Qadriyatlar falsafasi

Birinchidan, har qanday din o`z dinidagilar uchun to`ldiruvchi, ovutuvchi 
(kompensatorlik) vazifasini bajaradi. Masalan, insonda diniy ehtiyoj hosil bo`lishini 
olib qaraylik. U o`z hayoti. turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo`lgan 
munosabatlari jarayonida shaxsiy va ijtimoiy ehtiyoj, maqsadlarga etishishi qiyin, 
ilojsiz bo`lib ko`ringanda bunday ma`naviy ehtiyoj vujudga kelgan. CHunki inson 
hayotida quvonchli yoki tashvishli onlarda, orzular ro`yobga chiqishi ilojsiz bo`lgan 
paytda insoniyatning dinga zhtiyoji jamiyat bo`lib yashash talablarida boshlangan; 
din bu o`rinda ma`naviy ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan. 
Ikkinchidan, dinlar o`z ta`limot tizimini vujudga keltirib, unga e`tiqod qiluvchi 
shaxs va jamoani shu ta`limot doirasida saqlashga harakat qiladi. Buni dinlarning 
birlashtiruvchilik (integrativlik) funktsiyasi deyiladi. Bunda din muayyan ijtimoiy, 
etnik va ma`naviy hayotning o`z ta`siri doirasida bo`lishini ko`zda tutadi. Masalan, 
islom o`tmishda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti, axloqiy munosabatlari, 
hattoki adabiyot va san`atiga o`z ta`sirini ko`rsatgan. Bular orqali elat va xalqdarda 
turli xil birlashtiruvchi munosabatlar qaror topgan. 
Uchinchidan, din dindorlar hayotini tartibga solish, nazorat qilish 
(regulyativlik) funktsiyasini ham bajaradi. Har qanday dinlarning muayyan urf-odat, 

---

marosim va bayramlari bo`lib, ularni o`z vaqtida, diniy ta`lim va talab asosida 
bajarilishi shart qilib qo`yiladi. 
To`rtinchidan, din dindorlarning birligini, jamiyat bilan shaxsning o`zaro 
aloqasini ta`minlovchi xususiyat - aloqa bog`lashlik vazifasiga ham egadir. Bunda 
konkret bir dinga e`tiqod qiluvchi kishi shu dindagi boshqa kishilar bilan bog`liq 
bo`liish, urf-odat va ibodatlarni jamoa bo`lib ado etish ko`zda tutiladi. CHerkov, 
masjid va diniy tashkilotlar dinning bu funktsiyasini amalga oshirishga 
ko`maklashadi, ayni paytda, bu holatni nazorat kiladi. 
Beshinchidan, har qanday din ijtimoiy tizim sifatida muayyan cheklovlarsiz 
bo`la olmaydi. SHuning uchun u qonun darajasiga ko`tarilgan axloq normalarini 
ishlab chiqadi. Bu bilan u legityumlovchilik-qonunlashtiruvchilik funktsiyasini 
bajaradi. 
Har qanday dinning muayyan tarixiy sharoitda bajaradigan funktsiyalari 
yig`indisi uning ijtimoiy rolini belgilaydi. Dinning ijtimoiy hayotga ta`siri hamma 
vaqt ham bir xil bo`lgan emas. U vaqtga, o`ringa, sharoitga qarab sezilarli darajada 
o`zgarib boradi. 
O`rta Osiyo, jumladan O`zbekistonda islomning o`ziga xos xususiyatlarini 
tushunish uchun muayyan-tarixiy sharoit, xalqning o`tmishi, turmush tarzi, ishlab 
chikarish usullari, etnik xususiyatlarini hisobga olish zarur. 
Islom va Qur`onning vujudga kelishi tarixi bilan bog`liq bo`lgan muammolar 
va ularning echimlari XIX asrning o`rtalaridan boshlab avvalo, SHarq so`ngra Evropa 
islomshunosligida o`rganila boshlangan. Evropa, Amerika islomshunosligi va 
Qur`onshunosligida olib borilgan tadqiqotlarning ko`pchiligi, aniq dalillarga 
boyligidan qat`i nazar, ularning barchasi uslubiy jihatdan cheklangan. 
Din tarixida dinshunoslar dinning paydo bo`lishini turlicha izoxlab kelganlar. 
Uming paydo bo`lish sabablari qadimgi dunyo dinshunoslarini qiziqtirgan, binobarin, 
unga javob topishga harakat qilishgan. qadimgi Xitoy, Hindiston va xususan, qadimgi 
grek faylasuflari borliq to`g`risida fikr yuritganlarida din, uning kelib chiqishi va 
mohiyati to`g`risida ham ayrim g`oyalarni olg`a surganlar. 
Dinning paydo bo`lishi va rivojlanishini ilmiy asoslarda o`rganish quyidagi: a) 
ob`ektivlik; b) muayyan tarixiy sharoitni hisobga olish; v) ilmiylik; g) qiyosiylik; d) 
umuminsoniy qadriyatlar bilan bog`liqliq, e) din mavjudligini, umuman gnoseologik, 
ijtimoiy-iqtisodiy va psixologik sabablarni hisobga olishni taqozo etadi. 
Hozirgi zamon voqeligining xarakterli xususiyati shundaki, jamiyatning 
hamma tomonlariga ilmiy tafakkurning ta`siri keskin kuchaymoqda; uning ijtimoiy 
taraqqiyot omili sifatidagi roli tobora ortmoqda. Fanning XX asrdagi 
muvaffaqiyatlari chindan ham g`oyat buyukdir. Ular bevosita ishlab chiqaruvchi 
kuchlarga aylanib, insonga tabiat sirlarini tobora chuqur anglash imkonini bermoqda. 
Bu yo`nalishdagi eng muhim bosqich - inson omili va uning ma`naviy qadriyatlariga 
bo`lgan ijobiy munosabatlardir. Talabalar bu imkoniyatlardan to`la foydalanish uchun 
har xil uydirmalarga, buzg`unchilik g`oyalariga mutlaqo ishonmay, ilm-fangagina 
ishonishlari, uni chuqur egallab, shaxsiy va ijtimoiy hayotga tatbiq etishlari lozim. 
Hozirgi vaziyatda ilmiy dinshunoslikning nazariy yutuqlari va 
mamlakatimizdagi diniy tashkilotlarning g`oyaviy va amaliy ish faoliyatini hisobga 
olganda, din va dindorlarga O`zbekiston davlatining adolatli munosabati o`rnatildi. 

---

Bu hol diniy tashkilotlarning hozirgi ijtimoiy tuzumga bo`lgan xolisona, do`stona 
munosabatlariga ob`ektiv baho berishni talab etadi. 
Bularning hammasi davr talabidan va kelajakdagi mas`uliyatni his etgan holda 
respublikamizda aholi dindorligi darajasini aniqlash, dindorlar va diniy 
uyushmalarning jamiyatda tutgan o`rnini oshirmay-toshirmay to`g`ri talqin etish 
hamda din bilan davlat o`rtasidagi munosabatlarning umuminsoniylik tamoyillarini 
tiklash va hokazolar din va diniy muassasalarga doir muammolarga bo`lgan xolisona 
yondashishdir. Bu yondashuv ko`pyoqlama xususiyatga ega bo`lib, mustaqil 
respublikamizning ichki va tashqi siyosatida ham o`z aksini topmoqda. 
Mamlakatimiz SHarq va g`arbdagi barcha tinchliksevar davlatlar bilan ularning 
ijtimoiy tuzumi, dinga munosabatidan qat’i nazar, iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy 
aloqalarni keng yo`lga qo`ymokda. Ijtimoiy, siyosiy hayotda diniy tashkilotlar 
faolliganing ortib borishini demokratik jarayonda ular o`rnining mustahkamlanishi 
deb qarash mumkin. Avvalo diniy tashkilotlarni davlatdan ajratish, ularning 
siyosatdan uzoqlashuviga olib keladi; ammo bu tashkilotlarning faoliyati muayyan 
ma`noda siyosiy xarakterga ega bo`lib kelgan. Diniy tashkilotlarga xos ijtimoiy, 
siyosiy faollikning tobora ortayotganini e`tiborga olib, uni ikki yo`nalishda - ijtimoiy 
hayotda va dunyoqarashda shaxsning faolligini talabalarning oshirish talab etiladi. 
Diniy tashkilotlarning ijtimoiy, siyosiy yo`nalishlarda ob`ektiv voqelikka oshkora va 
ijobiy yondashishlari kengayib borayotganligi an`ana tusiga kirib bormoqda. Bunga 
respublikamiz hayotiga hozirgi kunda diniy tashkilot va ruhoniylarning xolisona 
munosabatlari, berayotgan ijobiy baholari jonli shohid bo`la oladi. Bunda ayrim diniy 
tashkilotlarning ijtimoiy-siyosiy faoliyatlari muayyan ahamiyatga molikdir. SHuning 
uchun hozirgi davrda ularga nisbatan bo`lgan munosabatlarda umuminsoniylik, 
demokratik xolislik tamoyillari tiklanmoqda. Dinga e`tiqod qiluvchilarga sho`rolar 
davridagidek ma`muriy-buyruqbozlik tazyiqi o`tkazishdan voz kechildi. 
Tabiat va jamiyatdagi kuzatilayotgan hodisalar moxiyatiga ko`ra nihoyatda 
murakkabdir. Tabiiy va ijtimoiy-gumanitar fanlarda buyuk muvaffaqiyatlarga 
erishilgan hozirgi zamonda ham hali bilib etilmagan sirli jarayonlar mavjud. Tabiat 
va jamiyatda hamma narsa va hodisalar doim o`zgarib va rivojlanib boradi. 
Fan ham doim o`zgarib va rivojlanib borar ekan, unda hali echilmagan yangi-
yangi jumboqlar, muammolar yuzaga kelib turadi. Fanning rivojlanishi yo`li ham 
shundan iboratki, tabiat va jamiyat haqidagi bilimlar tobora boyib boradi. 
Kuzatilayotgan hodisalarning mohiyatiga yanada chuqur kirib boraveradi. Odamzod 
aqli tabiatda ko`p ajoyib-g`aroyib narsalarni kashf etgan, shu bilan tabiat sirlarini 
o`rganib boradi. Bu jarayon hozir intensiv tarzda davom etmoqda.