Qədim arxivlər haqqında

Qədim arxivlər haqqında
Bu gün dünyanın bütün ölkələrində arxivlər var və onların hər biri tədqiqat üçün maraq doğurur. Lakin bəzi arxivlər zənginliyi və tarix elmi üçün müstəsna dəyəri ilə seçilir. Arxivlər Qədim Şərq dövlətlərində - Misirdə, Babilistanda (Babil), Assuriyada mövcud idi. Bunlar adətən iqtisadi sənədlərin, diplomatik yazışmaların, habelə ədəbiyyat əsərlərinin (“arxiv-kitabxanalar”) toplandığı məbəd və saray anbarları idi. Bizə qədər gəlib çatan qədim Şərq arxivlərinin əksəriyyəti mixi yazılardan ibarətdir. Müxtəlif Qərb ölkələrində saray və məbədlərdə, eləcə də iri qul sahiblərinin (xüsusilə tacir və sələmçilərin) evlərində mixi yazı arxivləri yaradılırdı.
Asiyada (Şumer və Akkad, Babil və Assuriya, Elam, Het krallığı, Finikiya, Urartu, Fars), eramızdan əvvəl 3-cü min.-dən eramızın 1-ci əsrinə qədər, mixi yazı istifadədən düşmüşdü. Bu günə qədər gəlib çatmış və indi də mövcud olan ən böyük mixi yazı arxivləri İraqdakı Ninova (Kuyundjik) mixi yazı arxividir ki, bu arxiv qədim zamanlarda məşhur Aşşur kralı Aşşurbanipalın Kitabxanasının tərkibinə daxil idi. İraqda Sipparda (müasir Əbu-Həbbə) Həməş məbədindəki arxivlər də bu günə kimi qorunub saxlanılmışdır. Enlil məbədinin arxivi - Nippurdakı Bela (müasir Nuffar), Urukadakı tanrıça Nana-İştar məbədinin arxivi (müasir Varka), Laqaşdakı arxiv (müasir Tello), Engibi / Egibi / sələm evi (Babildə, eramızdan əvvəl 7-ci əsr) bu arxivlərdəndir.
Misirdə böyük Tel əl-Amarna arxivi (Tel el-Amarna diplomatik arxivi) var. Suriyada - Maridakı arxiv (Tel Həriri); İrandakı Ras Şamre (qədim Uqarit) arxivi Əhəmənilərin qədim paytaxtı - Persepolis şəhərində mixi yazılarından toplanan arxivdir. Eramızdan əvvəl 20-19-cu əsrlərə aid Assuriya koloniyasının arxivi Türkiyədə yerləşir Kanese (müasir Kul-Təpə). Xüsusilə dünya mixi arxivləri arasında yuxarıda adı çəkilən Het padşahlarının Boğazköy arxivi məşhurdur. Bu arxiv Xett dövlətinin paytaxtı Hattuşaşda - Türkiyənin Orta Anadolu bölgəsində müasir Boğazköydə tapılıb.
Het padşahlarının Boğazköy arxivində 15 mindən çox gil lövhə var, əsasən mixi yazısı olan het dilində, bəzi tarixi və siyasi məzmunlu mətnlər akkadca, ritual mətnlərin fraqmentləri isə digər qədim dillərdə yazılmışdır. Buraya kral salnamələri, fərmanlar, müqavilələr, padşahların siyahıları, diplomatik yazışmalar, məmurlara göstərişlər, qanun məcəllələri, məhkəmə iclaslarının protokolları, atçılıq haqqında esse, mifoloji və poetik mətnlər, astroloji proqnozlar, kahinlər mətnləri, ilahilər və dualar, ayinlər, dini bayramların təsviri, şumer-akad-hitit lüğətləri daxildir. Bu arxivdəki mətnlərin demək olar ki, hamısı eramızdan əvvəl 14-13-cü əsrlər Yeni Hitit dövrünə aiddir. Bu arxivdə yalnız bir sənəd - eramızdan əvvəl 17-ci əsrə aid olduğu deyilir. 1906-1912-ci illərdə Q.Vinkler tərəfindən aparılan tədqiqatlar 1931-ci ildən alman arxeoloqu K.Bittel tərəfindən davam etdirilmişdir.