QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Fotodövrlük – günün uzunluğunun mövsümi dəyişməsinə orqanizmlərin reaksiyası haidisəsidir. Hər hansı 

bir məkanda ilin eyni vaxtında günün uzunluğu həmişə eyni olur. Bu, bitkiyə və heyvana həmin en dairəsində 

ilin fəsilləri üzrə müəyyənləşməyə imkan yaradır, yəni çiçəklənmənin başlanğıcı, yetişkənlik və s. Başqa sözlə – 

fotodövrlük canlı orqanizmdə fizioloji proseslərin ardıcıllığıdır.  

Fotodövrlüyü sadəcə gündüzün gecə ilə  əvəz olunmasından asılı olan adi xarici sutkalıq ritmlərlə 

eyniləşdirmək olmaz. Lakin heyvanlarda və insanda həyat fəaliyyətinin sutkalıq tsiklliyi növün anadangəlmə 

xassəsinə keçir, yəni daxili (endogen) ritmlər təşəkkül tapır.  

---

 

37

Bu ritmlər orqanizmə vaxtı hiss etməyə kömək edir, orqanizmin bu qabiliyyəti «bioloji saat» adlandırılır. 

Bu başqa yerlərə köçdükdə quşların günəşə görə hərəkətində köməklik göstərir və ümumiyyətlə, təbiətin daha 

mürəkkəb ritmlərində orqanizmlərə istiqamət verir.  

Fotodövrlük ünsiyyətcə möhkəmlənsə  də, yalnız digər faktorlarla birlikdə  (əlaqəli) təzahür edir (məs. 

temperaturla). Əgər «X» günü soyuq keçirsə, bitkinin çiçəklənməsi gecikir və ya yetişməkdə olan dövr soyuq 

keçdikdə kartofun məhsuldarlığı aşağı düşür. Subtropik və tropik zonalarda, mövsüm üzrə günün uzunluğu az 

dəyişdiyindən fotodövrlük mühüm ekoloji faktor sayıla bilməz – onu quraqlıq və yağışlı mövsümlərin 

növbələşməsi əvəz edir. Yüksək dağlıq zonada isə temperatur əsas siqnal faktoru hesab olunur.  

Bitkilərdə olduğu kimi, hava şəraiti poykiloterm heyvanlarda da əks olunur, homoyoferm heyvanlar isə bu-

na öz davranışlarının dəyişməsi ilə cavab verir: yuvasalma, miqrasiya və s.-nin vaxtı dəyişdirilir.  

İnsan yuxarıda göstərilən hadislərdən istifadə etməyi öyrənmişdir.  İşıqlı günün uzunluğunu süni olaraq 

dəyişərək bununla da bitkinin çiçəkləmə  və meyvəvermə vaxtını  dəyişmək (qış dövründə istixanalarda şitil, 

hətta meyvə yetişdirmək), toyuqların yumurtalama qabiliyyətini artırmaq və s. olar.  

Canlı  təbiət ilin mövsümləri üzrə Xopkinskinin bioiqlim qanununa uyğun olaraq inkişaf edir: müxtəlif 

mövsüm hadisələri  (fenotarix) yerin en və uzunluq dairəsindən, onun dəniz səviyyəsindən yüksəkliyindən 

asılıdır. Deməli, ərazi şimal, şərq və daha yuxarı ərazilərdə yaz gec, payız tez gəlir. Avropada en dairəsinin hər 

dərəcəsində mövsümi hadisələrin vaxtı üç gündən bir, Şimali Amerikada isə orta hesabla hər bir en dairəsi, hər 

bir uzunluq dairəsi və dəniz səviyyəsindən hər 120 m-də dörd gündən bir başlayır.  

Fenotarix müxtəlif kənd təsərrüfatı  və digər təsərrüfat işlərinin planlaşdırılmasında böyük əhəmiyyət 

daşıyır.