Qərbi Kaspi Universiteti Sərbəst iş Kafedra: İqtisadiyyat

Konsern: - vahid maliyyə nəzarəti altında olan və müxtəlif sahələri təmsil edən müəssisələrin könüllü inhisarçı ittifaq formasıdır. Maliyyə nəzarətinin bərqərar olması iri firmalar, çox vaxt konsernin başında duran holdinqlər tərəfindən səhmlərin alınması ilə həyata keçirilir.

Konsernin tərkibinə sənaye müəssisələrindən başqa, ticarət və nəqliyyat müəssisələri, banklar və digər maliyyə idarələri də daxil olur. Bununla da, konsrenlər bank və sənaye kapitalının birləşməsini əyani surətdə əks etdirirlər.

Konserndə dominant mövqe tutan müəssisənin xarakterindən asılı olaraq konsernləri sənaye, ticarət, bank və s. növlərə bölürlər. Ancaq bu cür bölgü şərti səciyyə daşıyır.

Şaquli inteqrasiya prinsipi üzrə qurulmuş konsernlər də vardır. Qapalı texnoloji zəncir formasında olan bu bank xammalın mərhələləri əhatə etməklə istehsal etmiş olduğu hazır məhsulların buraxılmasına kimi bütün texnoloji mərhələləri əhatə etməklə istehsal etmiş olduğu hazır məhsulları şəxsi satış, nəqliyyat və ticarət şəbəkəsi vaitəsilə istehlakçıya çatdırır. Ancaq sırf şaquli inteqrasiya prinsipinə uyğun meydana gəlmiş konsernlərin diversifikasiya olmuş konsernlərə nisbətən bazarda xüsusi çəkisi çox deyil. Diversifikasiya olmuş konsernləri həm də Konqlomerat adlandırırlar.

Tipik müasir konsernlər, öz növbəsində, istehsalın şaquli inteqrasiyası ilə diversifikasiya olmuş istehsalın hər ikisini özündə birləşdirir. Bu o deməkdir ki, onlar eyni zamanda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində tam texnoloji dövriyyəyə məxsus olurlar.

Konsernə ümumi rəhbərliyi adətən idarə heyəti həyata keçirir. Onun tərkibinə iri səhm paketinə malik olan sahibkarlar daxil olur.

Müasir şəraitdə konsernlər daha da intensiv xarici bazara çıxır və beynəlxalq inhisarlara çevrilir.

Konqlomerat: - vahid maliyyə nəzarəti altında olan və bir-biri ilə nə sahəvi nə də texnoloji cəhətdən bağlı olmayan müəssisə, firma, bank idarələrinin birləşməsi nəticəsində meydana gələn inhisarçı birlik. Konqlomeratların əsas əmələ gəlmə yolları aşağıdakılardıR

♦ Birləşmə

♦Udulma

Konqlomeratların yaradılmasında əsas məqsəd kapitalın az rentabelli istehsallardan daha rentabelli istehsallara sürətli axınını təmin etmək və bunula da əldə ediləcək gəlirin tezləşdirilməsinə nail olmaqdan ibarətdir. Ona görə də konqlomeratların daxili strukturu davamlı olmayıb tez-tez dağılmağa düçar olur.

Konsorsium: - hər hansı bir irimiqyaslı layihənin birgə realizəsi haqqında müstəqil iştirakçıların müvəqqəti sazişi.

Ticarət sahəsində aradılan konsorsiumlar sifarişlər uğrunda mübarizə məqsədi ilə yaradılır. Maliyyə konsorsiumlarının iştirakçıları isə, öz nöxbəsində, çox vaxt istiqrazların yerləşdirilməsi və digər bu kimi əməliyyatların həyata keçirilməsi ilə məşğul olan banklardır. Bundan əlavə sənayə, tədqiqat və s. konsorsiumlar olur.

Sənaye konsorsiumları sənaye layihələrinin – müəssisələrin tikilməsini, neft-qaz kəmərlərinin çəkilməsini, faydalı qazıntıların mənimsənilməsini həyata keçirir. Hal hazırda Azərbaycanda bağlanmış neft müqavilələri əsasında neftin hasili və nəqli ilə bağlı Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti və Şimali Abşeron Əməlyyat şirkəti yaradılmışdır.

İqtisadiyyatda inhisarçılğı əhatəliyi baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: