Qarabağ müharibəsi (Qısa tarix)

Sovet imperiyasının rəhbərliyində Siyasi böhranın dərinləşməsi və 1991-ci ilin avqustunda baş vermiş dövlət çevrilişi vəziyyəti kökündən dəyişdi. Moskva regionlar üzərində nəzarəti itirdi. Avqustun sonunda imperiyanın Dağlıq Qarabağdakı hərbi qüvvələri idarəolunmaz vəziyyətə düşdülər, komandirlərin əksəriyyəti erməni silahlı dəstələri tərəfindən ələ alındılar. Bu şəraitdə Ermənistan Dağlıq Qarabağda geniş fəaliyyətə başladı. Sentyabrın 2-də burada “Dağlıq Qarabağ respublikası” deyilən qondarma qurumun yaradıldığı elan edildi. Ermənistan işğal faktını gizlətmək üçün qondarma “qurumu” ortaya atdı. Dərhal ərazidəki 15 min nəfərlik erməni silahlı dəstələri “Dağlıq Qarabağ respublikası özünümüdafiə qüvvələri” adı altında birləşdirildi, sonralar isə “DQR müdafiə ordusu” adlandırıldı. Azərbaycan Ermənistanın Dağlıq Qarabağın “müstəqilliyi” ilə manipulyasiya etməsinə cavab olaraq noyabrın 26-da bu ərazinin muxtariyyətini ləğv etdi.

Ermənilər 1991-ci il sentyabrın ortalarında Goranboy rayonunun qərb hissəsində hücuma keçərək bir neçə yaşayış məntəqəsini yenidən zəbt etdilər. Oktyabrın əvvəlindən isə Azərbaycan türklərinin Dağlıq Qarabağdan çıxarılması məqsədi ilə geniş əməliyyatlara başladılar. Moskvanın hələ də burada olan hərbi qüvvələri bu əməliyyatlarda iştirak edirdilər. Oktyabrın 28-də ermənilər Xocavənd (Martuni) rayonunun yaşayış məntəqələrinə hücum etdilər. Noyabrın 16-da döyüşlər Hadrut rayonunun ərazisinə keçdi. Bu döyüşlər nəticəsində ermənilər Dağlıq Qarabağın Azərbaycan türkləri yaşayan kəndlərinin böyük əksəriyyətini zəbt etdilər. Noyabrın 24-dən etibarən Şuşa və Xocalı  tam mühasirə vəziyyətinə düşdülər, yalnız hava nəqliyyatı vasitəsi ilə əlaqə saxlanılırdı. Dekabrın  ortalarında Moskva hərbi qüvvələrini Dağlıq Qarabağdan çıxartmağa başladı. Əslində isə hərbi hissələr silah, texnika və sursatlarını erməni dəstələrinə verərək çıxırdılar. Təkcə 81-ci operativ alayın 10 ədəd zirehli texnikası, 1000 ədəddən artıq atıcı silahı ermənilərin ixtiyarına verilmişdi.

Sovet imperiyasının süqutu və işğalın yeni mərhələsi

1991-ci il dekabrın 8-də Belovejsk müqaviləsi ilə Sovet imperiyasının süqutu rəsmiləşdirildi. Azərbaycan hələ avqust ayının 30-da müstəqilliyinin bərpa olunması haqda Bəyannamə ilə çıxış etmiş, oktyabrın 18-də isə “Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı” qəbul etmişdi. Həmin dövrdə Ermənistan da müstəqilliyini elan etmişdi. Bununla da Qarabağ münaqişəsi iki müstəqil dövlət arasında müharibə xarakteri aldı. Həmin vaxta qədər Ermənistan Dağlıq Qarabağa iddialarını müxtəlif adlar altında gizlətməyə, münaqişəni yerli ermənilərin hərəkatı kimi təqdim etməyə çalışırdı. Bundan sonra Ermənistan Azərbaycana qarşı işğalçı müharibəni açıq şəkildə davam etdirdi. Hərbi əməliyyatlara birbaşa Ermənistanın Müdafiə nazirliyi tərəfindən rəhbərlik edilir və Dağlıq Qarabağda “Ermənistanın ekspedisiya korpusu” deyilən hərbi birləşmə fəaliyyət göstərirdi. Bütün digər hərbi qüvvələr və terror dəstələri bu korpusun tabeçiliyində idilər. Ermənistan silahlı qüvvələrini Rusiyanın yardımı ilə formalaşdırır, bütün mühüm siyasi və hərbi qərarları Rusiya ilə razılaşdırırdı. Rusiya regionu nəzarətdə saxlamaq üçün Ermənistandan və onun Azərbaycana qarşı iddialarından istifadə edirdi. Ermənistan öz siyasətini Rusiyanın maraqlarına uyğunlaşdıraraq ərazi iddialarını reallaşdırmaq üçün bu münasibətlərdən maksimum yararlanmağa çalışırdı. Azərbaycan Rusiya-Ermənistan ittifaqına qarşı ərazi bütövlüyünü bərpa etmək uğrunda müharibə etmək zorunda qalmışdı.

Azərbaycan yeni yaranmış şəraitdə silahlı qarşıdurmaya hazır deyildi. Hərbi birləşmələr yox dərəcəsində idi. Daxili Işlər Nazirliyi və Milli təhlükəsizlik strukturlarının azsaylı kontingenti geniş miqyasda döyüş əməliyyatları aparmaq iqtidarında deyildi. 1991-ci ilin sentyabr-1992-ci ilin yanvar ayları ərzində bəzi qurumlar, o cümlədən, Müdafiə Şurası, Müdafiə Nazirliyi, Baş Qərargah yaradıldı. Sentyabrın 5-də Müdafiə Nazirliyinin yaradılması vacib hadisə idi, lakin bu qurum hələ xeyli müddət mövcud tələblərə uyğun fəaliyyət göstərə bilmədi. Bir neçə ay ərzində Müdafiə Nazirliyinə tabe olan yalnız bir tabur yaratmaq mümkün oldu, onun da şəxsi heyəti 150 nəfərdən ibarət idi. AXC öz fəalları hesabına bir neçə tabur formalaşdırıb cəbhə bölgələrinə göndərdi. Müdafiə Nazirliyi bölgələrdə özünümüdafiə dəstələrinin yaradılmasına başladı.

Ermənistan hərbi hazırlıq, silah-sursat təchizatı, ordunun qurulması cəhətdən Azərbaycanı ən azından 3 il qabaqlayırdı. Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda ermənilərin hərbi qüvvələrinin sayı 30 min nəfərə çatırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, o vaxta qədər ermənilərin tərəfindən hərbi əməliyyatlarda iştirak edən Sovet qoşunlarının xeyli hissəsinin regiondan çıxarılması Azərbaycanın imkanlarını bir qədər artırmışdı. 1991-ci il dekabrın 30-31-də Azərbaycanın silahlı dəstələri əkshücuma keçərək Xankəndi yaxınlığıdakı Kərkicahan yaşayış məntəqəsini yenidən nəzarətə götürdülər. Bu dövrdə Azərbaycan tərəfi döyüşlərdə “Katyuşa”, “Qrad” qurğularından, tank əleyhinə “Rapira” toplarından istifadə edirdi. Eyni vaxtda Ağdam şəhərində ilk böyük ordu qruplaşması yaradıldı, bu qruplaşmaya daxili qoşunların bəzi hissələri, yerli özünümüdafiə dəstələri, AXC könüllüləri daxil idilər. Lakin hərbi qruplaşma şəxsi heyət və silah-sursatla tam təmin olunmamışdı, ona görə də ciddi əməliyyatlar keçirə bilmirdi. Ağdam qruplaşması 1992-ci ilin yanvar-fevral aylarında yalnız bir neçə məhdud əməliyyatla kifayətlənməli oldu. Yanvarın 25-26-da birinci kəşfiyyat taburunun Şuşa yaxınlığında Daşaltı kəndi istiqamətində əməliyyat keçirmək cəhdi də uğursuzluqla nəticələndi, 70 nəfərə yaxın ölən və yaralananlarla itgi verildi, 30 nəfərdən artıq adam itgin düşdü. Yanvar ayının sonunda erməni birləşmələri Dağlıq Qarabağdakı son yaşayış məntəqələrini də zəbt etməyə başladılar. Onlar Sovet imperiyasının süqutundan sonra Rusiyanın tabeçiliyinə keçmiş hərbi hissələrin, o cümlədən 23-cü motoatıcı diviziyanın 366-cı motoatıcı alayı, 42-ci sərhəd dəstəsi, Xankəndi qarnizonunun əlahiddə taburunun xidmətlərindən geniş şəkildə istifadə edirdilər. Yanvarın 15-də Kərkicahan, fevralın 10-da Malıbəyli, Quşçular kəndləri işğal olundu. Fevralın 17-də Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndi işğal edildi. İşğal zamanı kəndin 92 nəfər müdafiəçisi və 54 nəfər sakini öldürüldü. Ermənilər 117 nəfər dinc sakini girov götürdülər, onlardan 77 nəfərini qətlə yetirdilər. Ermənilər kəndin yaxınlığındakı fermada 6 nəfəri diri-diri yandırdılar.

Fevralın birinci yarısınadək ermənilər Şuşa-Xocalı yolu və Şuşanın ətrafındakı yaşayış mətəqələrini ələ keçirdilər. Xocalı şəhəri tam mühasirəyə alındı, həmçinin hava nəqliyyatı vasitəsi ilə əlaqələr də kəsildi. Düşmənin zenit-raket kompleksləri və zenit artilleriyası vertolyotların Xocalıya uçuşlar etməsinə imkan vermirdi. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-a keçən gecə erməni silahlı dəstələri 366-cı motoatıcı alayla birlikdə hücuma keçərək Xocalı şəhərini və yaxınlıqda yerləşən aeroportu zəbt etdilər. Erməni silahlı dəstələri Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayı ilə birlikdə Xocalı sakinlərinə qarşı dəhşətli soyqırım törətdilər. Xocalı Dağlıq Qarabağda Azərbaycan türklərinin yaşadığı qəsəbələrdən biri idi. Bu qəsəbə Ağdam-Şuşa və Xankəndi-Əsgəran yolu üzərində strateji əhəmiyyətli mövqeyə malik idi. Xocalının əhalisi 1991-ci ildə 7 min nəfər idi, burada Ermənistandan, Xankəndindən və Dağlıq Qarabağın digər yerlərindən qovulmuş Azərbaycan türkləri, həmçinin Özbəkistandan çıxarılmış məhsəti türkləri də məskulaşmışdılar. Ermənilər Xocalıya hücum zamanı “yandırılmış torpaq” taktikasını yeritdilər. Hücumdan əvvəl bir neçə saat ərzində qəsəbə toplar və zirehli texnikadan fasiləsiz atəşə tutuldu və xarabalığa çevrildi. Həmin dövrdə L.Ter-Petrosyan erməni ordusuna müraciətlə deyirdi: “Siz, ermənilər düşməni öldürərkən ürəyiyumşaqlıq göstətməməlisiniz. Dağlıq Qarabağda azərbaycanlı deyilənləri qırıb qurtarana və orada öz sivilizasiyamızı bərqərar edənə qədər sizin düşmənə yazığınız gəlməməlidir”. Sonralar əsir götürülmüş ermənilərin dedikləri bu vəhşi xəttin həyata keçirildiyini təsdiq edir. Mixail Qazaryan (Hadrut rayonunun sakini) bildirirdi ki, “Əlbəttə, mən müharibəyə getdiyimi başa düşürdüm, ancaq uşaqlara atəş açacağımı və hətta öldürəcəyimi ağlıma da gətirməzdim”. Aşot Barxudaryan (Mehri rayonunun sakini) isə göstərirdi ki, “adamlar qışqırır, ağlayırdılar, bizim yaralıları çıxarırdılar, azərbaycanlılar isə yolun ortasında qalmışdılar, tanklar, zirehli texnika, yük maşınları onların üzərindən keçib gedirdilər”. Rantik Mirzoyan (İrəvan şəhərinin sakini) isə belə xatırlayırdı: “Və burada mən bizimkilərin törətdikləri vəhşilikləri gördüm. Mən heç vaxt belə şey görməmişdim. Meyidlərin iyi hər yanı bürümüşdü. Hər yerdə meyidlər tökülüb qalmışdı”. Ermənistanın indiki prezidenti Serj Sarkisyan isə ermənilərin həqiqi simasını açaraq xarici jurnalistlə müsahibəsində bildirirdi: “Xocalıya qədər azərbaycanlılar elə bilirdilər ki, bizimlə zarafat etmək olar, onlar fikirləşirdilər ki, ermənilər mülki əhaliyə əl qaldırmazlar. Biz bu streotipi dağıtdıq. Məhz bu baş verdi”. Xocalının sağ qalmış sakinləri isə hadisələri xatırlamaqdan da dəhşətə gəlirlər. Sənubər Ələkbərova danışır ki, “meyidlərdən böyük bir dağ əmələ gəlmişdi, anamı güllələdilər, qızlarım Sevinc və Hicranı yaraladılar, güllə mənə də dəydi, gənc qadınlar və uşaqlar qarın üstündə ölürdülər”. Cəmil Məmmədov belə xatırlayır ki, “mən 5 yaşlı nəvəmi və 14 min manat pulu götürərək meşəyə tərəf qaçdım, səhər başa düşdüm ki, uşaq soyuğa dözməyəcək, ona görə yaxınlıqdakı Naxçivanik kəndinə getdim, orada ermənilər bizi əsir götürdülər, orada mənim dırnaqlarımı çıxardılar, təpiklə sifətimə zərbələr endirdilər, nəvəmi əlimdən aldılar, bu günə qədər onun taleyi haqda heç bir məlumatım yoxdur”. Səriyyə Talıbova isə daha dəhşətli hadisələrin şahidi olmuşdu: “Bizi erməni qəbirstanlığına gətirdilər.... Burada erməni döyüşçünün qəbri üstündə 4 məshəti türkünü və 3 azərbaycanlını qurban kəsdilər... Sonra valideynlərin gözləri qarşısında uşaqlarına işgəncə verdilər və öldürdülər...Az sonra milli ordunun formasında 2 azərbaycanlını gətirdilər, ucu iti dəmirlə onların gözlərini çıxardılar”. On bir yaşlı Ramil Həsənov xatırlayır ki, “dostlarım Elçin və Elgizin meşədə necə öldüklərini yadımdan çıxara bilmirəm, onların ayaqları donmuşdu, bizimlə qaça bilmirdilər, lal-dinməz qarın üstündə uzanmışdılar və yavaş-yavaş gözlərini yumurdular”.

Xocalı soyqırımı dünyanın heç bir faciəsi ilə müqayisə oluna bilməz. Bu faciəni törətmiş millətə isə dünya birliyində yer yoxdur. Dünya bunu nə vaxtsa başa düşəcək və qərarını verəcəkdir. Rəsmi statistikaya görə, Xocalı soyqırımı zamanı 613 dinc əhali, o cümlədən 63 uşaq, 106 qadın, 70 qoca xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilmişdir. Xocalı üzərinə hücuma mayor Seyran Ohanyan (hazırda o, Ermənistanın Müdafiə naziridir), Yevgeni Nabokixin, Valeri Çitçyan və erməni əsilli 50-dən artıq zabit və praporşik rəhbərlik etmişlər. Həmin dövrdə Xocalıdan Ağdama gətirilmiş 181 meyid (130 kişi,51 qadın, onlardan 13 uşaq) məhkəmə-tibbi ekspertizadan keçirilmişdir. Nəticədə müəyyən edilmişdir ki, 151 nəfər güllə, 20 nəfər qəlpə, 10 nəfər küt alətlərlə öldürülmüşdür, meyidlərin əksəriyyətinin baş dəriləri soyulmuşdur.

Ermənilər Xocalı üzərinə hərbi əməliiyat keçirmək məqsədilə hücum etməmişdilər. Onların məqsədi dinc əhaliyə divan tutmaqdan ibarət idi. Onlar yaxşı bilirdilər ki, Xocalıda ciddi hərbi qüvvə yoxdur. Şəhərin az saylı müdafiəçiləri XTM dəstəsinin bir bölüyü, yerli özünümüdafiə taburu və minomyot batareyasından ibarət idi. Əlif Hacıyevin rəhbərlik etdiyi bu qüvvələr axıra qədər müqavimət göstərdilər, lakin düşmənin dəfələrlə üstün qüvvəsi və texnikasının qarşısını ala bilmədilər. Şəhərin müdafiəçilərinin, demək olar ki, hamısı qəhrəmanlıqla həlak oldular. Martın 5-6 da Azərbaycan hərbi komandanlığı Əsgəran, Xocalı istiqamətində əkshücuma keçməyə cəhd göstərdi. Silahlı qüvvələrin bir neçə tankı Əsgəranın həndəvərinə yaxınlaşdı. Lakin daha ciddi nəticələrə nail ola bilmədilər və geri qayıtmalı oldular. Xocalı faciəsindən az sonra Rusiya hərbi komandanlığı 366-cı alayı Xankəndindən çıxardı, bu vaxt alayın 25 tankı, 87 zirehli piyada maşını, 28 digər zirehli texnikası, 45 artilleriya-minomyot sistemi erməni tərəfinə təhvil verildi. Ermənilər Xocalı faciəsindən sonra da vəhşiliklərini davam etdirdilər. İşğalçılar martın 12-də Sırxavənd, Qaraşlar, Bəşirlər, Baş Güneypəyə, Orta Güneypəyə, Xatınbəyli, Manikli kəndlərini zəbt edib yandırdılar. 1992-ci il aprelin 7-də Kəlbəcər rayonunun Ağdaban kəndi darmadağın edildi. Kənd tamamilə yandırıldı, 67 nəfər dinc sakin vəhşicəsinə qətlə yetirilidi, o cümlədən 90-100 yaşlı 8 qoca, 2 uşaq, 7 qadın diri-diri yandırıldı. Aprelin 12-də ermənilər bəşəriyyət əleyhinə cinayət hesab olunan daha bir vəhşiliyə əl ataraq, Şuşanın müdafiəçilərinə qarşı kimyəvi silahdan istifadə etdilər. Bunun ardınca Ermənistanın silahlı birləşmələri aprelin 26-da Zəngilan rayonunun Qazançı və Dərəli kəndlərinə soxuldular. 

Xocalı soyqırımından və ermənilərin törətdikləri digər vəhşiliklərdən sonra beynəlxalq təşkilatlar  Qarabağ məsələsinə diqqəti artırdılar. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı 1992-ci il martın 2-də Azərbaycanı öz üzvlüyünə qəbul etdi və bununla ölkəmizin müstəqilliyi, suverenliyi,  Qarabağ da daxil olmaqla ərazi bütövlüyünü rəsmi qaydada tanıdı. 1991-1992-ci illərdə bir sıra vasitəçilik cəhdləri oldu. B. Yeltsin və N.Nazarbayevin birgə missiyası oldu. ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi S.Vens BMT baş katibinin  xüsusi nümayəndəsi kimi regiona gəldi. İranın qısamüddətli vasitəçiliyi oldu. ATƏM (ATƏT) isə vasitəçilik missiyasına təsadüf nəticəsində başladı. 1992-ci il yanvarın 30-da keçmiş SSRİ respublikalarının əksəriyyəti eyni vaxtda bu quruma üzv qəbul olundular. ATƏM-in Praqada keçirilən bu yığıncağının sonunda britaniyalı nümayəndə gözlənilmədən çıxış üçün söz istədi və bildirdi ki, bu gün üzv qəbul olunan ölkələrdən ikisi – Azərbaycan və Ermənistan müharibə vəziyyətindədir, bu məsələ ilə məşğul olmaq lazımdır. Oradaca qərara alındı ki, vəziyyəti öyrənmək üçün regiona missiya göndərilsin. Həmin il martın 24-də qurumun xarici işlər nazirlərinin Helsinki görüşündə təklif olundu ki, bu məsələ ilə bağlı sülh konfransı çağırılsın. Belorus nümayəndəsinin konfransın öz ölkəsinin paytaxtında keçirilməsi təklifi ilə hamı razılaşdı. “Minsk konfransı” ideyası belə yarandı. Sonra Ermənistanın işğalçı hərəkətləri ilə bağlı konfransı çağırmaq mümkün olmadı və “Minsk konfransı” “Misk qrupu”na çevrildi. Bu qrupun ilk sədri İtaliyanın xarici işlər nazirinin keçmiş müavini Mario Raffaelli oldu və onun ilk iclası Minskdə deyil, Romada keçirildi. Minsk qrupunun tərkibi formalaşdırıldı və sonralar dəyişdirildi. Əvvəllər buraya Azərbaycan , Ermənistan, Belorus, Çexoslovakiya, Fransa, Almaniya, İtaliya, Rusiya, İsveç, Türkiyə və ABŞ daxil idilər. Sonra Çexoslovakiyanın əvəzinə Avstriya, Finlandiya, Norveç daxil oldular.

Hərbi əməliyyatlarda 366-ci motoatıcı alayın və digər birləşmələrin ermənilər tərəfdən iştirakı Azərbaycanda olan rus hərbi hissələrinə qarşı münasibəti kəskinləşdirdi. Ona görə də Rusiya qoşunlarını Azərbaycandan çıxartmağa başladı. Bu şəraitdə əsasən AXC-nin təşəbbüsü ilə bir sıra hərbi hissələrin silah, sursat və texnikası tutulub saxlanıldı. 1992-ci ilin ilk 3-4 ayı ərzində Rusiyanın Azərbaycanda olan 4-cü ordusunun 4 reaktiv qurğusu, 14 tankı, 96 zirehli piyada maşını, 45 digər zirehli texnikası, 2929 ədəd atıcı silahı, 836 nəqliyyat vasitəsi ələ keçirildi. Eyni hadisələr Ermənistanda da baş verirdi. Rusiyanın orada yerləşdirilmiş 7-ci ordusunun komandanlığı silah arsenalının böyük hissəsini ermənilərin ixtiyarına verdi. Ermənilər 39 zirehli piyada maşını, 10 ədəd digər zirehli texnika, 8 “Qrad” qurğusu, 12 döyüş vertolyotu, 6 mindən artıq tank mərmiləri və s. zəbt etdilər.

Ermənistan 1992-ci ilin yazında hərbi qüvvələrini Şuşa istiqamətində cəmləşdirdi. İşğalçı qüvvələrə peşəkar zabit A.Ter-Tatevosyan başçılıq edirdi.

 Ermənilər Azərbaycanın paytaxtında baş verən siyasi hadisələrdən öz məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışırdılar. Mərkəzdəki hakimiyyət böhranı Azərbaycan silahlı qüvvələrinin durumuna mənfi təsir göstərir, döyüş qabiliyyətini aşağı salırdı. 1992-ci ilin aprelində polkovnik-leytenant Elbrus Orucov Şuşaya göndərildi, o, qüvvələri bir araya gətirərək yeni “Şuşa briqadası”nı formalaşdırmalı idi. O, həmçinin Şuşa, Laçın, Qubadlı, Zəngilanın komendantı təyin olunmuşdu. Onun səyləri heç bir nəticə vermədi. 1992-ci il mayın əvvəlində Şuşa qarnizonunun şəxsi heyəti 1500 nəfərdən ibarət olmalı idi, lakin onların yarıdan çoxu Müdafiə naziri R.Qazıyevin əmri ilə ezamiyyət və məzuniyyətə göndərilmişdi. Şəhərdə yalnız Şuşa briqadasının qərargahı, reyd dəstəsi, “Səbayıl” tank taburu, 5 rayondan gəlmiş könüllülərin dəstələri, yerli milis (polis) qüvvələri qalmışdı. Ermənistan böyük canlı qüvvə və texnika ilə mayın 7-də axşam Şuşa üzərinə hücuma başladı. Şəhərin az saylı müdafiəçiləri ağır döyüşlərdən sonra səhərisi gün Lıseqor aşırımından Laçına doğru geri çəkilməli oldular. Şuşa döyüşü bir gün davam etdi və hər iki tərəfdən 250-ə qədər adam öldü. Ermənilər öz itgilərinin 58 nəfər olduğunu bildirirdilər. Azərbaycan tərəfindən isə 159 nəfər həlak olmuş, 22 nəfər itgin düşmüşdü. Şuşanı son tərk edənlərin içərisində sonralar məşhur çeçen səhra komandiri olmuş Şamil Basayev də var idi. O, ANS telekanalına verdiyi müsahibəsində bildirirdi: “Şuşanı taleyin hökmünə buraxmışdılar. 700-ə yaxın erməni hücuma keçmişdi. O cür güclü qarnizon və o qədər silahla, həmçinin şəhərin strateji mövqeyini nəzərə almaqla 100 nəfərlik qüvvə şəhəri ən azından bir il müdafiə edə bilərdi. Amma təşkilatçılıq yox idi...”. Sonrakı günlər ərzində ermənilər hücumu davam etdirərək mayın 18-də Laçını ələ keçirdilər. Laçın üzərinə hücum həm Şuşa, həm də Ermənistanın Gorus rayonu tərəfdən təşkil edilmişdi. Laçının 3 min nəfərdən artıq müdafiəçisi var idi. Lakin müdafiə təşkil olunmadığına görə heç bir müqavimət göstərilmədi, heç itgi də olmadı. Ermənilər Laçını tutmaqla Dağlıq Qarabağdan Ermənistana 20 km enində dəhliz əldə etdi. Ermənistan eyni zamanda Naxçıvanın Sədərək rayonunda Azərbaycan-Türkiyə sərhədinin bir hissəsinə hücum etdi. Hücumun qarşısı dərhal alındı, lakin bu hadisə Türkiyə-Rusiya münasibətlərini gərginləşdirdi. Şuşa və Laçında döyüşlərin davam etdiyi bir dövrdə, mayın 15-də Rusiyanın təşəbbüsü ilə Daşkənddə MDB dövlət başçılarının zirvə toplantısı keçirildi. Burada Rusiya işğal faktları ilə manipulyasiya edir, hadisələrin onun nəzarətində olduğunu göstərməyə, hər iki tərəfə öz şərtlərini qəbul etdirməyə çalışırdı. Toplantı iştirakçıları həmçinin “Adi silahlara dair” müqavilənin prinsipləri və həyata keçirilmə qaydaları haqda saziş də imzaladılar. Sazişə görə, Azərbaycan  və Ermənistanın hər biri 220 tank, 220 zirehli maşın, 285 artilleriya qurğusu, 100 hərbi təyyarə, 50 döyüş vertolyotuna malik ola bilərdi. Cəbhədəki uğursuzluqlar və Azərbaycan  rəhbərliyinin MDB çərçivəsindəki proseslərə qoşulmasına qarşı olan etirazlar Bakıda siyasi böhranı dərinləşdirdi, hakimiyyət dəyişikliyi baş verdi. AXC hakimiyyətə nəzarəti öz üzərinə götürdü. İsa Qəmbər parlamentin sədri, Əbülfəz Elçibəy prezident seçildi.

1992-ci ilin yayında Ermənistan Dağlıq Qarabağda 20 min nəfərlik canlı qüvvə və 100-dən artıq zirehli texnika cəmləşdirərək geniş miqyaslı hücuma hazırlaşırdı. Erməni komandanlığı Ağcakənd tərəfdən Xanlar istiqamətində irəliləməyi nəzərdə tuturdu. Bu məqsədlə həmin istiqamətdə yolların minadan təmizlənməsinə başlanılmışdı. Azərbaycan tərəfi düşmənin planları haqda məlumat alaraq, qabaqlayıcı addımlar atdı. Düşmənə qarşı hərbi əməliyyat planının hazırlanması və həyata keçirilməsinə Baş Qərargah rəisi general-leytenant Valeh Bərşadlı rəhbərlik edirdi. İyun ayının əvvəlində Milli Ordunun xeyli qüvvəsi (3-cü Əlahiddə motoatıcı briqadası, 4-cü tank briqadası, Tərtər, Goranboy, Xanlar, Mingəçevir, Lənkəran, Yevlax ərazi taburları, “Qurtuluş” taburu, daxili qoşunlar) gizli şəkildə cəbhə xəttinə yeridildi.

İyunun 12-də Azərbaycanın hərbi hissələri geniş miqyaslı döyüş əməliyyatlarına başladılar. Xanlar və Naftalan rayonlarının ərazisindən Şaumyan məntəqəsi istiqamətində güclü zərbə vuruldu. Eyni vaxtda Ağdərə, Əsgəran, Hadrut istiqamətlərində düşmənə zərbələr endirildi. Azərbaycan Ordusu sürət amilindən bacarıqla istifadə edərək 48 saat ərzində işğalçıları cənub istiqamətində geri oturdaraq Şaumyan bazasını ləğv etdi, həmçinin Əsgəran şəhərini iki istiqamətdən mühasirəyə aldı. İyunun 15-də ermənilər qüvvələrini səfərbər edərək əkshücuma keçməyə cəhd göstərdilər. Əsgəran istiqamətində ağır döyüşlərdən sonra düşmən Azərbaycan Ordusunun hücumunu dayandıra bildi. Azərbaycanın hərbi hissələri bu istqamətdə yalnız 6 kəndi azad edə bildilər. Cəbhənin şimal hissəsində Azərbaycan Ordusu Ağdərə rayonunun içərilərinə doğru irəlilədi. İyunun 17-dən iyulun 9-a qədər Ağdərə (4 iyul), Marquşevan, Aterk kimi iri yaşayış məntəqələri azad edildi, Sərsəng su anbarının şimal sahili nəzarətə götürüldü. Azərbaycan rəhbərliyi beynəlxalq danışıqların yeni mərhələsinin başlanması ilə əlaqədar iyulun 9-da hərbi əməliyyatları dayandırdı.

Azərbaycan beynəlxalq vasitəçilərin tələblərini dərhal yerinə yetirirdi. Ermənilər isə, əksinə, yaranmış qısa fasilədən əlavə qüvvələr cəlb etmək üçün yararlandılar və iyulun 15-də əkshücuma keçdilər. Nəticədə onlar itirilmiş ərazilərin bir hissəsini qaytardılar və Ağdərəyə yaxınlaşdılar. Avqust ayında Azərbaycan Ordusu yenidən güclü zərbə vuraraq düşməni geri çəkilməyə məcbur etdi, Sərsəng su anbarı tam nəzarətə götürüldü, 121 km məsafədə Ağdərə-Kəlbəcər yolu açıldı. Əsgərlərimiz Tərtər çayını keçərək cənuba doğru irəlilədi. Azərbaycan Ordusu sentyabrın 2-də Çıldıran yaşayış məntəqəsinə çıxaraq 83 gün davam etmiş hücum əməliyyatını başa çatdırdı. Bu hücum əməliyyatı nəticəsində Dağlıq Qarabağ ərazilərinin yarısına qədəri Ermənistanın işğalından azad edildi. R.Koçaryan sonralar etiraf edirdi ki, “vəziyyət dəhşətli idi, Azərbaycan qoşunları Qarabağın 48 faizini tutmuşdu”. Ermənistan ordusu ciddi tələfat verdi. Yalnız 3-cü əlahiddə motoatıcı briqadanın hücum istiqamətində düşmənin 2 min nəfər canlı qüvvəsi, 50-ə qədər zirehli texnikası, 16 artilleriya-minomyot sistemi məhv edilmişdi. 1992-ci ilin yayında çoxminli erməni axını Dağlıq Qarabağın cənubuna doğru axışırdı. Bu axın vidieolentə alınmışdır. Onlar Xankəndinə çatmağa can atırdılar. Yaşlı bir qadın kameranın obyektivinə qışqırırdı: “Kim bizi lənətləmişdir? Biz yiyəsiz yetimlərikmi ki, onlar bizə belə əzab verirlər?” Azərbaycan Ordusunun yaxınlaşmaq xəbəri çatan kimi hərbçilər və dinc əhali başıpozuq şəkildə qaçmağa başlayırdılar. Ağdərəyə girmiş Azərbaycan döyüşçüləri  xatırlayırlar ki, heç bir müqavimət olmadı, şəhərə girdik, hamı qaçmışdı, yerdə bir dənə də olsun atılmış giliz yox idi, başlarını götürüb qaçmışdılar. Bu şəraitdə Azərbaycan Ordusunun qələbəsi çox yaxın idi. Yüksək səviyyəli bir erməni məmuru etiraf edir ki, “Stepanakertə (Xankəndinə) doğru gələn qaçqın sürüsünün qarşısını almaq mümkün deyildi, şəhərin müdafiəsi yox dərəcəsində idi, bu axının, fəlakətin qarşısını ruslar aldılar, erməni rəhbərliyi rusları məsələyə qarışmağa razı sala bildilər, rus döyüş vertolyotları havaya qalxdı, azərbaycanlılara ağır zərbə vurdu, bundan sonra hücum dayandı”. Digər istiqamətlərdə tərəflər əsasən mövqe döyüşləri ilə kifayətlənirdilər. Ermənistan diqqəti  Qarabağ cəbhəsindən yayındırmaq məqsədilə Qazax və Gədəbəy rayonları istiqamətində hücuma keçdi. Birbaşa Ermənistan ərazilərindən həyata keçirilən hücumlar dinc əhalinin məhv edilməsinə yönəlmişdi. Düşmən 1992-ci ilin mart-iyun ayları ərzində Qazax rayonunun Xeyrimli (8 mart), Aşağı Əskipara (12 mart), Barxudarlı (27 aprel), Sofulu (27 aprel), Qızıl Hacılı (11 may), Yuxarı Əskipara (8 iyun) kəndlərini işğal etdi. Azərbaycan ordusu Gədəbəy rayonu istiqamətində ermənilərin hücumlarının qarşısını almaq üçün 1992-ci il avqustun 8-də əks hücuma keçdi. Ağır döyüşlərdən sonra Ermənistan Daxili İşlər nazirliyi sərhəd alayının hissələri geri çəkildilər və Başkənd yaşayış məntəqəsi azad edildi.

Sentyabr ayının əvvəlində Azərbaycan Ordusunun Baş Qərargah rəisi general-leytenant Valeh Bərşadlının istefaya göndərilməsi dərhal öz mənfi nəticələrini göstərdi. Yeni rəhbərlik Dağlıq Qarabağın şimalında əldə olunmuş uğurları davam etdirmək əvəzinə əsas zərbəni Laçın dəhlizi istiqamətinə yönəltdi. Sentyabrın 18-də dəhlizin şimal səmtinə doğru hərbi əməliyyat başladı. Eyni vaxtda 3-cü dağ-atıcı alay paraşut desant dəstəsi ilə birlikdə Qarabağ dağlarından Şuşa istiqamətinə zərbə endirdilər. Üçüncü zərbə Xocavənd istiqamətinə yönəldildi. İlk iki gün ərzində qoşunlarımız ermənilərin müdafiə xəttini yararaq irəlilədilər. Xocavənd şəhəri azad edildi, Azərbaycan ordusunun hissələri Laçına yaxınlaşdılar. Rusiya dərhal məsələyə müdaxilə etdi və danışıqların bərpa edilməsinə nail oldu. Rusiyanın təkidi ilə hərbi əməliyyatlar sentyabrın 21-də dayandırıldı. Azərbaycan hərbi əməliyyatların gedişini öz xeyrinə dəyişmək imkanını əldən verdi. Ermənilər əlavə silah və texnika almaq üçün Rusiyaya müraciət etdi. L.Ter-Petrosyan B.Yeltsinlə olan xoş münasibətlərindən də istifadə edirdi. Onun özünün bildirdiyinə görə, Ermənistana silah B.Yeltsinin birbaşa tapşırığı ilə göndərilirdi. Sonralar rus generalı L.Roxlin rəsmi açıqlamasında 1995-1996-cı illər ərzində Rusiyanın Ermənistana 1 milyard ABŞ dolları dəyərində silah-sursat, o cümlədən, 84 ədəd T-72 tankı, 50 ədəd BMP-2 verməsini bildirməklə yanaşı həmçinin qeyd edirdi ki, 1992-ci ilin avqustundan 1994-cü ilin iyununa qədər Mozdokdakı rus hərbi bazasından Ermənistana külli-miqdarda silah-sursat göndərilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, yüksək səviyyəli 3 rus generalı-P.Qraçov, F.Reut, M.Kolesnikov ermənipərəst mövqeləri ilə xüsusi fərqlənmiş və ermənilərə hərtərəfli yardım göstərilməsi üçün həmişə canfəşanlıq etmişlər. P.Qraçov Rusiyanın müdafiə naziri, F.Reut əvvəllər Rusiyanın Ermənistandakı 7-ci ordusunun komandanı, sonra isə Zaqafqaziya hərbi dairəsinin komandanı, M.Kolesnikov həmçinin əvvəl 7-ci ordunun komandanı, sonra isə Rusiya silahlı qüvvələrinin Baş qərargah rəisi kimi bu yardımı göstərmək üçün geniş imkanlara malik olmuşlar.