QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Havanın rütubətliyi (nəmliyi) vahid həcmdə (1m

3

) havada olan su buxarının qramla miqdarı (mütləq 

rütubət) və nisbi rütubət - verilmiş temperaturda havada olan su buxarının elastikliyinin (təzyiqinin) doymuş 

buxarın elastikliyinə (təzyiqinə) nisbətinin faizlə ifadəsidir. Havanın nəmliyi orqanizmə örtük vasitəsilə suyun 

daxil olması, həmçinin həmin yolla tənəffüs yolları ilə suyun xaric edilməsini müəyyənləşdirir.  

Tropik yağışlı meşələrin alt yaruslarında – 100% nisbi rütubətlik şəraitində su itirməyə uyğunlaşan bitkilər 

var, səhrada isə  hətta uzunsürməyən quraqlıq dövründə belə  bəzi bitkilərin su balansı pozulmur. Bitkinin 

rütubətliyə adaptasiya üsullarından asılı olaraq bir neçə ekoloji qrup ayrılır: məsələn,  hiqrofitlər – olduqca 

rütubətli torpaqlarda yüksək rütubətlilik  şəraitində bitən bitkilər. Bu bitkilərin  əsas xüsusiyyəti onlarda su 

sərfinin qarşısını alan uyğunlaşmaların olmasıdır. Su hövzələrində sərbəst üzən və ya kökləri ilə hövzənin dibinə 

bərkimiş, tamamilə suya batmış su bitkiləri, bəzən yarpaqları və ya çiçəkləri suyun səthinə çıxır (üzür). İti axan 

çaylarda yaşayan bitkilər reofitlər adlanır (məs. liloderma, su mamırı). Hiqrofitlər üçün katikula buxarlanması 

səciyyəvidir. Bura düyü (çəltik), papirusu misal çəkmək olar; mezofitlər – orta dərəcədə rütubətli torpaqlarda 

bitən bitkilər.  Kserofitlərlə hiqrofitlər arasında keçid təşkil edir. Mezofitlərə  əsasən ağac və kollar, xüsusilə 

çəmən bitkiləri (çəmən qırtıcı, üçyarpaq yonca, pişikquyruğu və s.), kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxu və alaqlar 

daxildir; Mezofit qruplaşmaları müxtəlif bitmə şəraitlərində müxtəlif həyati formalara malik olur. A.İ.Şennikov 

(1950) mezofitləri 5 qrupa ayırır.  

1. Həmişəyaşıl mezofitlər – rütubətli tropiklərin ağac və kolları; 

2. Qışı yaşıl ağac mezofitləri – tropik və subtropik növlər olub, quraqlıq dövründə yarpaqlarını tökür və 

qeyri-aktiv vəziyyətə keçir;  

3. Yayda yaşıl ağac mezofitləri – mülayim zonanın ağac və kolları. Qış vaxtları yarpaqlarını tökür və 

donmuş hala keçir; 

4. Yayda yaşıl ot bitkiləri. Qışa yaxın bərpa tumurcuqlarından başqa yerüstü hissələri quruyur; 

5. Efemerlər və efemeroidlər – arid zonada məskunlaşır, qısa rütubətli dövr müddətində vegetasiya keçirir.  

Mezofitlər məhdud su ilə təmin olunmağa və havanın temperaturunun dəyişkənliyinə uyğunlaşır. Onlarda 

hüceyrə  şirəsinin osmotik təzyiqi kifayət qədər yüksək olduğundan kök sisteminin sorucu gücünü təmin edir. 

Bunun sayəsində turqor vəziyyətini saxlamaq və fotosintez prosesinin getməsi üçün kifayət qədər su olur. İlin 

əlverişsiz mövsümlərində qeyri-aktiv vəziyyətə («sakitliyə») keçməsi mezofitlərin kompleks faktorlara adapta-

siya olunmasıdır, bu faktorlardan aparıcı yeri su balansının saxlanması tutur. Kserofitlər – bir sıra 

uyğunlaşdırıcı əlamət və xassələrin köməyi ilə istiyə və susuzluğa dözüb, quraq yerdə yaşayan bitkilərdir, 20-

50% su itirildikdə solmağa dözür. Kserofitlər  əsasən aşağıdakı ekoloji-fizioloji qrupları  əhatə edir.