Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

Strеss sabablari





Shaxsiy ichki sabablar

• 
  fiziologik sabablar;
  
• 
  ruxiy sabablar;
  
• 
  oiladagi noxushliklar;
  
• 
  mansabga intilishdagi omadsizliklar;
  
• 
  taxlika tugdiruvchi sabablar va hokazо.
  

Tarkibiy sabablar

• 
  ish faoliyatidagi noaniqlik;
  
• 
  xaddan tashqari ko’p ish yoki kam ish bilan band bo’lish;
  
• 
  qiziqmagan ish bilan band bo’lish;
  
• 
  ish sharoitining yomonligi;
  
• 
  dеmotivlashtirishning ustuvorligi va hokazо.
  

Nazorat savollar

1. 
   Nizo nima?
   
2. 
   Boshqaruv jarayonidagi nizo qachon paydo bo’ladi?
   
3. 
   Ishlab chiqarishda vujudga keladigan nizolarga sabablar nimalardan iborat?
   
4. 
   Jamoa a'zolari o’rtasida paydo bo’ladigan nizolarga sabablar nimalardan iborat?
   
5. 
   Nizolarni qanday turlarini bilasiz?
   
6. 
   Nizo jarayonidagi bosqichlar qanday?
   
7. 
   Nizoning oqibatlari qanday?
   
8. 
   Nizolar qanday boshqariladi va bartaraf etiladi?
   
9. 
   Stressni sabablari nimada?
   
10. 
    Stress qanday boshqariladi?
    

10-Mavzu. Korxona qudratini boshqarish
Korxona qudratini boshqarishdagi asosiy muammolari. Korxona qudratini boshqarish uchun bozorni kompleks o‘rganish. Korxona mahsulot assortimentini rejalashtirish. Korxonaning narxga oid siyosati. Korxonada sotishni tashkil etish va rag‘batlantirish


Tayanch iboralar: Maxsulot sotish. Bozorni urganish. Kompleks taxlil kilish. Maxsulot assortimentini rejalashtirish. Narx belgilash. Maxsulot sotishni ragbatlantirish. Reklama.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat kо‘rsatuvchi korxonalarning asosiy muammolari

Bozor iqtisodiyoti tizimida faoliyat kо‘rsatuvchi korxonaning asosiy muammolaridan biri mahsulotni sotishdir. Ishlab chiqaruvchilari о‘rtasida keskin raqobat borishi va bozorning xilma-xil mollarga tо‘lganligi sharoitida uni hal etish uchun juda katta kuch-harakat sarflashga tо‘g‘ri keladi. Ushbu hol bilan bog‘langan tadbirlar «marketing» atamasi bilan ifodalanadi. Juda umumiy qilib olinganda u ishlab chiqaruvchilarning о‘z molini bozorga olib chiqish bо‘yicha faoliyatini anglatadi. Marketingga bozorni tadqiq qilish, turlilikni rejalashtirish, mahsulotni sotishni tashkil etish, firmaning narxlarga doir siyosati va ba’zi bir boshqa jihatlar kiradi.
Bozor iqtisodiyoti va iqtisod fani tadrijiy jihatdan rivojlanib borgan sari marketing tushunchasi muntazam tarzda о‘zgarib bordi. Mahsulotni sotish muammosini hal etishning dolzarbligiga bog‘liq holda marketing deyilganda quyidagilar tushuniladi:
-savdo faoliyati (talab juda katta darajada qondirilmagan va bozorda jiddiy raqobatchilar bо‘lmagan sharoitda bunday tor tushunish yetarli bо‘ladi);
-jumladan bozorni о‘rganish va sotishni rag‘batlantirishga doir tadbirlarni qо‘shganda molni sotish bо‘yicha tadbirlar tizimi;
-firmaning boshqarishning bozor konsepsiyasi (agar korxonada xо‘jalikka doir qabul qilingan qarorlar asosida bozor axboroti yotgan bо‘lsa, bu xil qarorlarning asosli ekanligini esa bozor mollarni sotish davomida tekshiradi).
Hozirgi korxonada faqat xizmatlargina emas, balki firmaning barcha asosiy bо‘linmalari marketing bilan shug‘ullanishi kerak. Bunda marketing firmaning barcha xodimlari amal qiladigan biznes falsafasi sifatida qaraladi. Boshqacha aytganda, firma va uning barcha xodimlari avvalo xaridorning ehtiyojlarini qondirishga bel bog‘laganlar. Buning ma’nosi shuki, firmaning marketingga doir faoliyati asosiy qoidalari faqat о‘z foydasi haqida о‘ylaydigan «biznes nahanglari» haqidagi tasavvurlarimizdan sezilarli darajada tafovut qiladi. Qanday g‘ayritabiiy tuyulmasin, bugungi kunda bu xil «nahanglar» layoqatsizdir, zero firmaning asosiy «sarmoyasi» - uning mijozlari, sarmoyani kо‘paytirishning eng yaxshi vositasi esa - ular haqida g‘amxо‘rlik kо‘rsatishdir.
Bozorni kompleks о‘rganish
Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda bozorlar iste’mol tavsiflari bir-biriga о‘xshash, ya’ni vazifasi, xossalari va sifati bir xil bо‘lgan mollar bilan tо‘lib ketgan. Masalan, AQShda avtomobil xarid qilishni xohlovchilarga yengil mashina va mikroavtobuslarning salkam 300 markasi, pivo ishqibozlariga esa qariyb 400 xil pivo taklif qilinadi. Bunday bozorga muvaffaqiyatli о‘rnashib olish uchun uni avvaldan kompleks tadqiq qilish lozimligini tushunish mushkul emas.
Xaridor xatti-harakatlarining motivlarini о‘rganish bunday tadqiqotning asosiy yо‘nalishlaridan biridir. Masalan, amkrikalik marketing mutaxassisi D. Shvarsning konsepsiyasiga muvofiq, xaridorlar asosan, 1) emotsional (hissiy) motivlar-ustuvorligi tuyg‘usi, urf bо‘lgan va о‘ziga xos narsalar vositasini (tomosha yoki dorini) izlashga majbur etuvchi qо‘rquv, kino yulduzlar, mashhur sportchilarga о‘xshashga intilish, ommaviy madaniyat sanamlariga taqlid qilish (ayniqsa yoshlarga xos); 2) samarali motivlar-tejamkorlik (о‘zining iste’mol xususiyatlariga kо‘ra о‘xshash mollar о‘rtasida kо‘proq arzonroqlari xarid qilinadi) uzoq muddatli kafolat dalolati mavjud va tezda, qiyinchiliksiz servis xizmati kо‘rsatilishi mumkin bо‘lgan sharoitda yanada sifatli mahsulotlar hamda keng iste’mol mollarini xarid qilishga intilish singari motivlarga asoslanadilar.
Subyektlari firmalar bо‘lgan ishlab chiqarish ahamiyatidagi mollar bozoriga kelsak, bunda qiymat, sifat, servis va hokazo shu singari samarili motivlar belgilovchi ahamiyatga ega.
Bozorni atroflicha о‘rganish tizimiga xaridorlik xulq-atvori motivlarini tahlil qilishdan tashqari xaridorlar turli toifalarining potensial talabini aniqlash kiradi. Buning uchun marketing mutaxassislari bozorni segmentatsiyalaydilar, ya’ni xaridorlarni muayyan belgilar bо‘yicha guruhlarga ajratadilar. Har bir bozor segmentining vakillari bir yoki bir necha umumiy belgilarga ega bо‘ladilar (masalan, og‘ir jismoniy mehnat bilan band bо‘lgan va shahar nohiyalaridan birida yashovchi 30-40 yoshli erkaklar) va, odatda, firmaning marketingga oid tadbirlariga (masalan, reklamaga) bir xilda munosabatda bо‘ladilar. Segmentlarga bо‘lish ishbilarmonlarga marketingning samarador strategiya va taktikasini amalga oshirish, о‘z faoliyatini bozorda mavjud bо‘lgan xaridorlar guruhlarining о‘ziga xos tavsiflariga asoslanib qurish imkonini beradi.
Bozorni kompleks tadqiq etish о‘z ichiga firma bevosita aloqada bо‘lgan xо‘jalik subyektlari-xom ashyo va uskunalarni yetkazuvchilar, korxona mollarini sotishdagi vositachilar, raqobatchilarning faoliyatini о‘rganishni ham о‘z ichiga oladi. Bozordagi vaziyatni firma ishlaydigan mintaqalardagi ijtimoiy-iqtisodiy, demografik, siyosiy-huquqiy vaziyatni, ana shu mintaqalarda yashovchi xalqlarning о‘ziga xos madaniy xususiyatlarini hisobga olmay turib amalsha oshirib bо‘lmaydi.

Mahsulot assortimentini rejalashtirish

Iste’molchilarning ehtiyoj va istaklari tо‘g‘risidagi tahlil qilingan axborotdan ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimentini rejalashtirishda foydalaniladi. Bunda har bir mol uning bozorda bо‘lishi tо‘rt bosqichdan: kiritish, о‘sish, yetuklik va inqirozdan iborat bо‘lgan о‘z hayotiy kechimi egaligi hisobga olinadi.
Kiritish bosqichi-molning bozorda paydo bо‘lishi, sotish hajmining asta-sekin kо‘payishi davridir. Sо‘ngra о‘sish bosqichi-molni tezda tan olish va foydaning juda jadallik bilan о‘sish davri boshlanadi. Keyingi bosqich-yetuklik bosqichida eng yuqori darajaga yetgan sotish hajmining о‘sish sur’atlari asta-sekin pasayadi. Bu bosqichda ham foyda eng kо‘p darajaga yetadi. Shundan sо‘ng inqiroz bosqichi-sotish va foyda olish hajmining keskin pasayishi, molning yо‘qolishi davri boshlanadi.
Har bir mol yuqorida ta’kidlanganidek, о‘zining hayotiy kechimiga egadir. Chunonchi, eruvchan qahva, sut poroshogi yoki «skoch» tasmasini bozor uzoq vaqt tan olmay keldi, lekin, ular hayotiy kechimining tugallanishiga ham, kо‘rinishicha ancha bor. Aksincha, misol uchun, bozorda juda muvaffaqiyatli hamda tezkorlik bilan paydo bо‘lgan tovushdan tez uchuvchi «Konkord» tipidagi samolyotlarning hayotiy kechimi g‘oyatda qisqa bо‘ldi.
Ishlab chiqarilayotgan mollarning hayotiy kechimlarini bilgan marketing mutaxassislari firmaning assortiment siyosatini ishlab chiqishda foyda keltirmaydigan (kiritish bosqichida bо‘lgan) mollarni yanada daromadli mahsulot bilan muvozanatlashtirishga harakat qiladilar. Sotishni tashkil etish va rag‘batlantirish siyosati ham molning muayyan hayotiy kechimiga asoslanadi.

Korxona (firma)ning narxga oid siyosati

Xaridorni tanlovini belgilovchi eng muhim omil molning narxidir. Agar barkamol raqobatchi molga oqilona arzda qо‘yilgan narxga deyarli hech qanday ta’sir kо‘rsata olmasa, barkamol bо‘lmagan raqobatchi esa (ishlab chiqaruvchilarning kо‘pchiligi ayni shu guruhga mansub) muayyan chegarada, bozorda band etilgan mavqelarga bog‘liq holda taklif darajasini, demak mollarning narxini ham boshqarishi mumkin. Shu sababli barkamol bо‘lmagan raqobatchilarda narx belgilash siyosati marketingga doir tadbirlar majmuida yetakchi о‘rinni ishg‘ol etadi.
Narx belgilash strategiyasi hamda taktikasini ishlab chiqishda firma bir talay xilma-xil omillarni: о‘z sarf xarajatlarining miqdori va dinamikasini, xaridorlarning ruhiyatini hisobga olishi kerak. Shuningdek marketingga doir assortiment siyosati, sotishni tashkil qilish va raqobatlantirish singari tadbirlarni hisobga olish talab etiladi.
Narx tanlovi kо‘p jihatdan firma о‘zining bozor siyosatida kо‘zlaydigan maqsadlarga bog‘liq bо‘ladi. Agar firmaga raqobat kurashidan mag‘lub bо‘lish xavf solsa, uning maqsadi omon qolishdan iborat bо‘ladi. Bunday holda narx kam deganda mol ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning о‘rnini qoplashi kerak. Agar firma о‘zining raqobardoshligiga ishonchi komil bо‘lsa, u о‘z oldiga olayotgan foydasini eng kо‘p darajaga chiqarish vazifasini qо‘yishi mumkin, bunga esa narxni eng yuqori nuqtaga chiqarib qо‘yish hisobga erishiladi. Bunda, biroq korxona yuqori darajadagi narx bilan raqobatchilar e’tiborini о‘ziga tortish va xaridorlarning bir qismidan ajralish xavfiga duch keladi. Nihoyat, firma о‘z oldiga bozorda yetakchilikni egallash vazifasini qо‘yishi mumkin. Bu holda, u odatda, о‘z mollarining narxini eng kam darajaga keltiradi. Aytmoqchi, narxni pasaytirmasdan (ba’zida esa uni oshirgan holda ham) turib ham yetakchi bо‘lish mumkin-buning uchun mol sifatini yaxshilash va talabni rag‘batlantirishga doir samarador kompaniya о‘tkazish darkor.

Sotishni tashkil etish va rag‘batlantirish

Molni sotish chog‘ida marketing mutaxassisining vazifasi sotishning maqbul usulini tanlash va sotishni rag‘batlantirishning samarador usullarini topishdan iboratdir.
Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda iste’mol mollarining asosiy qismi (60-90%) chakana savdo orqali sotiladi. Xaridorni jalb etish uchun narxni kamaytirib sotishdan, kreditga, yakka tadbirdagi byurtma asosida, turli konsultativ, tuzatish, namoyish etish xizmati kо‘rsatgan holda sotishdan foydalaniladi. Odatda xaridor unga yoqmagan molni dо‘konga qaytarib berishi yoki boshqasiga almashtirish mumkin. Ta’zan mollapr ularga nisbatan talabni tekshirish maqsadida tekinga beriladi ham. Sanoat firmalarining dо‘konlari о‘ziga xos tadqiqotgohlardir. Firma ular yordamida bozor va iste’molchilarning potensial imkoniyatlarini о‘rganadi, ularning yangi mollarga bо‘lgan munosabatini tahlil qiladi. Iste’mol mahsulotini sotishda kataloglarga, telefon orqali buyurtmalarga asoslanib sotish singari ilg‘or shakllar keng qо‘llaniladi.
Sotishni rag‘batlantirishda reklama katta ahamiyatga ega. Firmaning marketingga oid faoliyati barcha chiqimlarining 70-80 foizi unga sarflanadi. Masalan, Amerikaning maishiy kimyo mahsulotlari ishlab chiqaruvchi eng yirik korporatsiyalaridan biri bо‘lmish «Proyeter end Gembl» bir yilda о‘z mahsulotini reklama qilish uchun 1,6 millard dollar sarflaydi.
«Amerika marketing assotsiatsiyasi» bergan ta’rifga kо‘ra, reklama-g‘oya, mol va xizmatlarni shaxssiz taqdim etish yoki ilgari surishning istalgan shaklidir. Bunga iste’molchining mol xususida xabardor qilish, uni tanishtirish, shuningdek qandaydir molga bо‘lgan ehtiyoj va uni sotib olish istagini uyg‘otish yoki chо‘zishga da’vat etilgan xarakatlar kiradi. Amerikalik taniqli iqtisodchi J. Gelbreytning aytishicha, iste’molchi va talab taklif hamda yirik korporatsiyalarning xо‘jalik yuritish prinsiplarini belgilash xususidagi xomxayoldan allaqachon voz kechish payti kelgan. Xaridor (uning fiziologik, xomxayoldan ruhiy va ijtimoiy xususiyatlarini) chuqur tadqiq etib, zamonaviy korporatsiya о‘zi uchun talabni о‘zi shakllantiradi, buning ustiga doim ham eng yaxshi sifatga ega bо‘lmagan did, moda, xulq-atvorni tiqishtiradi. Maqsad, oxir-oqibatda, bitta-«imidj», ya’ni firma mahsuloti uchun yuksak nufuzlilik barpo etish va bu bilan о‘z mahsulotlari sotilishini kо‘paytirish.
Reklamaning quyidagi shakllari ma’lum: umummilliy reklama, undan firma mahsulotlarini (alkogolsiz ichimliklar, avtomobillar, oziq-ovqat mahsulotlari va hokazolarni) mamlakat miqyosida sotish uchun foydalaniladi. Buning uchun kompaniya umummilliy tavsifdagi oynoma va rо‘znomalardan joy yoki asosiy telekо‘rsatuvlardan oshiriladi; chakana yoki mahalliy reklama, univermag, supermarketlar, avtomobil, sotuvchi va boshqa chakana savdogarlar tomonidan qо‘llaniladi. U yaxshi bezatilgan о‘rov qog‘ozlari, plakatlar, samarador vitrinalar yordamida yoki pochta orqali yuboriladigan reklama bukletlari, otkritkalar vositasida amalga oshiriladi; industrial reklama ishlab chiqarish vositalarining sotish uchun xizmat qiladi va bevosita ishlab chiqaruvchilarga qaratilgan; institusion reklama firmaning obrо‘sini yaxshilashga yо‘naltirilgan va boshqa mahsulotlarning qandaydir aniq turlarini reklama qilish bilan bog‘lanmagan. Misol uchun firma о‘z byudjetining qandaydir qismi xayriya maqsadlariga, jamoat ishlariga ketishi xususida keng xabardor qiladi. Eng yirik korporatsiyalar va moliya tartibotlari huzuridagi turli xayriya fondlari: Ford fondi, Rokfeller fondi va hokazolar ana shunga xizmat qiladi. Zero, ular bilan birga ushbu firmalarning ijtimoiy yо‘nalganligi, jamiyatga xizmat qilishi, ishonchliligi, etukligining reklamaviy «imidji» yaratiladi.
Marketing sohasidagi faoliyatning boshqa turlari kabi reklama ham firma barcha daromadlarining muayyan foizini har yili unga ajratish vositasida rejalashtiriladi.
Biz tijorat faoliyatining zamonaviy shakllaridan biri-marketing bilan umumiy tarzda tanishib chiqdik. Lekin shuni hisobga olish zarurki, agar marketingni umuman «xо‘jalik yuritish falsafasi» sifatida qaraydigan bо‘lsak, ushbu tushunchaga firmaning barcha vazifalarini: ma’muriy, ishlab chiqarish (yangiliklarni joriy etish, sifat), moliyaviy vazifalarni va, albatta bozorga mol kiritish faoliyati sifatida marketingning о‘zini kiritish lozim. Shunday bо‘lsa-da, marketing xaridorlarning talab va ehtiyojlarini aniqlash hamda ularni tо‘liq qondirishga qaratilgan firmani atroflicha boshqarishning tarkibiy qismiga aylangan taqdirdagina samarador bо‘ladi.
Nazorat savollari:
1.Bozor sharoitida korxonaning asosiy muammolari nimalardan iborat?
2.Firmani boshqarishning bozor konsepsiyasi.
3.Bozorni kompleks о‘rganish.
4.Xaridorning potensial talabini aniqlash.
5.Mahsulot assortimentini rejalashtirish.
6.Firmaning narxga oid siyosati nimalardan iborat bо‘lishi kerak?
7.Sotishni rag‘batlantirishda reklamani ahamiyati.