QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Mədən və karxanaların məhsulları – təbii mineral xammal olub filiz adlanır. Filiz – dağ süxuru olub, 

tərkibində müəyyən miqdarda metallar və onların birləşmələri və ya qeyri-metal minerallar (azbest, barit, 

kükürd, almaz, mika (slyuda)) olur.  

Kömür yataqları şaxtalarının məhsulları – kimyəvi texnoloji xassələrinə görə qonur, antrasit, daş kömür, 

yanar şistlərə bölünür. Daş kömürlər 10 markaya – sinfə bölünür.  

Qeyri filiz materialları dağ sənaye müəssisələrinin əsas məhsulları aşağıdakılardır: çınqıl, qum, qum-çınqıl 

qarışığı, tikinti daşı (but).  

Qazıntı yanacaqları növlərindən dünyada ən çox ehtiyatı olanı kömürdür. Mövcud qiymət qoymağa əsasən 

kömürün şərti yanacaq hesabı ilə ümumi geoloji ehtiyatı 9-11 trilyon tona çatır, tədqiq edilmiş ehtiyatı isə 1,2 

trln. ton təşkil edir.  

Neftin çıxarılan ehtiyatı 250-375 mlrd. ton şərti yanacaq qədər qiymətləndirilir. Neft ehtiyatının 2/3-si 

qədəri Yaxın və Orta Şərqin – Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Abu-Dabu, İran, İraqın payına düşür. ABŞ, Rusiya, 

Meksika, Venesuela, Nigeriya, Azərbaycan və bəzi digər ölkələr də neftlə zəngindir.  

Faydalı filiz qazıntıları arasında dəmir filizi böyük əhəmiyyət kəsb edir, yer qabığında onun ümumi ehtiyatı 

600 mlrd. tona çatır.  

Bəşəriyyət yer qabığı ilə min il qabaq əlaqəyə girmişlər. Arxeoloq və tarixçilərə məlumlur ki, hələ neolit 

dövründə əcdadlarımız faydalı mineralları, dağ süxurlarını, külçələri yer səthindən yığmaqla kifayətlənməmiş, 

onları yerin alt qatlarından da çıxarmışlar. Neolitdə, tunc və daş dövrlərində yerin alt qatlarında silisium, mis, 

dəmir filizi və duz çıxarılmışdır. Onların yerində lağım, süni quyular və yeraltı yollar aşkar edilmişdir. İnsan 

nəsillərinin bütün bu fəaliyyətləri yer qabığına real təsir göstərə bilməmişdir. Min illər keçdikdən sonra insanın 

yer qabığına təsiri qlobal miqyas almışdır.  

Bəşəriyyətin istifadə etdiyi təbii resursların ümumi həcminin 70%-dən çoxu yer təki resurslarının payına 

düşür. Onlardan 94%-i enerji daşıyıcıları (mühərrik) yanacaqları, istilik və atom elektrik stansiyaları 

yanacaqları), 90%-dən artıq ağır sənaye məhsulları (konstruksiya materialları, prokat, boru), 75%-ə qədər tikinti 

materialları, 60% gübrə  və 50% qeyri yeyinti təyinatlı xalq tələbatı malları istehsal olunur. Mineral resurslar 

yeyinti istehlakında (işlərində) mühüm əhəmiyyət kəsb edir, onun əsasında dərman preparatları hazırlanır (şəkil 

18.5).  

Çox hissəsi minerallaşan yeraltı artezian sularından balneoloji məqsədlər, həm də içməli su təchizatında 

geniş istifadə olunur. Mineral palçıqlar, termal su mənbələri müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi üçün gözəl vasitə 

hesab olunur.  

Yerin təki, həmçinin faydalı qazıntıların çıxarılması  məqsədi daşımayan bina və qurğuların, nəqliyyat 

kommunikasiya, anbar, mürəkkəb infrastruktur obyektlər və s.-nin yerləşmə məqsədi daşıyır.  

Minerallar (mineral resursları) bilavasitə istifadə oluna bilər, məsələn, mərmər, yaxud ondan uyğun kimyəvi 

birləşmələr alınır, məsələn, dəmir filizindən dəmir  əldə edilir. Minerallarda, suda və havada olan kimyəvi 

elementlər tarixin gedişində  tədricən çoxalır. Qədimdə yalnız 18 element, XVIII əsrdə – 29, XIX əsrdə – 62 

elementdən istifadə olunmuşdur. XX əsrin sonunda dağ  sənaye istehsalında faydalı qazıntıların 250-dən artıq 

növmüxtəlifliyindən istifadə edilmişdir.  

1961-1980-ci illərdə yerin təkindən, əsrin əvvəlindən bəri çıxarılan bütün kömürün 40%-dən çoxu, dəmir fi-

lizinin 55%-i, bütün neftin 73%-dən çoxu, təbii qazın 77%-i, kalium gübrələrinin 64%-i, fosfatların 66%-i, bok-

sit xammalın 80%-ə qədəri çıxarılmışdır.  

1950-ci ildən 1980-ci il daxil olmaqla inkişaf etməkdə olan kapitalist ölkələrində qurğuşunun istehsalı 1,7 

dəfə, sinkinki 2,4 dəfə, misinki 2,8 dəfə, volframınkı 3,3 dəfə, nikelinki 4,6 dəfə, molibden və kalium 

gübrələrininki 6,8 dəfə, fosfat filizininki 5 dəfə, boksidinki isə 11 dəfə artmışdır.  

Mineral resursların mühüm mənbəyi  okean hesab olunur. XX əsrin sonu, XXI əsrin  əvvəlində bütün 

---

 

264

dünyada xörək duzunun üçdə biri okeanlardan əldə edilmişdir. Xörək duzundan başqa, dəniz suyundan brom, 

maqnezium və digər elementlər alınır. Məsələn, bromun 99%-ə qədəri dəniz suyunda toplanır.  

Mineral xammal həmçinin dəniz sahillərindən, şelf zonasından və okeanın dibindən əldə edilir. Gələcəkdə 

sahil vilayətlərində tikinti sənayesi üçün qum və çınqılın mənbəyi ehtimal ki, dənizin dibi olacaqdır.  

Dənizin dibində,  şelflərin dərinliklərində neftin ehtiyatı tapılmışdır. Burada neftin çıxarılması 

Kaliforniyanın sahillərində, Mekiska və Fars körfəzində, Xəzər dənizində və başqa yerlərdə həyata keçirilir.