20 J.B.Seyning iqtisodiy nazariyalari. Evropadagi ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda va AQShda butun XIX asr
davomida, ya’ni klassik siyosiy iqtisodning marjinalizm bilan o’rin almashish davriga
qadar, klassik maktab g’oyalarining va kontseptsiyalarining keyingi rivojlanishida
A.Smit ta’limoti asos bo’lib keldi. Shu ma’noda Frantsiyada A.Smit g’oyalarini
ancha izchil va ijodiy davom ettirgan Jan Batist Sey (1767-1832) hisoblanadi.
J.B.Sey har xil mashg’ulot turlari bilan shug’ullandi. U savdo kontorasida nazoratchi
bo’lib ishladi, Frantsiya armiyasida xizmat qildi, nufuzli jurnal muharriri bo’ldi,
davlat muassasalarida ishladi. Ammo uning hag’tidagi asosiy ishi - iqtisodiy bilim
sohasidagi tadqiqotidir. U o’zining «Sig’siy iqtisod traktati» (1803) asarida A.Smit
kontseptsiyasini sistemalashtirishga, uni keng xalq ommasi uchun tushunarli qilib
berishga harakat qildi. J.B.Sey bu asarini qayta ishlab yangi nashrga tayg’rladi. Lekin
bu asarning ikkinchi nashri ancha cho’zildi. Uning sababi shundaki, «Traktatdagi»
iqtisodiy liberalizm to’g’risidagi g’oya, xususan, davlatning iqtisodig’tga va xo’jalik
hag’tini qayta qurishga aralashmasligi to’g’risida g’oyaning amalga oshirilishi
harbiy-sanoat boshqaruvini o’sha davrdagi Frantsiya hukumatidagi real
hukmronlikdan mahrum qilgan bo’lar edi. J.B.Sey yangi tuzumni tan olmagan holda,
Tribunatning birinchi konsulining moliyaviy loyihasini ikkinchi nashrga
tayg’rlanag’tgan «Traktatda» to’g’ri deb tasdiqlashdan bosh tortadi. Birinchi konsul
nafaqat «Traktatni» nashr etishni man etdi, balki J.B.Seyni Tribunatdan chiqarib
yubordi. Ammo tinib tinchimas J.B.Sey o’zining xususiy ip yigirish fabrikasini ochdi va
keyinchalik, 1813 yili uni sotib, topgan puliga «Traktatni» ikkinchi nashrdan
chiqarish uchun Parijga qaytib keldi. Asar 1814 yili chop etiladi, so’ngra qisqa vaqt
ichida yana uch marta qayta nashr etildi - muvofiq ravishda 1817, 1819 va 1826
yillarda. Bu asar tez orada juda ko’p tillarga tarjima qilindi. Frantsiyada Napoleon tuzumining emirilishi bilan vujudga kelgan o’zgarishlar
J.B.Seyning iqtisodchi-olim va jamiyat arbobi sifatidagi nomini oqladi. U ruhlanib
sig’siy iqtisod bo’yicha o’z asarlari ustida ishlashni davom ettirdi, ko’p lektsiyalar
o’qidi va ularda iqtisodiy nazariya qoidalarini sistemalashtirish va ommaviylashtirish
mahoratini namoyish etdi. J.B.Sey asarlarida iqtisodiy fan sof nazariy va tavsifiy
fanga aylandi. U iqtisodiy nazariyadan sig’satning, ideologiyaning va statistikaning
ajralib chiqishini ma’qulladi. J.B.Sey A.Smitning erkin bozor, bahoning erkin shakllanishi, ichki va tashqi
savdo, tadbirkorlarning cheklanmagan erkin raqobati va protektsionizmning har
qanday qo’rinishiga yo’l qo’ymaslik printsiplarini qo’llab quvvatladi va ularni
ko’klarga ko’tardi. Agar bu printsiplar qo’llanilsa, J.B.Sey bashoratiga ko’ra,
ortiqcha ishlab chiqarish ham, ijtimoiy mahsulotni to’la iste’mol qilmaslik ham
bo’lmaydi, ya’ni iqtisodiy inqirozlarning ob’ektiv zarurligi kelib chiqmaydi. U bu
g’oyani rivojlantirib o’zining «bozor qonuni»ni yaratdi. Bu qonunning mohiyatiga
ko’ra, tovarlar taklifi o’zi uchun shaxsiy talabni yaratadi g’ki boshqacha so’z bilan
aytganda, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori avtomatik ravishda yaratilgan barcha
tovarlar qiymatiga teng daromadni keltirib chiqaradi. Bu shu narsani bildiradiki,
daromad egasining maqsadi pul topish emas, balki har xil moddiy buyumlarni sotib
olish hisoblanadi, ya’ni olingan daromadning barchasi sarflanadi. Bunda pul faqat
vositachilik rolini o’ynaydi, ya’ni u faqat yangi tovarlarni sotib olish uchun
ishlatiladi. Bozor orqali tovarlar bir birlariga o’zaro xizmat qiladi. Shuning uchun,
J.B.Seyning aytishicha, tovarlarning umumiy massasi talabning umumiy miqdoriga
teng bo’ladi, o’z tovarini sotib daromad olgan har bir kishi ushbu daromadga mos
ravishda talabni keltirib chiqaradi. Demak, jamiyat miqg’sida taklif va talab
muvozanatlashadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi. Ortiqcha ishlab chiqarish
faqat ayrim tarmoqlarda boshqa tarmoqlardagi kam ishlab chiqarish hisobiga
vujudga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ko’p ishlab chiqarishdan qo’rqmaslik
kerak, faqat ayrim tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilish xavfi tug’ilishi mumkin.
«Sey qonuni» nomini olgan bu qoida klassiklarning makroiqtisodiy nazariyasining
asosini tashkil etdi va keyinchalik J.M.Keyns tomonidan inkor etildi. J.M. Keynsning
tasdiqlashicha, odamlar daromadlarning barchasini iste’molga sarflanmaydilar, balki
ularning bir qismini jamg’arib boradilar. Bu esa shunga muvofiq ravishda yalpi
talabni kamaytiradi, ish bilan bandlikni qisqartiradi.