QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Genetik müxtəliflik olduqca böyük olub növlər arasında genlərin variasiyaları deməkdir. Genetik 

baxımdan növün dəyəri (əhəmiyyəti) onun digər növlərdən nə  dərəcədə seçilməsi ilə  təyin olunur (əsasən 

taksonomik xüsusiyyətlərinə görə).  

Hər hansı bir növün populyasiyası öz arealı daxilində qalmaqla yanaşı, ona həm də yeni yaşama şəraitində 

rast gəlinir və müxtəlif ekoloji sığınacaqlara yiyələnərək çoxalması üçün müxtəlif yerlərdən istifadə edir. Bu 

zaman ekoloji müxtəliflik baş verir. Belə halda, məsələn, bitkilərdə çiçəkləmə, heyvanlarda isə cütləşmə vaxtı 

uyğun gəlmir. Seçilmə  nəticəsində populyasiyanın genetik tərkibi dəyişir, bir neçə  nəsildən sonra belə 

dəyişkənlik yeni növlərin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. 

Növlərin müəyyən qədər dar diapazonda fəaliyyət göstərməyə uyğunlaşmasına baxmayaraq növün 

populyasiyası çox vaxt subpopulyasiya və ya ekotiplərə (çox vaxt bir sıra fasiləsiz iqlim, edafik, senotik 

dəyişmələr daxilində bitki və heyvanların ekoloji irqlər və növdəyişkənliyi) bölünür. Ekotiplərin populyasiya 

strukturunun daha müfəssəl (dəqiq) analizinə keçməsi, kiçik lokal populyasiyalar daxilində dəyişiklik ayırmağa 

imkan yaradır. Belə  dəyişkənlik  polimorfizm adlanır. Polimorfizm bir növ daxilində xarici görünüşünə görə 

kəskin fərqlənən və keçid formaları olmayan fərdlərdir. Belə formalar ikidirsə, bu hadisə dimorfizm adlanır. Bir 

və ya müxtəlif populyasiyadan olan fərdlərin xarici görünüşündəki fərdlər də polimorfizmə daxildir. Eyni 

yaşama  şəraitində iki və daha müxtəlif növ formalarının mövcudluğu  genetik polimorfizmdir. Populyasiya 

daxili polimorfizm çox hallarda təbii seçmə ilə saxlanılır.    

- Bioloji müxtəlifliyin  ən yüksək iyerarxik səviyyəsi ekosistem və ya landşaft biomüxtəlifliyi saylıır. 

Dünyanın və kontinentlərin kiçik miqyaslı zonal landşaft tipləri xəritəsi bioloji müxtəlifliyin yüksək iyerarxik 

səviyyəsini  əks etdirir. Aşağıdakı landşaftlar  ən yüksək növ müxtəlifliyi ilə  fərqlənir (azalan cərgə üzrə): 

mülayim qurşağın rütubətli ekvator meşələri, karollov rifləri, quru tropik meşələr, mülayim qurşağın rütubətli 

meşələri, okean adaları, Aralıq dənizi iqlimi landşaftları, meşəsiz landşaftlar (savanna, bozqır). Rütubətli 

ekvator meşələri daha zəngindir: məsələn, İndoneziyada 200 ha meşədə ağac növlərinin sayı Şimali Amerikanın 

bütün tropikdən kənar ərazisində bitən ağac növlərinin sayı qədərdir. Karollov rifləri də yüksək növmüxtəlifliyi 

ilə seçilir.  

1996-cı ildə Bonn Universitetində (Almaniya) «Qlobal biomüxtəliflik» xəritəsi  tərtib olunmuşdur. Bu 

xəritəyə  əsasən fitomüxtəliflik ekosferdə fundamental rol oynayıb quru ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyini 

müəyyənləşdirir. Dünyada ali bitkilərin ümumi sayı 400 min olub bioməhsuldarlıq və biomüxtəliflik baxımından 

dominantlıq edir. Onlardan 20 min növü konsument və redusent orqanizmlər olub üzvi maddələrin sərf edilməsini 

---

 

297

və parçalanmasını  təmin edir. Orta hesabla bir borulu bitki növü təxminən 66 heyvan, göbələk və bakteriya 

növünün həyatını təmin edir.  

«Qlobal biomüxtəliflik» xəritəsi BM-in 2 əsas qlobal qanunauyğunluğunu əks etdirir: 

1. Biomüxtəliflik dərəcəsinin zonal landşaft zonalarından aydın surətdə asılılığı: rütubətli ekvator və tropik 

meşələrdə fitomüxtəliflik dərəcəsi ən yüksək olub 10000 km

2

 sahədə 3000-5000 növ, tayqa və qarışıq meşələr 

zonasında 500 növ, tundra və səhra zonalarında isə 200 növdən az təşkil edir. Yerdə qalan zonal landşaft tipləri 

fito və biomüxtəlifliyə görə qanunauyğun şəkildə aralıq qiymət daşıyır.  

2. Bir sıra tropik və subtropik rayonların spesifik təbii şəraiti – relyefin, torpağın, iqlimin çox müxtəlifliyi, 

həmçinin bu ərazilərin tarixi inkişafı ilə  əlaqədar təbii vəziyyətin kəskin dəyişməsi zamanı növlər üçün 

sığınacaq (refuqium) rolunu oynaması da xəritədə  əks olunur. Bunun nəticəsində biomüxtəlifliyin maksimum 

qlobal mərkəzi və digər yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri qeyd olunur. Fitomüxtəliflik xəritəsinin müəllifləri 6 

maksimum  qlomüxtəliflik  mərkəzləri ayırır. Hər mərkəzdə 10000 km

2

 sahədə 5000 növdən çox borulu bitki 

növü mövcuddur: 

1. Çoko (Kosta Rika); 

2. Tropik Şərqi And 

3. Atlantikyanı Braziliya; 

4. Şərqi Himalay (Çində Yunan əyaləti); 

5. Şimali Borneo; 

6. Yeni Qvineya. 

Qlobal mərkəzlərdən başqa 16 yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri (10000 km

2

 sahədə 3000 və çox növ) 

ayrılır, bunların da daxilində «ləkələr»  şəklində ən yüksək biomüxtəlifliyə rast gəlinir. Yüksək biomüxtəliflik 

mərkəzlərinə Aralıq dənizi  ətrafı (o cümlədən Qafqaz), Tyanşan-Pamir-Alay,  Şərqi Afrika rift vadisi, Kap 

mərkəzi (Afrikanın cənubu), Madakaskar, Qvian dağlığı və b. aiddir.