QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

EKOLOGİSLƏR – insanı  əhatə edən mühitin qorunması  uğrunda 

kütləvi ictimai hərəkatın nümayəndələri. AFR, Fransa, İngiltərə  və b. 

ölkələrdə siyasi “yaşıl partiyanın” üzvləri. E. yalnız təbiəti mühafizə 

uğrunda deyil, həm də müharibələrə qarşı (atom müharibələrinə) 

mübarizə apararaq beynəlxalq demokratik hərəkatda iştirak edirlər. 

EKOLOGİYA – canlı orqanizmlər arasında və onların olduğu 

mühitlə qarşılıqlı əlaqə haqqında sintetik bioloji təlim (elm). E.-nın əsas 

predmeti daxilində enerji və üzvi maddələrin transformasiya prosesi 

gedən və bir-birilə qarşılıqlı  əlaqədə olan canlı orqanizmlərin 

məcmusunu öyrənməkdir. E.-nın  əsas vəzifəsi ekosistemdə enerji və 

materiyanın qarşılıqlı  təsirini öyrənməkdir. Müasir E.-nın diqqət 

mərkəzində ekosistemin konsepsiyası – ekoloji paradiqmanın 

konstruksiyasının əsası durur. Ayrı-ayrı fərdlər, populyasiyalar, növlər, 

qruplaşmalar və onların  ətraf mühitlə qarşılıqlı  əlaqəsi və ekoloji 

tədqiqat obyektləri hesab olunur, lakin müstəqil bir elm kimi E. üçün 

spesifik deyildir, belə ki, onlarla digər bioloji elmlər (botanika, zoolo-

giya, sistematika, genetika, biocoğrafiya və b.) məşğul olur. 

E. – yunan sözüdür (oykos – ev, daxma, logiya – elm). E. yunan sözü 

---

 

118 

 

olsa da onu ilk dəfə alman bioloqu 1869-cu ildə Ernest-Hekgel 

işlətmişdir. 

E. – elminin inkişafı XX əsrin əvvəlinə təsadüf edir. Çünki təbiətin 

vəziyyəti bu əsrin 30-cu illərinə qədər ciddi təşviş doğurmurdu. Lakin II 

Dünya müharibəsindən sonra təbiətə,  ətraf mühitə qarşı  mənfi 

münasibət ilbəil gücləndiyindən E. elmi tamamilə yeni, inkişafı  zəruri 

sayılan elm sahəsinə çevrildi. Hazırda elmi-texniki tərəqqinin sürətlə 

inkişafı ilə  əlaqədar və  ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərinin həlli 

müasir tətbiqi E.-ya olan maraq dairəsini özünün qanuni bioloji 

sərhədindən çıxarmışdır. Bununla əlaqədar E. elminin xüsusi sahələri 

meydana gələrək sürətlə inkişaf etməkdədir: qlobal E, insan E.-sı, sosial 

E., mühəndis E.-sı, k.t. E.-sı, memarlıq E.-sı, mədəniyyət E.-sı, sozolo-

giya, coğrafi E., geokimyəvi E., rekreasiya E.-sı, nəqliyyat E.-sı, və bir 

çox başqaları.Bu göstərilən sahələr ümumi E.-nın müstəqil bölməsi, 

yaxud nəzəri və  tətbiqi E.-ya bölünür. Bir tədris fənni kimi E. 4 əsas 

bölməyə ayrılır: 1) autekologiya və ya faktorlar E.-sı (ekoloji faktorlar 

haqqında təlim); 2) populyasiya E.-sı yaxud demekologiya ; 3) ekosis-

tem və qruplaşma E.-sı yaxud biosenologiya (biogeosenologiya); 4) Bi-

osfer haqqında təlim. Hazırda bir çox ölkələrdə, o cümlədən 

Azərbaycanda universitetlərin və pedaqoji institutların coğrafiya-

biologiya, biologiya-təbiətşünaslıq, biokimya, coğrafiya, təbiətşünaslıq 

və b. fakültələrində E. bir normativ (vacib) fənn kimi tədris olunur. 

– Akvatik ekologiya – su orqanizmlərinin ekologiyası. Termin F.-di 

Kastriyə (1981) məxsusdur. 

–  Analitik ekologiya – Ekologiyanın orqanizmlər və onların 

populyasiyalarının təbii mühitlə əlaqəsini öyrənən bölməsi. 

–  Bitki ekologiyası  – ekologiya elminin bitki orqanizmlərinin bir-

birilə  və olduğu yerin mühiti ilə olan əlaqəsini və  təsirini öyrənən 

sahəsi. 

– Kənd təsərrüfatı ekologiyası – bax: aqroekologiya. 

– Qidalanma ekologiyası – bax: Trofekologiya. 

–  Dinamiki (ekolyusion-dinamiki) ekologiya – orqanizmlər və 

onların qruplarının (populyasiyalarının) dinamik – təkamül planında 

yaşadığı mühitlə əlaqəsini öyrənən elm sahəsi. 

– Təkamül ekologiya – biologiyanın bir sahəsi olub təkamülün eko-

loji aspektlərini tədqiq edir. 

–  Ekzobiologiya – Yerdən kənar həyat formalarının axtarışına və 

tədqiqinə  həsr olunmuş eksperimental elm sahəsi. E.-nın  əsas 

problemləri:  ətraf mühitin ekstremal şəraitində quruda yaşayan 

orqanizmlərin sağ qalma mexanizmlərinin hüdudlarını müəyyən etmək 

---

 

119 

 

və öyrənməkdən;  ən mühüm bioüzvi birləşmələrin abiogen sintezi 

yollarını  və ilkin bioloji təkamül mərhələlərini aydınlaşdırmaqdan; av-

tomatik bioloji laboratoriyaların köməyi ilə başqa planetlərdə  həyatın 

aşkar edilməsinin avtomatik üsullarını  işləyib hazırlamaq və  həyat 

meyarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. 

–  Ekoloji biokimya – kimyəvi ekologiya, fitokimyəvi ekologiya – 

bitki və heyvanların qarşılıqlı  ələqələrinin biokimyəvi  əsasları 

istiqamətində tədqiqatlar aparan elm sahəsi. 

–  Ekoloji energetika – 1) ekologiyanın energetika proseslərinin 

(termodinamik qanunlar, energetik piramida, lindeman qanunu və s.) 

öyrənən bir bölməsi. 2) ətraf mühit üçün təhlükəsi olmayan (onu 

çirkləndirməyən) energetika (enerjinin alternativ mənbəyi), məs. hirdo-

helio və külək elektrik stansiyası, dənizin qabarma və çəkilməsinin geo-

termik enerjisi, dəniz suyunun temperatur qradiyenti, istilik nüvə enerji-

si və s.-dən istifadə. 

– Elektroekologiya – canlı təbiətdə elektrik əlaqələri haqqında elm. 

–  Ekopedologiya, edafoekologiya – ekologiya və torpaqşünaslıq 

ayrıcında (qovuşuğunda) kompleks elmi fənn. Torpağın abiotik 

(rütubətliyi, mexaniki-kimyəvi, qaz tərkibi, turşuluğu, temp-ru və s.) və 

biotik komponentləri arasında qarşılıqlı  əlaqəsini öyrənir. Termini 

K.D.Kirise (1974) təklif emişdir. 

–  Ekotoksikologiya, ekoloji toksikologiya – ekosistemin tərkibinə 

daxil olan canlı orqanizmlərə,  əsasən populyasiya və biosenozlara 

kimyəvi maddələrin toksik effekti ilə bağlı elmi və praktiki fənn. Zərərli 

maddələrin  ətraf mühitə daxil olan mənbəyini, onların yayılmasını  və 

ətraf mühitdə çevrilmələrini öyrənir. E.-nın  əsas bioloji obyekti insan 

sayılır. E. insan ekologiyasının mühüm problemini – ətraf mühitdə 

mövcud olan zərərli maddələrin ziyanından insan sağlamlığını qorumağı 

həll etməkdir. 

– Ekotopologiya – yer qabığının strukturu, funksiyası, elementar va-

hidinin təkamülü haqqında kompleks elm (ekologiya və fiziki coğrafiya 

qovuşuğunda). E. konsepsiyasını V.B. Soçava (1968, 1972) işləmişdir. 

–  Eksperimental ekologiya –  İnsanın bilavasitə müdaxiləsi ilə 

istifadə olunan metodların köməyi ilə aparılan tədqiqatlar vasitəsilə təbii 

və  mədəni ekosistemlərin, onların fraqmentlərinin, populyasiyalarının 

həyatını öyrənir. Bu obyektlərin bəziləri laboratoriya şəraitində model 

metodları ilə tədqiq olunur. 

– Epeyrologiya – Yer (quru) ekosistemlərinin ekologiyası. 

–  Etnik ekologiya – insan ekologiyası ilə etnoqrafiyanın 

qovuşuğunda yaranan elmi fənn. Etnik qruplaşmaların  ətraf təbii 

---

 

120 

 

mühitlə qarşılıqlı  təsirini öyrənir. E.e.-nın nəzəri  əsasları V.İ.Kozlov 

(183) tərfindən işlənmişdir. 

–  İnsan ekologiyası  – ekologiyanın insanın  ətraf mühitlə qarşılıqlı 

əlaqəsini öyrənən kompleks elm sahəsi (sosial ekologiyanın bir hissəsi). 

O, əhalinin inkişaf məsələlərini, onun qorunması və sağlamlığını, bios-

ferin və onun ayrı-ayrı hissələrinin antroposistemlə qarşılıqlı  əlaqəsini, 

həmçinin ətraf mühitin müxtəlif faktorlarının insan orqanizminə təsirini 

öyrənir. İ.e.-nın mühüm vəzifəsi insanın sosial fəaliyyətinin elmi-texniki 

inkişaf  şəraitində müxtəlif coğrafi regionların istehsal-iqtisadi 

qanunauyğunluqlarını  məqsədli mənimsənilməsini və  dəyişdirilməsini 

(islahat) aşkar etmək, həmçinin belə  şəraitdə  əhalinin qorunması  və 

sağlamlığının yaxşılaşdırılması üzrə  təbii qanunauyğunluqları 

öyrənməkdir. 

–  Kimya ekologiyası  – canlı  təbiətdə kimyəvi  əlaqələrin kompleks 

elm sahəsi. 

– Kosmik ekologiya – kosmik biologiya və fiziologiya-ekologiyanın 

bölməsi, kosmik gəmi və stansiyanın praktiki olaraq tam qapalı 

mikroekosistemlərində insanın və digər orqanizmlərin həyat fəaliyyətini 

tədqiq edir, uzunmüddətli (planetlər arası) uçuşlarda həyatı təmin etmək 

sistemini və mühitin tam regenerasiyalı  şəraitini yaratmaq imkanını 

(qismən su və qazların regenerasiyası) işləyib hazırlamağı öyrənir. 

–  Geokimyəvi ekologiya – ekologiyanın orqanizmlər və onların 

qruplarının geokimyəvi mühitlə  əlaqəsini, həmçinin orqanizmlər və 

onların qruplarının özlərinin ekosistem şəraitində geokimyəvi əlaqəsini 

öyrənən bölməsi. 

–  Mədəniyyət ekologiyası  – sosioloji ekologiyanın bölməsi; 

bəşəriyyətin öz tarixi boyu yaratdığı  mədəni və  təbii mühitin müxtəlif 

elementlərinin saxlanması və bərpası yollarını öyrənir (memarlıq, land-

şaft abidələri və b.). 

–  Populyasiya ekologiyası  – Ekologiyanın bir bölməsi; 

populyasiyanı növün sadə mövcudluq forması kimi öyrənir.  Əsasən, 

populyasiyanın struktur və dinamikasını, heyvan populyasiyasının 

cinsiyyət və yaş tərkibini tədqiq edir. P.e. həmçinin populyasiyanın eto-

loji strukturunu öyrənir, bu isə P.e.-nın quruluş xarakterini ifadə edir; 

ərazidən və onun ehtiyatlarından istifadəni, qarşılıqlı köməyi, 

düşməndən və  əlverişsiz  şəraitdən müdafiəni və çoxalmanı  təmin edən 

fərd birliyindən (heyvanlarda ailə, sürü, mikroorqanizm və ibtidai 

bitkilər koloniyası, ali bitkilərdə  ağac və qruplaşmalar və s.) ibarətdir. 

Populyasiyanın etoloji strukturunun formalaşması heyvanlarda məlumat 

ötürmə əsasında (kimyəvi, akustik, optik, mexaniki, elektromaqnit və s. 

---

 

121 

 

siqnalların köməyi ilə) gedir. Bu siqnallar reseptorlar vasitəsilə dərk edi-

lir və orqanizmlərin metabolizminə və davranışına təsir göstərir. Popu-

lyasiya uyğunlaşmasının mühüm xüsusiyyəti mühit şəraitinin dəyişmə 

diapozonunu (populyasiyanın dözümlüyünü) genişləndirən genetik po-

limorfizmdir. 

– Sitekologiya – sitologiya və ekologiya elm sahələri qovuşuğunda 

elm sahəsi. Xarici (ekoloji) amillərin canlı orqanizmdə hüceyrələrin 

funksiyasına təsirini öyrənir. 

–  Sosioloji ekologiya – Biosfer ekosistemində insan cəmiyyətinin 

səmərəli fəaliyyətinin  əsasları haqqında hələ tam formalaşmamış elm. 

İnsan fəaliyyətinin və texnologiyanın təsirinin artmasilə  əlaqədar S.e.-

nın əhəmiyyəti böyükdür. 

–  Tarixi ekologiya – ekologiyanın müxtəlif təbii sistemlərin, 

insanların onlara təsir etdiyi zaman ərzində  tədqiqi ilə  məşğul olan 

sahəsi. 

–  Tətbiqi ekologiya – Biosferin insan tərəfindən dağılması mex-

anizminin və bu prosesin qarşısının alınması üsullarının öyrənilməsi, 

həyat mühitini deqradasiyaya uğratmadan təbii resurslardan səmərəli 

istifadə edilməsi prinsiplərinin hazırlanması. T.e. ekoloji təkliflərin, 

xüsusilə  ətraf mühitin təmizlənməsinin, səhralaşma prosesi ilə 

mübarizənin, torpağın rekultavisiyasının, iri sənaye müəssisələrinin 

layihələşdirilməsinin bilavasitə  həyata keçirilməsi ilə  məşğul olur. T.e. 

ekologiya və  təbiiətdən istifadə qanunları, qaydaları  və prinsiplərinə 

əsaslanır. 

– Ümumi ekologiya – Bitki və heyvanat aləminə xarakterik olan or-

qanizm və mühit arasındakı ümumi qanunauyğunluqları öyrənən elm 

sahəsi (bir bioloji varlıq kimi insan da daxil olmaqla). 

– Fizioloji ekologiya – ekologiyanın bölməsi; orqanizmin (fərdlərin) 

adaptasiyası  və uyğunlaşma dəyişkənliyi  əsasında müəyyən dəyişilmə 

qanunauyğunluqlarını öyrənir. 

–  Heyvan ekologiyası  – ekologiyanın heyvanların həyat  şəraitinin 

onların yaşadığı  şəraitlə  əlaqəsini, həmçinin heyvan orqanizmin əsas 

fəaliyyətində (qidalanma, çoxalma, yaşayış, sayının dəyişməsi və s.) 

mühit amillərinin rolunu öyrənən sahəsi.