QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Şəkil 6.2. Éåðèí áèîñôåðèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðèí ÿñàñ òèïëÿðè 

---

 

94

Cədvəl 6.1. 

Biosferin və onun əsas təşkilinin təkamülü 

(F.Romada görə, 1981) 

 

Vaxt, 

illərin 

sayı 

Geoloji dövr 

Biosfer 

Litosfer 

Hidrosfer 

Atmosfer 

1 2 

3 

4 

5 

6 

5 x 10

9 

4,5 x 10

9 

İlk arxey 

 Günəş siste-

minin 

formalaşması, 

ən qədim 

süxurlar 

Okeanın 

kondensasiyası 

Sərbəst 

oksigen 

yoxdur 

3 x 10

9 

Dokembri 

İlk bakteriyalar 

 

Dəmir oksidindən 

oksigenin əmələ 

gəlməsi 

 

2 x 10

9 

 

Fotosintez 

qabiliyyətli ilk 

orqanizmlər 

Vulkanizm 

 Müasir 

zamana görə 

oksigenin 

miqdarı 1% 

təşkil edir 

 

 Fitoplanktonun 

sürətlə artması 

Dokembri 

buzları 

 Azon 

qatının 

əmələ gəlməsi 

5 x 10

7 

Kaynozoy 

erası 

Eosen 

 

 

 

 

 

Oliqosen 

Taxılotların peyda 

olması 

Qonur 

kömürün 

əmələ gəlməsi 

 

 

 

 

 

Vulkanizm 

Oksigenin miqdarının 

faizi müasir 

dövrdəkinə yaxındır 

 

2 x 10

7 

Miosen 

Məməlilərin növ 

müxtəlifliyinin 

artması 

 

 

 

10

7 

 Atropoid 

xətti üzrə 

ilk primat 

 

 

 

 Piosen 

İlk insanabənzər  

 

 

1 2 

3 

4 

5 

6 

10

6 

Dördüncü 

dövr 

Buzlaqlaşma 

 

Dənizin səviyyəsi 

indikindən 120 m 

aşağı 

Oksigen 

miqdarı 

indikinə 

uyğun gəlir 

7 x 10

8 

Poleozoy erası 

Çoxhüceyrəlilərin 

peyda olması 

  

Müasir 

zamana 

nisbətən 

oksigenin 

miqdarı 3-

10% təşkil 

edir 

5 x 10

8

 

− 

2,25 x 10

8 

 Qorulu 

bitkilərin 

və həşəratların 

peyda olması 

Saxaranın 

buzlaqlaşması 

Daş kömür 

Okeanın həcminin 

artması 

 

---

 

95

yığınlarının 

əmələ gəlməsi 

10

8

 

− 

Mezozoy erası 

Məməlilərin peyda 

olması 

Vulkanizm 

 Oksigenin 

miqdarı 

çoxalır 

7 x 10

7

 

− 

 

Örtülü toxumların 

peyda olması 

Çökmə 

süxurlarda 

təbaşir və 

gipsin 

toplanması 

 

 

 

Cədvəl 6.2. 

Biosferdə canlı maddənin əsas funksiyaları 

 

Funksiya-

lar 

Baş verən proseslərin qısa səciyyəsi 

Energetik Fitosenoz 

zamanı Günəş enerjisinin, enerji ilə zəngin maddələ-

rin parçalanması yolu ilə isə kimyəvi enerjinin udulması 

Konsentra-

siya 

Müəyyən növ maddələrin fəaliyyəti gedişində seçmə toplanma-

sı: 1) orqanizm gövdəsini qurmaq üçün istifadəsi; 2) Metabolizm 

zamanı orqanizmdən kənar edilməsi 

Destruktiv 

1)Qeyri biogen üzvi maddələrin minerallaşması; 

2)Cansız qeyri üzvi  maddələrin parçalanması; 

3)Əmələ gələn maddələrin bioloji dövrana cəlb (daxil) edilməsi; 

Mühitya-

ratma 

Mühitin fiziki-kimyəvi parametrlərinin dəyişməsi (başlıca ola-

raq qeyri biogen maddələrin hesabına) 

Nəqletmə Maddələrin ağırlıq qüvvəsinə əks və üfüqi  istiqamətində apa-

rılması 

 Canlı  maddələrin  mühityaratma  funksiyaları nəticəsində Yerin təbii mühitində aşağıdakı mühüm hadisələr 

baş vermişdir: 

a) İlkin atmosferin qaz tərkibi dəyişmişdir. Təsdiq edilmişdir ki, biosenoz əsasən yerin oksigen atmosferini 

formalaşdırır və karbon qazının konsentrasiyasına təsir göstərir; 

b) İlkin okean sularının kimyəvi tərkibi dəyişmişdir. 

Dünya okeanı sularının əmələ gəlməsində biotanın iştirakı istisna olunmur.  

ç) Litosferdə bəzi dağ süxurları əmələ gəlmişdir. Dəmir, marqans, fosforit,  boksid, karbonat və silisium sü-

xurlarının geniş yataqlarının biotanın fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranmasına aid çoxlu dəlillər vardır. V. İ. Vernads-

ki qraniti keçmiş biosferin izləri adlandırır.  

ç) Qurunun səthində nadir xassəyə- münbitliyə malik olan torpaq qatı əmələ gəlmişdir. 

d) Sahəsinə görə olduqca nəhəng yarpaq səthlərinin cəminin buxarlandırıcı səthi yaranmışdır. Bu, buxarlan-

dırıcı effektinə görə okean səthindən geri qalmır və təxminən Dünya okeanının sahəsinə bərabərdir, yaxud Yerin 

quru sahəsindən 2,5 dəfə böyükdür. Bu, qurunun biotasına güclü kontinental rütubətlik dövrünü yaratmağa im-

kan vermiş və ona 70-75% nəzarət edir.  

e) Yerdə gətirmələrin böyük hissəsi formalaşmışdır. Təsdiq edilmişdir ki, bioloji aşınma dağ süxurlarının par-

çalanmasında əsas rol oynayır (xırda torpaq hissəciklərinin 80%-i monolit dağ süxurlarından əmələ gəlmişdir); 

ə) canlı maddə biogenlərinin miqrasiyasının qlobal tsiklinə nəzarət edir, yaxud maddələrin konsentrasiyası 

biotanın fəaliyyətindən çox asılıdır. Belə bir misal gətirək: həll olunmuş karbon qazının konsentrasiyası okeanın 

dibində səthinə nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Okeanın səthində isə karbon qazının konsentrasiyası atmosfer-

də olan konsentrasiya ilə müvazinət  (tarazlıq) vəziyyətində olur. Okeanın üst qatında həyat dayandıqda karbon 

qazının konsentrasiyası okeanın səthində  və  dərinliyində  bərabərləşir. Bunun nəticəsində atmosferə CO

2

-nin 

atılması baş verir. Bu isə fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Beləliklə, okeanın biotası atmosferdə CO

2

-nin 

konsentrasiyasına nəzarət edir, bununla da parnik (istilik) effektini nizama salaraq ətraf təbii mühitin sabitliyini 

təmin edir.  

---

 

96

Beləliklə, müasir biosfer bütün üzvi aləmin uzunmüddətli tarixi inkişafının təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsinin hasi-

lidir (yekunudur). Bu inkişaf prosesində biosferdə qarşılıqlı əlaqələrin və hadisələrin mürəkkəb şəbəkəsi yaran-

mışdır: abiotik və biotik faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində biosfer daim hərəkətdə və inkişafdadır. O, insan 

həyata qədəm qoyan zamandan bəri, yəni 2-3 milyon il ərzində böyük təkamül keçirmişdir.  

Biosfer, Yerin canlı maddələrin təsiri yayıldığı mühiti əhatə edir. Biosferə ozon səthinə kimi atmosferin bir 

hissəsi (20-25 km), litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı (orta hesabla 2-3 km) və bütün hidrosfer 

(okeanın dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. Biosferin ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər. 

Yer qabığının süxurlarında bakteriyaların müşahidə olunan ən dərin yeri 4 km təşkil edir. Neft yataqlarında 

2-2,5 km dərinlikdə çoxlu miqdarda bakteriya müəyyən edilmişdir. Lakin, biosferdə həyat olduqca qeyri-bəra-

bər yayılmışdır. O, səhrada, tundrada, okeanın diblərində, yüksək dağlıq ərazidə zəif inkişaf etsə də, biosferin 

digər sahələrində olduqca zəngin (bol) və çoxmüxtəlifliyi ilə fərqlənir.  

Canlı maddənin ən yüksək konsentrasiyası əsas mühitlərin ayrıldığı sərhədlərdə: litosfer və atmosferin sər-

həd qatında, yəni torpaqda, üç mühitin – torpaq, su və havanın bir-birinə yaxın qonşuluğunda, yəni – okeanların 

üst qatlarında, su hövzələrinin dibində  və xüsusilə litorallarda, çayların estuarilərində müşahidə olunur. V. İ. 

Vernadski litosferdə orqanizmlərin ən yüksək konsentrasiyalı yerini «həyat təbəqəsi» (pərdəsi) adlandırmışdır. 

Müasir baxışlara görə biosfer planetin möhtəşəm ekosistemi olub maddələrin qlobal dövranını saxlayır. Bios-

fer anlayışının coğrafi təbəqə və ya coğrafi örtük anlayışı ilə xeyli oxşarlığı var. Bəzi tədqiqatçılar onları sinonim 

hesab etsələr də aralarında prinsipial fərq də var. Tərifə görə coğrafi örtük  litosfer, hidrosfer və biosferin bir-biri 

ilə qarşılıqlı təmasda olan Yer təbəqəsidir. Coğrafi örtükdə fasiləsiz olaraq quru, atmosfer, Dünya okeanı və orqa-

nizmlər arasında maddələr və enerji axınları mübadiləsi baş verir. Beləliklə, coğrafi təbəqənin xarakterinə onun bü-

tün komponentlərinin eynidərəcəli təsvirləri daxildir. Biofer anlayışının isə mərkəzi həyatdır, həyatın yayıldığı 

mühitdir, canlı maddədir. Bu canlı maddəyə atmosferin qaz tərkibi, suların, torpağın tərkibi və s. daxildir.