Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1219

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

“Ən-Nəhl” surəsində (89-cu ayə) deyilir: “Biz Kitabı sənə hər şey üçün bir izah, müsəl-

manlara da doğru yolu göstərən rəhbər, mərhəmət və müjdə olaraq nazil etdik” . 

Ədəb islam hüququnda termin olaraq Hz.Peyğəmbərin (s.a.s) sünnətinə xas olan hərə-

kətlərdir. Çünki Allahın bizə öyrətdiyi ədəb və əxlaqı çox gözəl şəkildə yaşayan da Hz.Pey-

ğəmbərdir (s.a.s). Qurani-Kərimin “Nun” surəsinin dördüncü ayəsində deyilir: “Həqiqətən sən 

çox böyük əxlaq sahibisən” . 

Bir sözlə, müsəlmanların müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərim təkcə ərəb mədəniyyətin-

də  deyil, bütün dünyada bənzərsiz və bəlağətli söz abidəsi kimi tanınmış və ərəb ədəbiyyatın-

da ədəb və əxlaqı tərənnüm edən “ədəb” janrının ən ecazkar üstünlük  qaynağı olmuşdur. 

 

 

YAPON ƏDƏBİYYATININ SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ DAİR 

 

Gülnar YUNUSOVA 

AMEA, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Yapon  ədəbiyyatını Çin və  Qərb  ədəbiyyatı ilə müqayisə etdiyimizdə bir çox fərqli 

xüsusiyyətlər ilə qarşılaşırıq. Bu xüsusiyyətləri ümumilikdə beş  əsas başlıqda qruplaşdıra 

bilərik:  ədəbiyyatın yapon mədəniyyətindəki yeri, tarixi inkişaf, yapon dili və yazı sistemi, 

yapon ədəbiyyatının ictimai keçmişi və yapon dünyagörüşü.   

  Ədəbiyyatın və incəsənətin yapon mədəniyyətində xüsusi bir yeri vardır. Yaponlar 

tarixin bütün dövrlərində düşüncələrini mücərrəd fəlsəfi sistemlərdən çox konkret ədəbi əsər-

lərlə ifadə etmişlərdir. Məsələn, Monyouşuu (yapon lirik şeirinin ən görkəmli və günümüzə 

gəlib çatmış  ən qədim toplusudur) Nara dövründəki (710-794) yapon düşüncə  və davranış 

tərzini, eyni dövrdə yazılan buddizm təlimlərindən daha aydın və konkret şəkildə ortaya çıxar-

mışdır. İkinci nümunə olaraq Heyan dövrünü (794-1185) göstərə bilərik, bu dövrdə şeir və ro-

man sahəsində çoxlu sayda şah əsərlər ortaya çıxdığı halda fəlsəfə sahəsində heç bir nümunə 

yoxdur. Bütün yapon tarixində bu qaydaya istisna təşkil edən sadəcə iki-Kamakura (1185-

1333) və Tokuqava (1603-1868) dövrləri vardır ki, burada Konfutsi təlimi bütün digər düşüncə 

sistemlərindən daha ön planda olmuşdur. Orta əslər Avropasında mədəniyyətin əsasını din və 

fəlsəfə təşkil etdiyi halda, Yaponiyada ədəbiyyat və incəsənət mədəniyyətin mərkəzində du-

rurdu. 

Yazılı yapon ədəbiyyatının kökü VIII əsrə qədər gedir [3].  Dünyada bundan da qədimə 

gedən başqa  ədəbiyyatlar ola bilər, lakin Yapon ədəbiyyatından başqa öz dilində  qələmə 

alınmış yazılı ədəbiyyatı ardıcıl olaraq günümüzə qədər davam etdirən tək ədəbiyyat Çin ədə-

biyyatıdır. Yapon ədbiyyatı tarixi sadəcə  qədim olmaqla qalmayıb, eyni zamanda formalaş-

ması baxımından da fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Yapon ədəbiyyatında hər hansı bir dövrə 

hakim olan bəlli bir forma və üslub, daha sonrakı bir dövrdə yerini tamam başqa bir tərzə ver-

diyi zaman olmamışdır. Yapon ədəbiyyatında “yeni” heç bir zaman “köhnə”nin yerini alma-

mış, sadəcə ona əlavə olunaraq davam etmişdir. Məsələn, yapon lirik şeirinin təməlini VIII 

əsrdən bəri var olan “vaka” janrı  təşkil edir. Yeni bir şeir janrı olan “haiku” XVII əsrdə, 

sərbəst uzun şeir janrı isə XX əsrdə meydana gəlmişdir [2]. Bütün bunlara baxmayaraq vaka 

yene də lirik şeirin təməl janrı olma xüsusiyyətini itirməmişdir. 

Asiya mədəniyyəti Yaponiya sahillərinə çatdığı zaman bu ölkənin özünəməxsus bir yazı 

sistemi yox idi. Bu səbəbdən yaponlar o dövrlərdə formalaşmış olan çin yazı sistemini V əsr-

də tamamən mənimsədilər. Yerli yapon heca əlifbasının (kana) icad edilib, mənimsənməsi IX 

əsrə təsadüf edir və bu məzmunda erkən Heyan dövrü yapon dilində yazılan əsərlər baxımın-

dan önəmli bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Yapon ədəbiyyatı  VII əsrdən IX əsrə qədər yaponca 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1220

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

və çincə yazılmışdır. Yaponlar duyğularını ümumiliklə çin şeirindən daha da zəngin və zərif 

olan milli vaka şeirində yaponca ifadə etmişdirlər. Lakin zaman keçdikcə  şeirdə çin dilinə 

daha çox yer ayrılmışdır. Yaponiyadakı ikidilli ədəbiyyat  ənənəsi Meyci  dövrünə (1868-

1912) qədər davam etmişdir. Çin dilində yazılan yapon ədəbiyyatı  (Kambun) yapon dilinin 

leksikonuna böyük təsir göstərmiş, eyni zamanda yaponca da çin yazı dili üzərində çox böyük 

izlər buraxmışdır. “Koncaku Monogatari” və “Maygetsu-Ki” adlı  əsərlər bu təsirlərin çox 

aydın bir şəkildə görüldüyü iki gözəl nümunədir [1]. 

Mərkəzə meyl yapon ədəbiyyatının  ən diqqətə çarpan xüsusiyyətəırindən biridir. 

Oxucuların çoxu və yazıçıların demək olar ki, hamısı ədəbi əsərlərin ərsəyə gəlməsində hər 

zaman ilham mənbəyi olan böyük şəhərlərdə yaşamışdır. Yaponiya tarixinin hər dövründə 

ölkənin mədəni mərkəzi olan bir şəhər vardır. Heyan dövrünün yapon şairləri ancaq Kyotoda 

yaşamış,  heç görmədikləri  əsas kənd yerləri haqqında  şeirlər yazarkən  hər zaman ənənəvi 

şablon ifadələr istifadə etmişdirlər. Böyük şəhərdə toplaşmaq meyli  yapon ədəbiyyatında ilk 

dəfə IX əsrdə Kyotoda başlamışdır. Sonrakı dövrlərdə Osakanın ulduzu parlayana qədər heç 

bir yapon şəhəri  ədəbiyyat mərkəzi Kyoto ilə  rəqabət apara bilməmişdir. Edo (Tokyo) 

ədəbiyyatı    XVIII əsri və ondan sonrakı dövrü əhatə edirdi, bu dövrdə artıq mədəni mərkəz 

Kyoto-Osaka ortaqlığından Kyoto-Edo ikilisinə keçmişdir.1868-ci il Meyci reformalarından 

sonra Tokyo Yaponiyanın ən böyük mədəni mərkəzinə çevrilmişdir [4]. 

Yapon dünyagörüşündəki dəyişikliklər hər zaman xaricdən sızan yad düşüncə sistemlə-

rinin yerli düşüncəyə həkk olunması ilə nəticələnməmişdir, tam əksinə yaponlar bu yad dü-

şüncələri dəyişdirərək özlərinkinə bənzətmişlərdir. Yaponlara indiyə kimi təsir edən ən önəmli 

düşüncə sistemləri buddizm, Konfutsi fəlsəfəsi,  xristiyanlıq və marksizm olmuşdur. Bu səbəblə 

yapon  ədəbiyyatının arxa planında yer tutan dünyagörüşünü 3 qrupda qruplaşdıra bilərik. 

Birincisi, özünə məxsus halı ilə daxil olmasına baxmayaraq, zamanla dəyişən xarici düşüncə 

sistemləridir. İkincisi, əsrlər boyunca heç dəyişməyərək eyni qalan milli, ənənəvi yapon dü-

şüncəsidir. Üçüncüsü isə, bu ikisinin arasında yerləşən düşüncə sistemidir. Hər nə qədər bu 

düşüncə sistemlərinin hər biri yapon ədəbiyyatında təmsil olunsa da, aralarında  ən diqqətə 

çarpan üçüncüsüdür. 

Qədim tarixə və zəngin ənənələrə malik yapon ədəbiyyatının Azərbaycan ədəbiyyatşü-

naslığında tədqiqi, eyni zamanda yapon ədəbi nümunələrinin orijinaldan tərcüməsi də əhəmiy-

yətli və aktual məsələlərdəndir. 

 

 

ZUR-R-RUMMƏNİN MƏHƏBBƏT LİRİKASINA ÜMUMİ BAXIŞ 

 

Leyla MƏMMƏDZADƏ 

AMEA, Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Zu-r-Rummə  ərəblərin məşhur aşiqlərindən idi əməvilər dövründə  məşhur olan üzri 

qəzəl nümayəndələrindən idi. Üzri qəzəl şairləri əzabkeş aşiq obrazında çıxış edir və yalnız 

bir qadına dəlicəsinə  aşiq olurdular. Tərki-dünyalıq, bədbinlik, axirətə qovuşmaq onların 

yaradıcılıqlarının  əsas cizgiləridir. M.Mahmudov bu barədə qeyd edir: “Üzri şairlərin 

məhəbbəti onların həyat yolunu müəyyənləşdirmişdir. Üzri aşiqin həyatı faciəlidir...Bütün üz-

ri aşiqlər həyatda yalnız bir qadını sevmiş və bütün ömürlərini bu sevgiyə həsr etmişlər...Üzri 

aşiqin sevgilisinin başqasına qismət olması, öz yarına qovuşmaq ümidinin itməsi onun mə-

həbbətini daha da gücləndirir. Onun bu dünyada nəsibi əzab və iztirabdır”. 

İbn Quteybə göstərir ki, Zu-r-Rummənin sevgilisi Meyy olub. O demək olarki bütün 

qəsidələrində Meyyi vəsf edir. Rəvayətə görə Zu-r-Rummə Meyyə  aşiq olub onu şerlərində 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1221

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

vəsf etsə də, Meyy uzun müddət onu görməmişdir. Günlərin bir günü Meyyin obasında qur-

ban kəsilərkən, o, Zu-r-Rumməni görür və qara dərili çirkin şairin görkəmindən dəhşətə gəlir. 

Çünki Meyyin özü olduqca gözəl bir qadın idi. Zu-r-Rummə bu hadisədən sonra Meyy barədə 

onu məzəmmət edən bir şer yazır:  

  ﺔﺣﻼﻣ ﻦﻣ ﺔﺤﺴﻣ ﻲﻣ ﻪﺟو ﻰﻠﻋ

                                              

ﺎﻳدﺎﺑ نﺎآ ﻮﻟ ﻦﻴﺸﻟا بﺎﻴﺜﻟا ﺖﺤﺗ و

 

ﺎﻴﻓﺎﺻ ﺾﻴﺑا ﺎﻤﻟا نﻮﻟ نﺎآ نا و                                                    ﻪﻤﻌﻃ ﺚﺒﺨﻳ ءﺎﻤﻟا نا ﺮﺗ ﻢﻟ ا 

                                          ﺾﻘﻧا و ﺞﻟ ىﺬﻟا ﺮﻌﺸﻟا ﺔﻌﻴﺿ ﺎﻴﻓ

   

ﺎﻳداﺆﻓ لﻼﺿ ﻚﻠﻣا ﻢﻟ و ﻲﻤﺑ

 

“Meyyin üzündə məlahət izi var. Amma əgər libasdan çıxarsa onun qəbahəti görsənər. 

 Məgər görmürsən ki, bəzən ağappaq, saf bir suyun da tamı xarab olur? 

 Hayıf ki, mən qəlbimin yalnış istəyilə Meyyə nə qədər şerlər həsr etdim.  

Onlar necə də zay oldu!” 

Məhəbbət lirikası  şair yaradıcılığının ana xəttini təşkil edir. Bu şerlərdə  əsasən onun 

Meyylə görüşü, onun ailə qurmazdan əvvəlki və sonraki ziyarəti, mübahisələri və s. təsvir 

olunub. Digər üzri şairlərdə olduğu kimi onların məhəbbəti haqqında da müxtəlif rəvayətlər 

yaranıb, şairi hətta Qeylan Meyy deyə də çağırırdılar. Məlumdur ki, üzri qəzəl müəllifləri sev-

gililərinin adı ilə tanınırdılar. Bu qəzəllərdə çox vaxt aşağıdakı motivlərin üzərində  işləyir: 

ətlal- müəllif yoldaşından dayanmasını xahiş edir, səhranı salamlayır və oraya yağış yağması 

üçün dua edir; o kədərlənir, ağlayır, özünü günahkar hesab edir; xarabalıqları, yaşayış məs-

kənlərinin yox olmasını, vəhşi heyvanların ov səhnələrinin təsvirini yaradır. Sonra məşuqəni 

təsvir edir. Məşuqə obrazı və şairin məşuqəyə olan hissləri olduqca rəngarəngdir: kədər və həs-

rət, sonsuz sədaqət, sevgilinin məhəbbətdəki xəsisliyi və s. O, duyğularının müfəssəl təsvirini 

yaradır-məhəbbəti bir növ əql xəstəliyinə bənzədir, xatirələr onun fikrincə bitişmiş sümüyün 

yenidən sınması kimdir, həmçinin uzunmüddətli və qarşılıqsız məhəbbətdən gileylənir. Bu qeyd 

edilənlərə aid Zu-r-Rummə divanının məşhur “bəiyyə”sindən bəzi nümunələr gətirmək istərdik: 

 

                   ﺔﺤﺿاو تﺎﺒﻠﻟا و ﺪﻴﺠﻟا ﺔﻗاّﺮﺑ

        

ﺐﺒﻟ ﺎﻬﺑ ﻰﻀﻓا ﺔﻴﺒﻇ ﺎﻬﻧﺎآ

 

(1\11)

 

“Narın qumlu səhraya atılmış ceyran kimi 

Parlaqdır boynu, bəyazdır sinəsi.”    

  

     

بﺪﻧ ﻻ و لﺎﺧ ﺎﻬﺑ ﺲﻴﻟ ءﺎﺴﻠﻣ                       ﺔﻓﺮﻘﻣ ﺮﻴﻏ ﻪﺟو ﺔﻨﺳ ﻚﻳﺮﺗ

 

   

   (1\15) 

“O göstərdi sənə, korlanmamış surətini, 

 Par-par parıldayan, xal və çapıqdan xali.” 

            

ﺐﻨﺷ ﺎﻬﺑﺎﻴﻧا ﻲﻓ و تﺎﺜﻠﻟا ﻲﻓ و                     ﺲﻌﻟ و ةّﻮﺣ ﺎﻬﻴﺘﻔﺷ ﻲﻓ ءﺎﻴﻤﻟ

 

(1\19) 

“Dodaqlarının tündlüyü, al qırmızılığındadır 

Damaqları sərin, dişləri ağappaqdır.” 

      ﺎﺿﺮﻋ ﺎﻬﺘﻘّﻠﻋ ﻲﺘﻟا ةﺎﺘﻔﻟا ﻚﻠﺗ

               

ﺐﻠﺘﺨﻳ مﻼﺳﻻا اذ و ﻢﻳﺮﻜﻟا ّنا

 

22)

\

(1

 

“Təsadüfən bağlandığım bu qız 

Həm nəcib bir kəsi, həm də müsəlman kişisini aldatdı” 

Zu-r-Rummə  Xərqa adlı bir  qıza da şer həsr edib. Lakin ehtimal olunur ki, Xərqa elə 

Meyyin ləqəbi olmuşdur. Mufaddal əd-Dabi rəvayət edir ki, bir dəfə o həcc ziyarəti zamanı 

bəzi bədəvi ərəblər arasında olur. Bu zaman dostu ona Zu-r-Rummənin sevgilisi Xərqanı gös-

tərir. Xərqa ilə söhbətdən anlaşılır ki, bədəvi qadınlar şer sahəsində heç də kişilərdən geri qal-

mırlar. Xərqa Mufaddal əd-Dabbiyə deyir: “İndiyədək necə olub ki, sən məni ziyarət etməmi-

sən? Məgər bilmirsən ki, mən həcc ayinlərindən biriyəm?” Mufaddal soruşur: “Necə yəni?” 

Xərqa deyir: “Məgər sən Zu-r-Rummənin bu şerini eşitməmisən? 

ا ﻒﻘﺗ نا ﺞﺤﻟا مﺎﻤﺗ

مﺎﺜﻠﻟا ﺔﻌﺿاو ءﺎﻗﺮﺧ ﻰﻠﻋ                                                     ﺎﻳﺎﻄﻤﻟ

 

“Həccin tamamlanması üzünü açmış Xərqanın yanında dəvələrin dayanması ilə olur”. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1222

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Zu-r-Rummə ilə bağlı deyilən bu rəvayət üzri şairlərinin İslam ayinləri ilə bağlı rəvayət-

lərini xatırladır: Məcnunun Kəbədə “Rəbbim, mənim Leylaya olan eşqimi artır”. 

Həqiqətən də Zu-r-Rummə yaradıcılığında islamaqədərki poeziyanın obrazlarından, həm 

də əməvilər dövrünün məhəbbət lirikasına xas üsullardan səmərəli şəkildə istifadə etmişdir və 

bəlkə də elə tək məhəbbət təsvirlərinə görə “fəhl” (ən yaxşı) adına layiq görülmüşdür. 

 

 

ПРЕДПОСЫЛКИ ЗАРОЖДЕНИЯ НОВОЙ                           

ПАЛЕСТИНСКОЙ ПР03Ы 

 

Lalə ƏLİYEVA 

AMEAakad.Z.M.Bünyadovadına Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Никогда  еще  арабская  литература  не  стремилась  в  такой  мере  осознать,  как  это 

мы наблюдаем в палестинской литературе, насколько значительна может быть ее роль в 

делах человеческих. Литература всегда могла очень многое - «экие бы оговорки тут ни 

были сделаны- но сегодня, в Палестине, ей выпала доля не просто сказать свое Слово, 

но принять самое непосредственное участие в спасении своего народа, его прошлого и 

будущего. 

Трагические события 1948 года, израильская агрессия в июне 1967 года, привед-

шая к полной оккупации Палестины и лишившая ее права на свободное волеизъявле-

ние, отдаление надежд на справедливое социальное переустройство, Палестинское дви-

жение  сопротивления,  в  русле  которого  совершились  радикальные  сдвиги  в  сознании 

палестинского народа - все это предъявило к литераторам принципиально новые требо-

вания и прежде всего требование зрелого исследования чрезвычайно сложной социаль-

но-политической реальности 

Зарождение новой палестинской прозы теснейшим образом связано с историчес-

кой судьбой его народа, которая в свою очередь неотделима от истории возникновения 

и  развития  палестинской  проблемы.  О  палестинской  проблеме  уже  много  написано  и 

сказано, о ней много пишут и говорят сейчас. И это совсем не удивительно. Возникнув 

как  проблема  одного  народа - народа  Палестины,  насильственно  изгнанного  со  своей 

земли и живущего более шестидесяти лет на чужбине, она переросла в проблему всего 

арабского народа. В настоящее время она стала одной из важнейших проблем междуна-

родных отношений, без ее разрешения невозможно достигнуть прочного и длительного 

мира на Ближнем Востоке. 

Палестина по общественно-политическому и культурному развитию, по климати-

ческим условиям ближе к Ливану и Сирии, с которыми она была тесно связана в прош-

лом. Эти факторы, а также большое влияние демократических сил в этих странах сыг-

рали не последнюю роль в том, что основная масса палестинских беженцев нашла приют 

в этих странах. Прогрессивные силы палестинской интеллигенции, сосредоточенные в 

Ливане, встретили полное понимание и моральную поддержку своим взглядам и идеям 

со  стороны  прогрессивных  ливанских  деятелей.  И  возможно  этим  объясняется,  что 

литературная деятельность ведущих палестинских писателей и поэтов началась в этой 

стране.  Здесь  было  налажено  издание  палестинских  журналов,  брошюр  и  отдельных 

произведений. 

Расселение  палестинского  народа  по  разным  арабским  странам  не  проходило 

безболезненно. Потеря родины, жизнь на чужбине отрицательно отразились на психо-

логии палестинцев. Они замкнулись в себе, проклиная всех и все. Смятение и растерян-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1223

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ность,  охватившие  арабское  население,  длилось  более  десяти  лет.  Это  отразилось  на 

литературе.  После 1948 года  единая  палестинская  литература  раскололась.  Писатели, 

поэты, поселившись в других странах, составили литературу в изгнании. При этом мно-

гие из них надолго замолчали, творчество других превратилось в сплошное оплакива-

ние горестной судьбы своего народа. На первых порах  многие из писателей потеряли 

свое национальное лицо, национальную самобытность (Джабра Ибрахим Джабра, Абд 

аль-Хамид аль-Аншаси, Махмуд Сейф ад- Дин аль-Ирани, Наджати Сидки, Мухаммед 

Адиб аль-Амири). 

Незначительная часть творческой интеллигенции, оставшаяся на родине, оккупи-

рованной врагом, была терроризирована и парализована. К тому же погибло очень мно-

го из литературного наследия прошлых лет - стихи, новеллы, произведения фольклора, 

опубликованные в прессе, утеряны безвозвратно. И лишь в 60-е годы поэты, писатели 

нашли в себе силы и волю, чтобы начать писать о судьбах соотечественников, о потер-

янной Родине. Творчество этих литераторов составило литературу в оккупации. Однако 

обе эти литературы, как в оккупации, так и в изгнании, составляют единую палестин-

скую литературу, связанную с национальными традициями. 

В настоящее время палестинскими литературоведами поднимается вопрос о пре-

емственности  в  литературе,  о  ее  социально-политическом  значении.  Новое  поколение 

писателей, поэтов рожденных в конце 40-х и начале 50-х годов, создавая свои произве-

дения, подчеркивают национальный характер своего творчества. Дать полную картину 

литературной  жизни Палестины  до  трагических  событий 1948 года  не  представляется 

возможным  из-за  отсутствия  первоисточников,  поэтому  мы  на  доступном  материале 

представляем в общих чертах состояние общественно-культурной жизни Палестины с 

конца XIX столетия до первой арабо-израильской войны. 

 

 

 

 

 

 

 

 

M. F. DOSTAYEVSKİ  YARADICILIĞINDA  PSİXOLOGİZM ÜSLUBU 

 

Tamam İSMAYILOVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“Həyatdan qorxmayın;  yaxşı və doğru bir şeylər etdiyiniz   

zaman  həyat  elə gözəl  olur ki. “ 

                                                                                                                          M.F. Dostoyevski 

       Dahi söz ustası   M.F.Dostayevski yaradıcılığına xas olan   səciyyəvi xüsusiyyətlər-

dən biri  həyatı rahat yaşamağın yolunu insanın mənəviyyatında axtarmasıdır. Pisxoloji olaraq 

insan özü həyatını cənnətə çevirməlidir. Bu sadə yolu onun bir çox əsərlərində görmək olar. 

Məsələn “Karamazov qardaşları” əsərində deyildiyi kimi ” Başlıcası odur ki, başqalarını özün 

qədər sevəsən , bundan artıq əsla heç nə lazım deyil, hər şeyi necə yoluna salmağı o saat tapa-

caqsan”. Həyatı ani olaraq xoşbəxt həyata çevirmək mövzusuna onun bir sıra əsərlərində rast 

gəlmək olar. Yazıçı bunu insanın psixoloji hisslərinin ən alt qatlarına daxil olaraq göstərir. 

      Dostoyevski   sözün dərinliyini bədii yaradıcılığa köçürmək bacarığına malik idi. O, 

orjinallığı, fərdi təkrarsızlığı ilə əsl polifoniya yaradıcısıdır. Bu özünəməxsus polifaniya Dos-

tayevskini dünya ədəbiyyatından fərqliliyi və unikallığı ilə ayırırdı. Polifonik roman Dosta-

yevskidə yenidən canlandı. Bu polifoniklik içində  dərin psixologizm var idi. Bəlkədə insan 

qəlbini dərindən duymaq, mənəviyyatın qatlarına enmək bacarığı  bu əsərləri oxucuların qəl-

bində sevdirdi. Əslində gizli  psixologizm və gizli polifonizm bütün əsərlərdə vardır. La-kin, 

hər birində onun səviyyəsi tamam başqadır. O, qəhrəmanını  ən  fərqlı  psixoloji vəziyyətə  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1224

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

salaraq onun mənəvi dünyasının həqiqətlərini qabardırdı. Dostoyevskinin psixoloji əsərlərində 

mühakimə, müəllif mövqeyi, yekun söz yoxdur və  əksinə    əsər oxucunn ixtiyarına sərbəst 

şəkildə verilmişdir.Yazıçı real həyatı əks etdirirdi. Real həyatda tapdığı ideyalardan obrazlar 

yaradırdı. O, bu ideyaların rəssam kimi portretini işləmışdir.  Əsərlərində   obyektiv varlı-

ğın epik, monumental təsviri ilə bərabər Dostayevski üslubu insanın mənəvi-psixoloji aləminin 

yaradıcılıq prizmasındaəsas dönüş mərkəzi kimi görünürdü. 

Dostayevskidə ideya insan fikrinin psixoloji məhsulu olmaqla yanaşı, ideya canlı hadi-

sədir ki, burada canlı səslər düşüncələr zəmnində yaranır. B.M.Engelqardtın qeyd etdiyi kimi 

“ Dostayevski əsərlərinin qəhrəmanları” ideya insanıdır. Bu baxımmdan “Karamazov qardaş-

ları”romanında  İvan Karamazovun ideyası rahib Zosimanın, ” Cinayət və cəza “ romanında 

Roskolnikovun ideyası Sonyanın, Porfirinin Svodriqaylovun  dialoqlarında verilmişdir. Dos-

tayevskinin kiçik hekayəsi olan “ Paxla” və ya  məşhur romanlarında olan obrazlarında özünü 

dərkin dolğunluğu  ilə səciyyəvidir. Və onun yaradıcılığında polifoniya, menippeya və bun-

ların vəhdətində psixologizm onlarla yanaşı dayanır. Bəzən Dostayevski yaradıcılığında psi-

xologizmin dərinliyi oxucunu çaşdırır.Əsəri yenidən oxumaq zərurəti duyulur.Yazıçı insanın 

fikrinə sığmayan düşüncələri insan qəlbi ilə duya bilər. Necə deyərlər , ağlın gücü çatmayan 

şeyə  qəlbin gücü çatır.Burada da  Dostoyevski üslubu, Dostoyevski psixologizmi  aydın 

görünür.Dostoyevski yazır:"Bu dünyada bizə çox şey agah deyil, lakin bunun əvəzində bizə 

başqa bir dünya ilə, daha uca və daha ali bir dünyayla gizli, məhrəm və canlı əlaqə duyğusu 

verilmişdir. Elə bizim fikirlərimizin və duyğularımızın kökü burada yox, başqa dünyalardadır. 

Bu səbəbdən də filosoflar deyirlər ki, Yer üzündə  şeylərin mahiyyətini dərk etmək qeyri-

mümkündür. Allah toxumları başqa dünyalardan götürmüş, bu dünyaya səpmiş və öz bağını 

salmışdır; və  nə mümkünsə o da cücərmişdir, amma salınmış bağ yaşayır və yalnız başqa, 

gizli aləmlərdə canlı təmasda olduğundan həmişə yaşayır; əgər səndəki bu hiss zəifləyir və ya 

məhv olursa, onda sənin qəlbində salınmış o bağ da məhv olur". 

 Bədii ədəbiyyatda psixologizm və psixoloji təhlil özünəməxsus keyfiyyətləri ilə fərqlə-

nir. Psixologizm-   söz yaradıcılığının köküdür və  onun əsas predmeti insandır. Məhz Dosta-

yevskinin əsərləridə bizi sözün müxtəlifliyi cəlb edir. Bu obrazlar  bədii kompazisiyada açıq 

dialoq və monoloqlarla  yüksək ifadə forması  ilə çatdırılmışdır. Çox vaxt bu monoloqlar po-

lemika polifoniya kimi səslənir. Burada insan daxilində baş verənlər daha dərindən məntiqin 

hisslərin ali qatında baş verir. Məsələn “ Gülməli adam “ əsərində özünü öldürmək istəyən qəh-

rəman küçədə ondan kömək istəyən qızcığazı itələyərək deyir:” Axı, mən iki saatdan sonra 

özümü öldürəcəmsə bu qızcığaz mənim nəyimə gərəkdir və dünyada olanlarla mənim nə işim! 

Axı mən o bədbəxt uşağın üstünə kobudcasına qışqırdım ki,  hətta qeyri-insani bir əclaflıq et-

mış olsamda deməli indi etməliyəm çünki iki saatdan sonra hər şey sönəcək .” Monoloqu daha 

dərin fikirlər davam etdirir ki, bu da insan psixikasının çətin qatlarına nüfüz edir. Dostayevski 

obrazılarını həqiqət süzgəcindən kecirək, onu hər tərəfli açaraq  oxucunun ixtiyarına verir.