QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Şəkil 8.1. Yer üzərində insanın əmələ gəlməsi 

 

Əmək fəaliyyətinin izləri kimi əmək alətləri 4,5-2,8 mln. illik tarixə malikdir. Bu dövrdə insanlar sadə əl 

alətləri quraşdırır, onların köməyilə heyvanları ovlayaraq özlərini qida ilə təmin edirdilər.  

Əlin hərəkəti (yerimə) vasitəsi funksiyasından azad olması yeni morfoloji adaptasiyanın inkişafına – əlin 

tutma qabiliyyətinin yaranmasına səbəb oldu. İnsanın dik yeriməsi vərdiş halına keçdikcə əllər tədricən hərəkət 

funksiyasından azad olurdu. Dik yerimə müvazinət orqanlarının inkişafına, əzələ reaksiyasının sürətlənməsinə 

və beyinciyin böyüməsinə səbəb oldu.  

İnsanın gündüz fəallığı insanabənzər meymunların qaranlıq gecə həyat tərzinin fəallığını əvəz etdi. Antilop 

kimi iri heyvanı öldürmək, güclü pələngin hücumunu dəf etmək üçün fərdlər qruplarda birləşməyə başladı. 

Müxtəlif fəaliyyət növləri ilə  məşğul olan qruplarda ünsiyyət vasitəsi olan dil  inkişaf tapdı.  İnsan üçün yeni 

böyük dəyişikliklər onun ali sinir sistemində, beynində baş verdi.   

Qeyd etmək lazımdır ki, insanın formalaşması prosesi əcdadlarımızın fərdlərinin dəyişkənliyi nəticəsində 

mümkün olmuşdur. Təbii seçmə Homo sapiyensin (insanın) təkamülündə həlledici rol oynamışdır. Müasir insan 

tipi son buzlaşma dövründə, təxminən 40-50 min il əvvəl formalaşmışdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu dövr 

ərzində insan ovçuluqla, meyvə  və s. yığmaqla, çox sonralar isə heyvandarlıq,  əkinçiliklə, kustarlıqla məşğul 

olmuşlar. Yalnız son iki-üç əsrlərdə isə  sənaye istehsalı inkişafının rolu artmışdır. Bütün bu tarixi dövr ərzində 

təbii mühitin rolu tədricən azalmış  və insan həyatında süni mühitin rolu artmışdır. Bu zaman təbii seçmənin 

təsirinin ölçüsü və keyfiyyət xarakteri də dəyişmişdir.  

Sosial dəyişkənlik və tibbin inkişafı  nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə  təbii seçmənin təsiri xeyli 

azalmışdır. Bununla belə, insan biososial varlıq olaraq bütün canlılar üçün universal olan ümumi bioloji 

qanunauyğunluqların təsirindən təcrid olunmamışdır. Y.P.Altuxov və O.L.Kurbatovanın (1984) xarici 

məlumatlardan gətirdiyi aşağıdakı rəqəmlər də bunu təsdiq edə bilər: insan enbrionunun 5%-i ontogenizin ilkin 

mərhələlərində  məhv olur (daxili səbəblərdən), 3%-ni ölü doğum təşkil edir, 3% reproduktiv yaşa çatmamış 

ölür, yaşlarının 20%-i nigaha daxil olmur və nigahın 10%-nin dölü olmur.  

Beləliklə, ilkin genofondun təxminən 50%-i sonrakı  nəsillərdə  təzələnmir, bu hadisənin  əksər hissəsi 

genetik cəhətdən asılı olur.  

---

 

124

Bütün digər növlər kimi insan da mühitdən asılı olduğu kimi, özü də mühitə təsir göstərir. Heyvandan fərqli 

olaraq insan zehni inkişafa (intellektə) malikdir. Onun intellekti mühüm faktor sayılan qida məhsullarının 

çatışmazlığını  kənd təsərrüfatı – maldarlıq və  əkinçilikdən istifadə etməklə  tənzimləməkdir. Bu, təxminən 10 

min il əvvəl baş vermişdir. İnsan özünün müstəqil (xüsusi) ekoloji sistemini qurmağa başladı.  

İnsanın düşüncə qabiliyyəti, lazımi  əmək alətlərini yaratması müvəqqəti də olsa, adi abiotik və biotik 

faktorların təsirinin qarşısını almaqda ona köməklik göstərdi. B.Nebel (1993, I cild) qeyd edir ki, bu təsirlərin 

qarşısının alınmasında insan aşağıdakılara nail olmuşdur:  

1) Bol ərzaq məhsulu əldə etmək; 

2) Su anbarları yaradaraq, onun suyunu yaşayış məntəqələrinə və tarlalara çıxarmaq; 

3) Yırtıcı və bir sıra xəstəliktörədən orqanizmlərə qarşı vasitələr yaratmaq;  

4) Yaşayış yeri tikməklə onu öz istəyinə uyğun qızdırmaq və ya soyutmaq üsullarını öyrənmək; 

5) Digər növlərlə rəqib mübarizəsində qalib çıxmaq.  

İnsan limiti təyin edilmiş (həddini aşmış) faktorların təsirinin qarşısını almağı öyrənsə də, ona 100% qalib 

gəlməyə qadir deyildir. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, insan öz mənzilini, öz iş yerini kondensionerləşmiş hava 

ilə təchiz edə bilər, lakin özünün iqlimdən asılı olmadığını zənn edə bilməz, əks halda kondensionerləşdirilmiş 

hava ilə tarlalarını, ev heyvanlarını və s.-ni də kondensionerləşmiş hava ilə təchiz edə bilərdi. Deməli, insan hələ 

də iqlim hadisələrindən – isti və soyuqdan, quraqlıq və yağışdan və digər hadisələrdən asılı olaraq qalır.  

Beləliklə, insan sosial varlıq olsa da, əslində  təbiət  həmişə onun varlıq faktoru olaraq qalacaq və insanı 

əhatə edən mühitin ayrılmaz hissəsini təşkil edəcəkdir. Bura həmçinin insanın yaratdığı süni mühit və ictimai 

əlaqələr də daxildir. Süni məskunlaşma mühiti də insana təsir göstərir, yaxud burada əks əlaqə yaranır, bu əlaqə 

insan populyasiyalarında baş verən həm bioloji, həm də sosial proseslərə təsir edir.