gözəldirsə, onda mən nəinki onu qəbul edərəm, onunla bir tur vals da 
oynayaram. - dedi. – Cəhənnəmə, qoy qəzetlər nə istəyirlər yazsınlar, belə şeylər 
qara camaatın xoşuna gəlir». Lakin həmin axşam - Manuela Sançesi qəbul 
eləyəndən sonra o, general Rodriqo de Aqilara açıq təəssüf hissi ilə dedi ki, 
kasıbların bu tərifli kraliçası Allahın bir tur valsına də dəyməz. Dedi ki, bu, vur-tut 
İt döyüşü məhəlləsində yaşayan yüzlərlə Manuela Sançeslərdən biri – adi, ortabab 
bir qızdı: «Büzməli ipək paltarıyla, saxta daşlı qızılı tacıyla, əlindəki qızılgülüylə 
bir yerdə!.. İtaparan olsun, dediklərini də elədim. İki şey xahiş elədi məndən: İt 
döyüşü məhəlləsinə su və işıq çəkdirdim. Ona onu da dedim ki, yanıma bir də 
xahişlə-filanla gəlməsin. Sümsük adamlardan zəhləm gedir. Bu cür ütüklərlə heç 
danışmaq düzgün deyil!» O bunu deyib, domino partiyası başa çatmamış ayağa 
qalxdı, qapını çırpıb çıxdı, saat səkkizi vuranda isə fermada peyda oldu, inəklərə 
yem verib, quru təzəkləri saraya daşımağı əmr etdi, sonra şam yeməyinə yollandı 
və adəti üzrə əlində nimçə o yan-bu yana var-gəl eləyə-eləyə, qızardılmış ətlə 
lobya, düyü və platan yarpaqlarından düzəldilmiş salatını yeyə-yeyə, sarayda hər 
şeyin yerli-yerində olduğunu yoxlamağa, saray darvazalarının keşiyindən tutmuş, 
yataq otağının qapısında duran qarovulacan, hamını bir-bir saymağa başladı və 
öyrənib biləndə ki, onların sayı lazım olan qədər – on dörd nəfərdir, onda şəxsi 
qarovulun yerində olub-olmadığını da yoxladı və ondan da arxayın olanda, görəndə 
ki, qarovul sarayın birinci girişində domino vurur, onda qızılgül kollarının altında 
yatan cüzamlı xəstələrə, pilləkənlərdə yuxuya gedən ifliclərə də baş çəkdi və şam 
yeməyini açıq pəncərələrdən birinin məhəccərinə qoyub, özünü yarıqaranlıq, 
üfunətli qadın yataqxanasına saldı, üç qadının öz bicləriylə yatdığı çarpayının 
yanında peyda oldu, özünü bu üfunətli bədən yığnağının arasına salıb, ona 
maneəçilik törədən iki başı və üç cüt ayağı qırağa çəkib arvadların birini 
qamarladı. Nə generalın cənginə keçən qadın, nə də onun yanında yatan o biri 
qadınlar yuxudan ayılmadılar. Arada o biri çarpayılarda yatan yuxulu qadınların 
səsi eşidilirdi: «Bir az yavaş, mənim generalım, elə fısıldamayın, uşaqlar qorxar».  
Bundan sonra o, saraya qayıtdı, iyirmi üç pəncərənin iyirmi üçünün də cəftələrini 
bir-bir yoxladı, cücüləri qovmaq üçün dəhlizdə təzə təzəkdən ocaq qaladı. 
O, bu təzəkləri, vestibüldən tutmuş otaqlaracan, bir-birindən beş metr ara qoya-
qoya yandırır, tüstünü ciyərlərinə çəkə-çəkə, uzaq, tumançaq uşaqlıq illərini 
xatırlayırdı... Belə də uşaqlıq illəri olardı?.. Əgər bu illər, onun ciyərlərinə tüstü ilə 
bir dolub, bir dəqiqədən sonra tüstü ilə də bir canından çıxırdısa, bu necə illər 
idi?!.. Sonra o, otaqların işıqlarını bir-bir söndürə-söndürə vestibülə qayıtdı, quş 
qəfəslərinin üstünə örtüklər sala-sala saydı: «Qırx səkkiz ədəd olmalıdır.» Onlar 
düz qırx səkkiz ədəd idi, lakin bununla da generalın ürəyi soyumadı, əlində çıraq, 
 
44

bütün sarayı bir də başdan-başa dolaşdı, sarayın on dörd güzgüsündə, on dörd 
əksini – əlində yanar çıraq aparan on dörd əkiz generalı gördü. Saat onu vurdu. Hər 
şey qaydasındadı. O, qvardiyaçıların yatdığı yataq otağına da baş çəkdi və oranın 
işığını da keçirdi: «Gecəniz xeyrə qalsın, senyorlar!» Sonra birinci mərtəbənin 
bütün otaqlarına – bütün qəbul otaqlarına və tualetlərə baş çəkdi, bütün pərdələrin 
arxasını, stolların altını yoxladı… heç yerdə heç kim yox idi. Onda o, cibindən bir 
dəstə açar çıxarıb əliylə yoxlaya-yoxlaya, hər açarın öz qapısını təyin elədi, sonra 
bütün kabinetləri bir-bir açarladı, bundan sonra əsas mərtəbəyə qalxıb orda da 
bütün otaqları bir-bir gözdən keçirdi və hamısını açarladı, nəhayət, öz yataq 
otağına çatıb, orda gizli mücrüsündən bal bankasını çıxarıb, yuxusu şirin olsun 
deyə, iki qaşıq uddu və anası Bendisyon Alvarado haqqında fikirləşməyə də vaxt 
tapdı. 
O, Bendisyon Alvaradonu orda – öz malikanəsində, ətirli oreqano otları və melissa 
kollarının qoxusu içində yatdığını təsəvvürünə gətirdi… anasının, adi boz quşu, qu 
quşuna çevirən, indi isə yuxunun ağırlığından keyləşib hərəkətsiz qalan çevik əlini 
gördü. Anasının yuxulu əli elə cansız idi, elə bil o, yatmamışdı, ölmüşdü… «Gecən 
xeyrə qalsın, ana…» - deyə pıçıldadı və elə həmin dəqiqə də orda - öz tənha 
malikanəsində yatan anasının, gözlərini açmadan: «Xeyrə qarşı, oğul!» - dediyini 
eşitdi. Sonra çırağı yataq otağının girəcəyindəki asılqandan asdı – çıraq bütün 
gecəni yanmalıydı, onu söndürməyə heç kimin ixtiyarı çatmırdı, çünki bu çıraq 
ona, günlərin bir günü, gecənin bir vaxtı, qaçhaqaç düşəndə lazım olacaqdı. Saat 
on biri vurdu və o yenə bütün sarayı, bu dəfə heç bir işığı yandırmadan, qaranlıqda 
dolaşa-dolaşa, elə-belə, hər ehtimala qarşı gəzdi ki, işdi, ola bilər, kimsə onun 
yatdığını zənn edib buralara girib?!.. O, dənizdə yırğalanan mayakdan içəri süzülən 
yaşıl işığın içiylə, mahmızının parıltısı qaranlığa iz sala-sala sakitcə yeriyir, 
qaranlıq dəhlizlərdə azıb ayaq üstə yuxulayan cüzamlı xəstələri, onlara dəyib-
toxunmadan bağa - qızılgül kollarından birinin altına ötürür, qayıdıb qarovulu 
yenidən sayır, sonra yenə öz otağına qayıdırdı. Uzun-uzadı dəhlizlərlə, 
pəncərələrin önündən yeriyə-yeriyə o, hər pəncərədən, aprel ayının Qəraib dənizinə 
tamaşa eləyirdi. 
O, bu dənizə, beləcə, ayaq saxlamadan, düz iyirmi üç dəfə tamaşa elədi və bu 
qərara gəldi ki, dəniz, hər apreldə olduğu vəziyyətindədi, üstü qızılı hov atan 
bataqlığa bənzəyir.  
Saat on ikini vurdu və saatın son zərbəsi ilə bir o, hardansa içindən - qarnından 
üzüyuxarı yeriyən qorxunu hiss elədi. Bu qorxu, bədəniylə üzüyuxarı yeriyib 
qulaqlarına doldu, orda elə bir cüyültü ilə cüyüldədi ki, az qala qulaqları batdı və 
general vahimələnib qapısının üç kilidini, üç qıfılını, üç zəncirini çəkib bağladı, 
ayaqyoluna keçib, orda özünü sıxıb əzə-əzə, əvvəl iki, sonra dörd, daha sonra 
yeddi müsibətli damcını birtəhər süzüb, üzü üstə döşəməyə sərildi və elə həmin 
dəqiqə də, yenə heç bir yuxu görmədən, dərin yuxuya getdi. Və çox keçmədi ki, 
gecənin bir aləmi - üçə on beş dəqiqə qalmış, tər-qan içində yuxudan ayıldı... Elə 
bil kimsə otağa daxil olmuşdu, indi qıfıl-kilidə toxunmadan, başı üstündə dayanıb 
düz onun üzünə baxırdı… bu baxışları üzündə hiss eləyib vahimə içində dik atıldı 
və qapı-pəncərəsi üst-üstə kilidlənmiş otağı boyu var-gəl eləyən Manuela 
Sançesi… divarları asanca yarıb keçən Manuela Sançesi, qorxulu gecənin Manuela 
 
45

Sançesini, nəfəsi səhləb çiçəyi ətri qoxuyan, ipək paltarlı Manuel Sançesi gördü... 
«De ki, bu, həqiqət deyil, de ki, bu, xəyaldı… – o, ağzının içində kəkələdi – De ki, 
bu sən deyilsən, de ki, bu, başgicəlləndirən qoxu sənin nəfəsin deyil, səhləb 
çiçəyinin ətridir!» Lakin, bu, Manuela Sançes idi… ovcunda saxladığı qızılgül 
rəng alıb – rəng verirdi, ilıq nəfəsi otağı ağzına almışdı... Hər şey Manuela Sançes 
idi… bütün dünya Manuela Sançes idi... İnadkar qaya, dənizin möhtəşəmliyini 
özünə beləcə tabe eləyir... Axırımın Manuel Sançesi, sən ki, ovucuma döyülən tale 
yollarında yoxsan?!. Axı nə qəhvə çöküntüsündəki falda, nə də suyun üzünə çıxan 
taleyimdə, falçılar sənin barəndə heç nə deməyib. Odu ki, məni yuxumdan 
eləmə… məni, qadın ayağı dəyməyən, heç bir vaxt da dəyməyəcək otağımın 
havasından eləmə, söndür o qızılgülünü!» – deyə o, əlini divarlar boyu sürütləyə-
sürütləyə, işıq düyməsini axtara-axtara yalvardısa da, hər küncdə əlinin altına, 
ağlını başdan çıxaran Manuela Sançes keçdi… «Lənət sənə şeytan, əgər mən səni 
heç vaxt itirməmişəmsə, niyə hər yerdə əlimin altına sən keçirsən?!. Məndən nə 
istəyirsən?.. İstəyirsən, sarayımı verim sənə, hər şey sənin olsun, bütün ölkəni sənə 
verirəm, amma imkan ver, bu işığı yandırım… ey gecəmin əqrəbi, iliyimə yeriyən 
Manuela Sançes, sənin ananın...» 
O, elə bilirdi ki, işığı yandırsa, Manuela Sançesin sehrli xəyalından canını 
qurtaracaq, odu ki, var gücüylə çığırdı: «Rədd eləyin bunu burdan, canımı bundan 
qurtarın, boğazına daş bağlayıb dənizin dibinə salın, boğub öldürün ki, onun 
gülünün işığı bir də heç kimə əziyyət verməsin!» O, beləcə, qaranlıq dəhlizlər 
boyu, arada bir ayağı təzəkdə sürüşə-sürüşə çığırır, hərdən də vahimə içində öz-
özünə: «Bu nə işdi? – deyirdi. – Bir azdan saat səkkiz olacaq, səhər açılacaq, bu 
əclaf evdə isə hamı köpür. Durun ayağa, ay biqeyrətlər!..» - deyə o, qəfildən elə 
çığırdı ki, o dəqiqə saray otaqlarının işıqları bir-bir yanmağa başladı, kazarmalarda 
şeypurlar çalındı və onların səsinə, liman qalasından səs verildi… bu səsə San-
Xeronimodakı şeypurlar da qoşuldu... Sübh şeypurları bütün ölkə boyu çalındı… 
şəhər oyanmağa başladı… dağ kimi üst-üstə yığılan silahlar qorxu içində paylandı, 
qızılgüllər, sübh şehi hələ düşməmiş, iki saat əvvəl açıldı, saray qulluqçuları 
döşəmə əskilərinin tozunu ulduzlu göyün altında çırpdılar, qəfəsdə mürgüləyən 
quşlara yem verildi, solmağa macal tapmayan güllər atılıb yerinə elə onlar kimi 
təzələri qoyuldu, daşyonanlar dəstəsi tələm-tələsik divar hörə-hörə, hər pəncərəyə 
qızılı kağızdan kəsilmiş günəşlər yapışdırdılar. Bu yalançı günəşləri pəncərələrə, 
adətən, günün günorta çağı vururdular, lakin göy hələ də qaranlıq idi, təqvim hələ 
də istirahət gününü göstərirdi, bazar ertəsinin sübh şəfəqi hələ aprel dənizinə 
toxunmamışdı. Gecə hələ bitməmişdi, lakin camaşırxana müdirləri – qaraqışqırıqçı