QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

İŞIQSEVƏR ORQANİZMLƏR –  bax: fotofillər. 

İŞLƏNMİŞ QAZLAR – Mühitin biotik komponentlər üçün (ilk 

növbədə insan üçün) avtomobillərin buraxdığı  təhlükəli qazlar (NO

2

, 

CO, qurğuşun, karbohidrogenlər və s.). Kükürd qazı bitkilərdə fotosin-

tez prosesini pozur, insanlarda xəstəliyə qarşı dözümlüyü azaldır. 

İYNƏYARPAQLI MEŞƏLƏR – Çılpaqtoxumlu bitkilərin ən geniş 

yayılmış yarımsinfi. 8 fəsiləyə (55 cinsə) daxil olan 600, o cümlədən 

Azərbaycan Respublikasında 9 (2 şam, 1 qaraçöhrə, 6 ardıc) növü bitir. 

Həmişəyaşıl, bəzən yarpağıtökülən ağac, nadir halda kollardır. 

Azərbaycanda iki növ şam ağacı bitir: eldar şamı və qarmaqvari şam. 

Kiçik sahələrdə  təbii halda qarmaqvari şam meşələri Kiçik Qafqazda 

Tovuz rayonu ərazisində  Əsrik və  Zəyəm çayları hövzəsində, nisbətən 

geniş sahəsi olan Kəpəz dağında (Göygöl, Maralgölü ətrafı daşlı-qayalı 

yamaclarda), Böyük Qafqazda isə qarmaqvari şam Filizçayı 

(Balakənçayı) hövzəsində  dəniz səthindən 800-1000 m yüksəklikdə 10 

ha sahədə bitir. Eldar şamı Azərbaycanın endemik ağac növü olub təbii 

halda yeganə bitmə yeri Qabırrı çayının sağ sahilində Elləroyuğu 

dağıdır (Eldar şamı qoruğu). 

Azərbaycanda giləmeyvəli qaraçöhrə ağacları tək-tək və qrup halında 

Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacı rayonlarında (Balakəndən 

---

 

223 

 

Şamaxıya qədər) Kiçik Qafqaz dağları rayonlarında (Tovuz, Gədəbəy, 

Daşkəsən, Gədəbəy) və Talış dağlarında dəniz səthindən 400-1800 metr 

yüksəkliklərdə bitir. 

Respublikamızda  əsasən 6 ardıc növü bitir:  kəsgin iyli 

ardıc,çoxmeyvəli ardıc, qırmızı ardıc, uzunsov ardıc, cırtdan ardıc və 

qazax ardıcı. Ağıriyli, çox meyvəli ardıc növləri Azərbaycanın quraq 

rayonlarında – Bozqır yaylada, Qobustanda, Böyük Qafqazda, Kiçik 

Qafqazda,  Şəmkir, Oxçu, Həkəri çayları hövzələrində yayılmışdır. 

Cırtdan və qazax ardıc kolları Böyük və Kiçik Qafqazın subalp 

zonasının daşlı-qayalı yamaclarında bitir.