QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Orqanizmlərin sıxlığından asılı olan faktorlara (endogen faktorlara) həmin növün sayının səviyyəsinə və 

dinamikasına təsir göstərən onun qidası, yırtıcıları, xəstəlik törədiciləri və b. aiddir. Sıxlıqdan asılı olan 

faktorların təsir xarakteri prinsip etibarilə yuxarıda göstərilən faktorlardan fərqlənir: populyasiyanın digər 

növlərinin say artımına təsir göstərdikdə özləri də o növlərin təsirini hiss edir (sınaqdan keçirir). Beləliklə, bu 

halda biosenozun tərkibindəki müxtəlif növlərin populyasiyalarının qarşılıqlı təsirindən söhbət gedir, onlar hər 

iki növün say artımının biosenotik tənzimləyicisi rolunu oynayır. Bu cür əlaqənin nizamlayıcı effekti qarşılıqlı 

təsir göstərən populyasiyada orqanizmlərin sıxlığından asılıdır.  

Say dinamikası faktorlarının  əsaslı konsepsiyasının yaradıcısı Q.A.Viktorov (1967) populyasiyanın həm 

fərdi sıxlığına, həm də digər növlərin populyasiyalarının sıxlığına (trofik və ya digər qarşılıqlı  əlaqə ilə bağlı  

olan) reaksiya etmək (cavab vermək) qabiliyyətinə əsaslanaraq biotik qarşılıqlı təsiri tənzimləyici (nizamlayıcı) 

faktorlar kateqoriyasına aid edir.  

Say artımı tsikllərinin formalaşmasında biotik qarşılıqlı  əlaqələrin mühüm forması – «İstehlakçı» (sərf 

edici) və onun qidasının əlaqəsi hesab olunur.  

Qidanın induksiya tsiklinin faktoru kimi rolunun ən sadə variantı – qida ilə yüksək təmin olunma doğumun 

inkişafına və istehlakçı-populyasiyada ölümün azalmasına səbəb olmasıdır. Bunun nəticəsində onların sayı 

çoxalır, bu isə qidanın güclü yeyilməsinə və bununla əlaqədar onun sayının (biokütlənin) azalmasına səbəb olur. 

Sonuncu isə istehlaçının həyat şəraitinin pisləşməsinə, doğumun aşağı düşməsinə, ölümün artmasına və sayın 

azalmasına səbəb olur.  

---

 

62

Trofik yaranan say tsiklləri daha aydın şəkildə növ cütlüyünün – «yırtıcı»- «şikar» tipinin qarşılıqlı əlaqəsi 

şəraitində əmələ gəlir.  

«Yırtıcı»-«şikar» əlaqəsinin ümumiləşmiş effektinin əsası ondan ibarətdir ki, hər iki qarşılıqlı təsir göstərən 

populyasiya bir-birinin say artımına və sıxlığına təsir göstərir. Belə qarşılıqlı təsirin ən yüksək nəticəsi hər iki 

növün sayının təkrarən qalxması  və enməsinin formalaşmasıdır, həm də belə  tərəddüd sistemində  yırtıcının 

sayının dəyişməsi fazaya görə  «şikarın» populyasiyasının dinamikasından geri qalır. Bu ilk növbədə 

ixtisaslaşmış yırtıcılara aiddir. Onlar əsas yem növünün miqdarı azaldıqda digər qida növünə keçə bilmir.