Qarshi muhandislik iqtisodiyot insituti iqtisodiyot fakulteti «innovatsion iqtisodiyot»

I BOB. Davlatning bandlik siyosati va mehnat bozorini tartibga solish usullari
1. Davlatning mehnat bozoridagi roli.
Jahonda rivojlanishning sanoat bosqichiga o‘tilishi bilan mehnat bozorining shakllanishi jadallashdi. Bu davlatning mehnat bozoridagi roliga aniqlik kiritish iqtisodchi olimlar tadqiqotining asosiy mavzusiga aylanishiga sabab bo‘ldi.
1758-yilda fransuz iqtisodchisi J. K. Gurne fiziokratlar maktabining assambleyasida e’lon qilgan «Laissez faire,laissez passer» («Nima qilmoqchibo‘lsalar ham ruxsat bering, qayoqqa bormoqchi bo‘lsalar ham ruxsat bering») shiori, ya’ni iqtisodiy erkinlikka, raqobatli bozor xo‘jaligi yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlashga da’vati klassik iqtisodiy nazariya asoschisi A. Smitning «bozorning ilg‘anmaydigan qo‘li» g‘oyasiga asos boidi.
Biroq XX-asrning 30-yillarida AQShdagi «buyuk turg‘unlik» bozor iqtisodiyoti mexanizmlari hamma narsani tartibga solishga qodir emasligini yaqqol namoyish qildi. O’sha paytlarda J. Keynsning bozor talab va taklifni mutanosiblashtira olmasligi, shuning uchun bu jarayonlarga davlatning investitsiya faoliyatini kengaytirish, ish bilan to‘la bandlikka intilish, aholining keng qatlamlari tomonidan talabni oshirish uchun daromadni qayta taqsimlash va ijtimoiy xususiyatga ega boshqa choralar orqali aralashishi shart ekanligi haqidagi fikrlari iqtisodiy nazariyada yangi sahifa ochdi.
XX-asrning ikkinchi yarmida G‘arbdagi rivojlangan davlatlarda asosini «o‘rta qatlam» (aholining 60-70 foizi) tashkil etadigan kichik va o‘rta tadbirkorlar, menejerlar, muhandis-texnik xodimlar, xizmatchilar, yuqori malakali ish-chilardan iborat zamonaviy ijtimoiy tarkib shakllandi. Xuddi shu paytda ushbu mamlakatlarda bozorni davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirishga yo‘naltirilgan yangi tuzilmalar -davlatning ish bilan bandlik siyosatini amalga oshirishga da’vat etilgan yangi vazirliklar, idoralar va xizmatlar, mehnat bozorini tadqiqetishmarkazlaritashkil topdi. Natijada, davlatningmehnatbozorini tartibga solishikeng ko‘lamlilik va doimiylik tusinioldi.
Rivojlangan davlatlarning ushbu siyosati yuksak samara keltirdi: ularda bir necha o‘n yilliklar mobaynida tarixda misli ko‘rilmagan iqtisodiy o‘sish sur’atlari (yiliga o‘rtacha 4-5 %) ta’minlanishi bilan bir qatorda, deyarli ish bilan to‘la bandlikka (ishsizlik iqtisodiy faol aholining 1,5 3 foizi dan oshmadi) va aholi farovonligini keskin oshirishga erishildi.
Ammo 1970-yillarda AQSh va G‘arbiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotida yangi holat - «stagflyatsiya», ya’ni bir yo‘la inflyatsiya va ishsizlik darajasining keskin ortishi paydo bo‘ldi. Masalan, 1975-yilda AQShda inflyatsiya 10 % ga yetgani holda ishsizlik darajasi 9 %ni tashkil etdi. Bu yangi iqtisodiy sharoitlarda keynscha nazariya o‘zini oqlamayotganligining dalolati edi.
Vaziyat kuntartibigayana J. K. Gumening «Laissez faire, laissez passer» shio- rini -«davlatning iqtisodiyotga aralashishini kamaytirish»ni olib chiqdi. Bu g‘oya AQSh Prezidenti R. Reygan va Buyuk Britaniya Bosh vaziri M. Tetcheming «rey- ganomika» va «tetcherizm» nomini olgan iqtisodiy siyosatida o‘z ifodasini topdi.
Iqtisodiy nazariyada bu yangi liberal yo‘nalishning eng mashhur konsepsiyasi monetarizm nomini oldi. Ushbu oqim vakillari, birinchi navbatda, Nobel mukofotining laureati M. Fridman muomalaga «ishsizlikning tabiiy darajasi»ni kiritdi. Ular mehnatga layoqatli aholining ish bilan to‘liq bandligi va ishsizliking majburiy xususiyatga ega ekanligini inkor qiladi. Monetarchilaming «ishsizlikning tabiiy darajasi» iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan bogiiq bo‘lmagan, tabiiy sabablar (xodimlaming qo‘nimsizligi, mehnat migratsiyasi, demografik omillar)ga ko‘ra obyektivjihatdantarkib topadigan, nisbatan uzoq vaqt davomida 5 -6%ni tashkil etadigan ishsizlikdir.
Ushbukonsepsiyatarafdorlariishbilanbandliknitartibgasolishuchun mehnat resurslarining taklifini qisman va vaqtincha ish bilan bandlik, xodimlami pensiyaga muddatidan oldin chiqarish, tashqi mehnat migratsiyasini cheklashorqali kamaytirishni taklif etadi.
Mehnat bozorining mohiyati uning subyektlari o‘zaro munosabatlarida mufas- salroq namoyon bo‘ladi (1-rasm).





1-rasm. Mehnat bozori subyektlaming o'zaro munosabatlari

Mehnat bozorining barcha subyektlari raqobat sharoitida bir-birlari bilan o‘zaro munosabatda bo’ladi. Mehnat bozoridagi raqobat uning konyunkturasini belgilaydi. Mehnat bozorining konyunkturasi boshqa bozorlardagi kabi ikki turli bo’ladi (10.2-rasm):

Muvozanatsiz konyunkturali mehnat bozori. U ham ikki turli bo’ladi:

• 
  mehnatning kamomadligi. Bunda mehnat bozorida mehnat resurslari yetishmaydi;
  
• 
  mehnatning ortiqchaligi. Bunda mehnat bozorida mehnat resurslari taklifi unga talabdan yuqori bo’ladi.
  

Muvozanatli konyunkturali mehnat bozori. Bunday mehnat bozorida mehnat resurslarining taklifi unga talabga mutanosib bo’ladi. U quyidagi xususiyatlarga ega:
Muvozanatli ish haqi stavkasi. Bunday holat o‘zi uchun chiqimli bo’lgan ish beruvchini ham, bu asosiy daromadi va tirikchilik manbayi bo’lgan yollanma xodimni ham qoniqtiradi.
Muvozanatli mehnat miqdori. Bu holat mavjud mehnat resurslariga taklifga mavjud va sifatli ish joyi mutanosib bo’lishini nazarda tutadi.