Qadimgi Xorazm ibtidoiy davrda

Reja:

1. 
   Ibtidoiy jamiyati va ularning davrlari.
   
2. 
   Xorazm hududida ibtidoiy hayot.
   
3. 
   Xorazm atamasi va uning mohiyati.
   

Arxeologik tadqiqotlar hozirgi Xorazm vohasiga, Amudaryoning quyi oqimi, Orol dengizining janubiy sarhadlaridan to Sirdaryogacha bo’lgan keng maydonda Miloddan . av. VI – III ming yilliklarda turli urug’ va qabilalarning yashab kelganligi aniqlanadi. Topilgan ashyoviy yodgorliklar, ajdodlarimizning qadimdan chayla uylarda yashab, ovchilik va baliqchilik bilan tirikchilik qilganliklarini tasdiqlandi.

Miloddan . av.III ming yillikning oxiri va II ming yillikning boshlari ibtidoiy odamlar hayotida qadimgi tosh qurollar bilan birga qo’yilgan. Cho’l va sahrolarda chorvachilik, daryo qirg’oqlarida esa ibtidoiy dehqonchilik bilan shug’ullanishga o’tilgan.
Miloddan . av.II ming yilikning oxiri va I ming yillikning boshlarida Xorazm vohasida yashagan ibtidoiy hayotda temirdan foydalanish boshlanadi. Temirdan yasalgan mehnat va tosh qurollarining ixtiro qilinishi bilan ular hayotda king o’zgarishlar yuzaga keladi. Mehnat taqsimoti chuqurlashib, chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilik alohida kasb sifatida ajralib chiqadi. Odamlar tirikchilik qilish qulay bo’lgan ma’lum hududlarga to’plana boshladilar. Daryo qirg’oqlarida dehqonchilik maydonlari kengaydi. Daryolardan suv chiqarib, dehqonchilik madaniyati shakllana boshladi. Atrofi qo’rg’on bilan o’rab olingan qal’a – qishloqlar vujudga keladi. Ibtidoiy chaylalar o’rnini paxsa, xom g’isht va yog’ochdan qurilgan uylar egallay boshlaydi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, mehnat qurollarining takoMiloddan lashuvi va turmush tarzining o’zgarishi ibtidoiy odamlar hayotini tartibga solinishi, uni boshqarishni taqazo etadi. Jamoa a’zolarining hayotini boshqarishning ilk ko’rinilishlari aynan urug’- qabilachilik davridayoq vujudga kelgan.
Urug’ jamoasi qadim zamonlardan bir ota – onadan tarqalgan qon – qarindoshlarning dastlabki uyushmasi edi. Tirikchilik tashvishi va tashqi dushmanlardan saqlanish zaruriyati ibtidoiy odamlarning qon – qarindoshlikka asoslangan uyushmasi shakllanishiga olib kelgan edi. Urug’ jamoalarga urug’ boshliqlari yoki urug’ oqsoqollari boshchilik qilgan. Urug’ boshliqlari kundalik hayotida masalalarni oqsoqollar kengashi a’zolari yordamida hal etadi.
Urug’ va qabilalarda kohinlar va ruhoniylarning mavqei yuqori bo’lgan. Xorazmliklar juda qadimdan ajdodlar ruhiga sig’inish, olovni – quyoshni, erni va suvni muqaddas deb bilish, ularga topinish odatlari bo’lgan. Bu diniy udumlar islomgacha davom etgan bo’lib, shularning rasm – rusumlari kohin otashparastlar ibodatxonalarida doimo yonib turgan olovning o’chib qolmasligini ta’min etish uchun ham ma’sul bo’lganlar. Xalqimizda hozirgacha saqlanib kelayotgan “o’tag’asi” degan tushuncha uzoq tarixga ega. Bir hududda yashagan, qon – qarindosh, tili, dini, urf – odatlari bir – birlariga yaqin o’nlab urug’lar yashadi yuksakroq etnik uyushmaga, qabilaga birlashdilar. Bir – biri bilan yonma – yon qo’shni bo’lib yashayotgan qabilalar zamon taqozosi bilan yanada yuksakroq uyushmaga, ya’ni qabila ittifoqiga birlashdilar.
Xullas, Xorazmda qadimgi ibtidoiy odamlarning manzilgohlari mavjudligini arxeologik tadqiqotlar orqali bilib oldik.
“Xorazm” atamasi uch xil jihatdan izohlash mumkin. “Xorazm” lug’aviy tushuncha sifatida “Xorazm” vohasi sifatida va nihoyat “Xorazm” viloyat sifatida “Xorazm” nomi dastlab zardushtiy dinining ilohiy kitobi bo’lmish “Avesto” va “Hvairizm” tarzida berilgan. Ma’lumki, “Avesto” kitobi dari tilida yozilgan. Nemis arabshunos olimi E. Zaxaunning fikricha, atama ikki qismdan iborat bo’lib, “xvayri” – oziq – ovqat, “zem” – er ma’nosini bildiradi. Demak, Xorazm oziq – ovqatga boy mamlakat deganidir.
Qadim zamonlardan xorazmliklar Eron tilining mahalliy shevasida gapirganlar va yozganlar. Islom dini qabul qilingandan keyin xatto XI asrda ham ular Eron lahjasida gapirganlar. Bunga sabab nafaqat Xorazmning Eron bilan yonma – yon, chegaradosh bo’lishi, balki ahamoniylar sulolalarning O’rta Osiyoda, jumladan, Xorazmda ko’p asrlar davomida xukmronlik qiganligida hamdir. Xorazmshohlar davrida ham fors tilidan davlat ishlarini yuritish, mahkama tili sifatida foydalanilgan.
Ahamoniylarning qadimgi oromiy yozuvlarida (Miloddan . av.VI -IVasrlar) jumladan, Behistun va Persapol yozuvlarida “Xorazm” nomi “Xvarizm” shaklida, qadimiy fors asarlarida esa “Xuvarazmis” shaklida uchraydi. Yangi fors yozuvlarida bu so’zning birinchi qismi “Xvar” (X war) past, tuban ma’nosini bildirsa, ikkinchi qismi “Zmi” (Zmi) er ma’nosini anglatadi. Bu erda “Xuvarazmis” (Huwastrmis) so’zining asl ma’nosini pastlikda, past tekislikda joylashgan er, demakdir.
Qator sharqsunos, arabshunos, tarixshunos tarixchi, arxeologik olimlar jumladan, Kimppert, Lerx “Xuvarazmis” tushuncha “pastlik er” ma’nosini bildiradi, degan fikrdalar. Savelalev va Grekovlar bu so’zning birinchi “Xvar” qismini Xurshod – “quyosh”, “oftob” so’zi bilan bog’lab, “quyoshli o’lka”, “oftobli er” Zaxau va Peygerlar “Xvar” elementining yangi fors tilidagi Xurdan eyish so’zi bilan bog’lab, Xorazm unumdor hosildor erlar, yusti va Shpichel’ “Xorazm” bu “Xor zamin”, “Yomon er” – degan, Vamberi – “Xox+ razm”M.N. Bogomonov fikricha, “Xorazm” toponimi qadim fors tilining “Xuvarazam” (Xuwarazom) shaklidan kelib chiqqan bo’lib, chorva mollarini boqish uchun qulay erlar, mustahkam qal’alar bilan qurilgan o’lka ma’nosini bildiradi.
S. P. Tolstov “Mamlakatlarning qadimiy nomlari aksar holda etnik (xalq, qabila) ismlari bilan bog’liq bu ismlar esa afsonalardan olingan. “Xorazm” Xvarri zamin, ya’ni Xuvardgi qabilasining eri” degan ma’noda bo’lishi mumkinligini aytadi.
Xorazmlik olimlar O. Madrahimov va Z. Do’simovlar bu fikrga qo’shilib, “Xorazm” so’zi “Xorazm zam” Xurridlar makoni, eri ma’nosini bildirib, qabila nomi bilan bog’liq deb tushuntiradilar. M. Ermatovning fikricha, “Xorazm” nomi “Baliqqa boy yutr”, “Baliq ovlab iste’mol qiluvchi baliqlar yurti” degan ma’noni bildiradi. Uning ta’kidlashicha, o’rta asrlar davriga xos O’rta Osiyo yozma manbalarida, shu jumladan, Al – Beruniy, Al –Muqaddasiy va Gardiziylarning asarlarida “Xorazm” nomi “Xvarzm” deb yozilgan va ularda bu nomga “go’sht o’tin” ma’nosi berilgan. Bu so’zning birinchi qismi “Xvari” go’sht, baliq go’shti, ikkinchi qismi “zm”, “zem” – er mamlakat ma’nosini bildiradi.
“Xorazm” nomi har xil xalqlar tilida turlicha talaffuz qilingan. Qadimgi Xitoy manbasi “Xan sulolasi tarixi” kitobida “Xorazm” nomi Yuyochane (Yuestyan’) tarzida, “Tan sulolasi tarixida”, “Xosyun’”, “Xomesimi Boli” yoki “Xomsli” shaklida berilgan.
Yunono muarrixlari Gekatey, Geradot xorazmliklarni “Xorazmiya”, yunon grafikasida –chorazmis, arablar –Xwarizmis, Vavilon grafikasida Humarizma deb nomlanganlar. O’rta asrlar va fors – tojik manbalarda “Xvarazm” tarzida uchraydi.
“Xorazm” nomlari va turlicha talqinlari ichida ikkita talqin – biri “pastlikda joylashgan erlar”, “past tekislikda joylshgan o’lka”, degan talqin, ikkinchisi “baliqchilar yurti”, “baliqqa boy yurt” degan nomlar haqiqatga yaqin bo’lishi mumkin. Birinchi talqinning isboti uchun Xorazm o’lkasining o’rni jo’g’rofiy ham gidronologik jihatlardan past tekislikda joylashganligi ko’rishimiz mumkin. Haqiqatdan ham Xorazm pastlikda bo;’lgani uchun Amudaryo toshgan vaqtlarda suv bosib, o’lkaning ko’p joylari ko’llarga aylanib, hatto daryoga yaqin o’rnashgan ba’zi bir shahar va qishloqlar yuvilib ketganligi, er osti suvlarining juda yaqin joylashganligi hammaga ma’lum.
Ikkinchi talqin isboti uchun, qadim zamonlarda Xorazmda baliqchiliklar, ovchilar yashagan. Buni antik va o’rta asrlar manbalari hamda arxeologik topilmalar isbotlab beradi.
Xullas, Xorazm va uning mohiyati turli manbalarda turlicha talqin etilganligi ma’lumotlardan bilib oldik.
Adabiyotlar.

1.