Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 8. HORMONLAR, TƏSNİFATI, TƏSİR MEXANİZMİ, KİMYƏVİ 
NH
2 
NH
2 
COOH 
│
 
SO
2
NH
2 
│
 
SO
2
H
 
│
 
COOH 
│
 
Para-aminbenzoy 
turşusu 
Streptosid 
Nikotin 
turşusu 
Piridin-3- 
sulfoturşusu 
N
 
N
 

84 
 
                   TƏBİƏTİ, FUNKSYALARI 
 
 
P L A N 
 
 
1. Hormonlar haqqında ümumi məlumat 
2. Hormonların təsir mexanizmi və təsnifatı 
3. Qalxanabənzər vəzin hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları 
4. Böyrəküstü vəziləri hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları 
5. Mədəaltı vəzi hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları 
6. Tənasül vəzi hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları 
7. Hipofiz vəzi hormonları, funksyaları 
8. Hormonoidlər, kimyəvi təbiəti, fnksyaları 
 
 
1.  Hormonlar  haqqında  ümumi  məlumat:  Orqanizmdə  maddələr  mübadiləsini 
tənzim  edən  sistemlərdən  biri  də  hormonal  sistemdir.  Hormonal  sistem  bütün 
endokrin  vəzilərinin  (daxili  sekresiya  vəzilərinin)  təsiri  ilə  həyata  keçirilir. 
Endokrin vəzilər aşağıdakılardır: 
 
 

85 
 
1.  Epifiz,  2.  Hipofiz,  3.  Qalxanvari  vəzi,  4.  Paraqalxanvari  vəziləri,              
5.  Hipotalamus,  6.  Böyrəküstü  vəzilər;  a)  Böyrəküstü  vəzin  beyin  maddəsi,           
b)  Böyrəküstü  vəzin  qabıq  maddəsi,  7.  Mədəaltı  vəzi,  8.  Tənasül  (cinsiyyət) 
vəziləri, 9. Timus və s. 
Endokrin  vəzi  toxumalarının  yaratdığı  maddələri  bir  başa  qana  ifraz  etməsi 
prosesi  daxili  sekresiya  adlanır.  Daxili  sekresiya  vəzilərinin    hüceyrələrinin 
yaratdığı xüsusi maddələrə hormonlar adı verilmişdir.  
Hormonlar 2 əsas qrupa bölünür: 
1.  Liofil  hormonlar.Bunlara  steroid  hormonları,  estradiol,  testosteron, 
kalsitreol, yodtironinlər, tiroksinlər və s. aiddir. 
2.  Hidrofil  hormonlar.  Bunlara  isə  histaminlər,  serotoninlər,  melatonin, 
adrenalin, tiroliberin, tireotropin, insulin, qlükaqon və s. aiddir. 
Liofil  hormonlar  sintez  olunan  kimi  qana  ifraz  edilir.  Asanlıqla  hüceyrə 
membranını  keçir,  hüceyrədaxili  reseptorlarla  birləşir.  Hüceyrədaxili  genlərin 
çevrilmələrini tənzimləyir. Daşıyıcı zülallar vasitəsilə daşınır.  
Hidrofil  hormonlar  peptid  təbiətli  və  yaxud  da  amin  turşularının 
törəmələridirlər  və  bəzi  hüceyrələrdə  toplana  bilirlər,  hüceyrə  daxilinə  keçə 
bilmirlər,  membran  səthindəki  reseptorlarla  birləşə  bilirlər.  Qan  axınında 
daşıyıcısız hərəkət edirlər.  
Hormonlar  –  xüsusi  üzv  və  toxumalarda  hazırlanaraq  qana  və  limfaya  ifraz 
edilən  hazırlandığı  yerdən  kənarda  orqanizmin  müxtəlif  üzvlərinin  funksyasına 
təsir göstərən spesifik aktiv maddələrdir. 
Hormon  termini  1905-ci  ildə  E.  N.  Starlinq  tərəfindən  elmə  daxil  edilmiş 
(yunanca hormao - oyadıram) və əvvəllər müxtəlif mənşəli bioloji aktiv maddələri 
adlandırmaq məqsədilə işlədilmişdir. 
Hormonlar  ilk  dəfə  Burdax  və  Myuller  tərəfindən  (1845)  sonralar  Bertold 
(1889) və Braun Sexar (1892) bu işlə məşğul ilmağa başlamışdır. 
Hormonlar  maddələr  mübadiləsini,  fermentetiv  prosesləri  ayrı-ayrı 
orqanların  funksiyasını  nizama  salır.  Bunların  təsirində  qarşılıqlı  əlaqə  vardır. 
Onlar orqanizmdə həm sərbəst, həm də zülallar, fosfatidlər, üzvi turşular və başqa 
maddələrlə  kompleks  səklində  olur.  Bu  formalar  sinir  impulslarının  təsirindən 
dəyişə bilər. 
Hormonlar  ayrı-ayrı  toxuma  və  orqanlarda  biokimyəvi  reaksiyaları 
tənzimləyir.  Məsələn:  hormonlar  nRNT-ın  sintezini,  ribosomun  funksiyalarını 
aminturşuların daşınmasını (translyasiya) nizama salır. 
Mərkəzi  sinir  sistemi  ilə  daxili  sekresiya  vəzlərini  ifraz  etdiyi  hormonlar 
arasında  siqnallar  ötürən  peptid  quruluşlu  (tərəfli)  hormonlar  mövcuddur.  Bu 
hormonları tənzimləyici-faktorlar və ya neyrohormonlar adlanır.  

86 
 
Hormonlar  digər  maddələrdən  öz  spesfikliyinə,  yüksək  bioloji  aktivliyinə, 
xüsusi vəzilərdə sintez olunaraq qana ifraz etmələrinə və təsirinin distanlığına görə 
fərqlənir.  Göstərilən  xassələrin  hamısına  malik  olan  hormonlar  həqiqi  hormonlar
 
hesab edilir.  
Hormonların spesifikliyi – onun  xarakterik kimyəvi quruluşuna  və quruluşa 
müvafiq  gələn  bioloji  təsir  xüsusiyyətinə  malik  olması  müəyyən  bir  vəzdə  sintez 
olunaraq qana ifraz edilməsi nəzərdə tutulur.  
Hormonlar  çox  yüksək  bioloji  aktivliyə  malikdirlər.  Onlar  olduqca  kiçik 
dozalarda  (bioloji  mayelərin  hər  100  ml-də  nanoqram  və  mikroqram  10
-6
  dozada) 
öz təsirini təzahür etdirir. Onlar yalnız periferik toxumalarda müəyyən dəyşirikliyə 
uğradıqdan sonra hormonal aktivliyi əldə edirlər. Buna görə onları parahormonlar 
adlandırmaq  daha  məqsədəuyğundur.  Cinsiyyət  vəzlərində  və  böyrəküstü  vəzinin 
qabıq  maddəsində  hazırlanan  androstendion  və  dehidroepiandrosteron  parahor-
monların nümayəndələridir. Bəzi endokrin vəzilərin məhsulları eyni zamanda həm 
hormon,  həm  də  parahormon  vəzifəsini  daşıya  bilir  (məsələn,  testosteron, 
lipotropin). 
Həqiqi  hormonlar  toxuma  hormonlarından  fərqli  xüsusiyyətləri  sintez 
olunduğu  vəzdən  xeyli  uzaqda  yerləşən  toxumalar  təsir  göstərməsidir.  Bu  xassə 
hormonların – distantlığıdır.  
Endokrin  vəzilərin  fəaliyyətində  əks-əlaqə  prinsipi  mövcuddur.  Belə  ki, 
hipovizin  ön  payının,  qalzxanabənzər  vəzinin,  cinsiyyət  vəzlərinin  və  böyrəküstü 
vəzin  qabıq  maddəsinin  fəaliyyətini  tənzim  edən  bir  neçə  hormon  hipovizin  ön 
payının hormonlarının sekresiyasına təsir göstərir.  
Endokrin  vəzilərin  fəaliyyətinin  sinir  sistemindən  asılılığı  əlaqəli  və  əks 
əlaqəli formada qurulmuşdur.  
Sinir  sistemi  endokrin  vəzlərin  fəaliyyətinə  əsasən  hipotalamus  vasitəsi  ilə 
təsir  göstərir.  Xarici  və  daxili  amillərin  təsiri  altında  orqanizmin  toxumalarında 
yerləşən reseptorlarda impulslar yaranaraq mərkəzi sinir sisteminə verilir. Nəticədə 
hipotalamusda  spesifik  tənzimedici  hormonlar  (leberinlər  və  statinlər)  sintez 
olunur.  Onların  təsiri  ilə  hipovizin  ön  payının  hormonlarının  sintezi  sürətlənir  ya 
da  ləngiyir.  Hipovizin  ön  payının  hormonları  isə  öz  növbəsində  digər  daxili 
sekresiya  vəzilərinin  fəaliyyətinin  tənzimində  iştirak  edir.  Beləliklə,  yuxarıda 
göstərilən xassələr hormonların bioüzvi maddələrin xüsusi bir qrupu kimi səciyyə-
ləndirməyə  və  onları  digər  humoral  amillərdən  (sinir  sisteminin  mediatorları, 
toxuma  hormonları  və  s.)  fərqləndirməyə  əsas  verir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
humoral  amillərin  hormonal  və  qeyri-hormonal  növlərə  bölünməsi  müəyyən 
dərəcədə  məqsədəuyğun  olsa  da,  şərtidir.  Hormonlarla  prohormonlar,  histohor-
monlar  və  hüceyrədaxili  tənzimedicilər  arasında  kəskin  fərq  yoxdur.  Bəzi 
birləşmələr bu maddələr arasında aralıq mövqe tutur. Eyni bir maddə həm hormon, 

87 
 
həm  də  histohormon  üçün  səciyyəvi  olan  xassələrə  malik  ola  bilər  (məsələn, 
progesteron).  Bundan  əlavə,  qeyri-hormonal  amillərin  əksəriyyətinin  təsir 
mexanizmi hormonların hüceyrələrə təsirinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.  
2.  Hormonların  təsir  mexanizmi  vətəsnifatı:  Hormonlar  toxuma  və  hücey-
rələrin  funksiyalarına  seçmə,  spesifik  təsir  edir.  Bu  isə  hüceyrələrdə  hormonlara 
birləşəcək spesifik zülal reseptorlarının varlığı ilə əlaqədardır. Həmin reseptorlar 2 
qrupa  bölünür.  Onlardan  bir  qrupu  plazmatik  membranın  (hüceyrə  örtüyünün 
xarici) səthində  yerləşir. Digəri-sitoplazmatik reseptorlar  isə  hormonla  hüceyrənin 
daxilində  birləşir.  Birinci  növ  reseptorlar  adenilatsiklaza  ilə  əlaqədar  olduğundan 
adenilatsiklaza  sistemi  adlanır.  Hormon  (məsələn,  prolaktin)  zülal  reseptoru  ilə 
birləşərək hormon-reseptor kompleksini əmələ gətirir. Bu da adenilatsiklazaya təsir 
edib, onu fəallaşdırır. Sonuncu isə ATF-i siklik AMF-ə (ts AMF) çevirir. 
 
F
F
AMF
ATF
TS



 
 
Siklik AMF hədəf hüceyrədə bəzi orqanellaların (məsələn, nüvə) və bir sıra 
spesifik  zülalların  (məsələn,  xromatin  zülallarının)  fosforlaşmasını  sürətləndirən 
fermentləri  (nüvə  proteinkinazaları:  məsələn,  fosforilaza)  fəallaşdırır.  Nəticədə 
hüzeyrədə  gen  fəallaşır  və  müvafiq  maddənin  (məsələn  süd  vəzi  hüceyrəsində) 
kazeinin sintezinə başlanır.  
Hormonun (məsələn, adrenalin) seçmə təsiri müvafiq reseptorun quruluşu ilə 
əlaqədardır.  Fermentlərin  fəallığı  siklik  QTF  və  başqa  nukleotidlərlə, 
proataqlantinlərlə  də  tənzimlənir.  Bu  yolla,  yəni  adinilatsiklaza  sistemi  ilə  zülal 
(prolaktin, insulin bə s.) və polipeptid (adrenokortikotropin, qlükoqon və s.) təbiətli 
hormonlar, katexolaminlər (adrenalin. noradrenalin) təsir edir. 
Steroid 
hormonları 
(kortikosteroidlər, 
androsteronlar, 
estrogenlər) 
sitoplazma  reseptorlarına  təsir  göstərir.  Onlar  spesifik  zülal-reseptorlarla 
birləşərək,  sitoplazmada  mitoxondiryalarda  və  başqa  orqanlarda  hormon-reseptor 
kompleksi  əmələ  gətirir.  Həmin  komplekslər  hədəf  hüceyrənin  sitoplazmasından 
nüvəsinə  keçərək,  xromosomlardaki  xüsusi  zülallarla  (akseptorlarla)  birləşir  və 
transkripsiyaya təsir edir. Bu zaman genlər fəallaşır, PHT-nin, o cümlədən mPHT-
nin,  müvafiq  fermentlərin  və  başqa  zülalların  (məsələn,  yumurtalıq  yolunda 
ovalbuminin)  sintezi  sürətlənir.  Sitoplazmatik  zülal  reseptoru  hormonun  təsirinin 
vasitəsi  olub  bu  xassəni  yalnız  hormonla  birləşdikdə,  kompleks  əmələ  gətirdikdə 
qazanır.  Göstərilən  mexanizimlər  hormonların  təsirində  əsas  sayılır.  Lakin 
hormonların təsiri ilə mübadilə proseslərinin tənzimində əlavə spesifik amillər də  
iştirak edir. 

88 
 
─
CH
2
─ ─
CH COOH 
             
│
 
             NH
2 
│
 
J 
J 
│
 
O 
HO
─
 
J 
│
 
Üçyodtrionin 
Hazırda  100-ə  yaxın  hormon  və  hormonoid  məlumdur.  Hormonoidləri 
(histamin, serotonin, bradikinin, renin, qastrinsekretin və s.) toxuma hormonları da 
deyilir. Onlar adi hüceyrələrdə əmələ gəlirlər.  
Hormonlar  təsirinə  görə  2  yerə  ayrılır:  buraxıcı  və  icraçı.  Buraxıcılara 
hipotalamusun  neyrohormonları  aiddir.  Onlar  bəzi  daxili  sekresiya  vəzilərinin 
fəaliyətini tənzimləyir. İcraçı hormonlar isə boy, inkişaf, məhsuldarlıq, çoxalma və 
s-də əlaqədar mübadilə proseslərinə təsir edir. 
Hormonlar  kimyəvi  təbiətinə,  funksiyalarına  və  əmələgəlmə  yerlərinə  görə 
də təsnif olunur.  
Hormonlar kimyəvi təbiətinə görə 3 əsas qrupa ayrılır: zülal, aminturşuların 
törəmələri  və  steroid  hormonları.  Zülal  təbiətli  hormonlar  sadə  (somatotropin, 
prolaktin,  insulun)  və  mürəkkəb  zülal  (tireotropin,  liporopin),  polipeptid 
(somayostatin,  vazopressin,  oksitosin)  olur.  Bəziləri  isə  aminturşularının 
(böyrəküstü  vəzin  beyin  maddəsinin  və  qalxanabənzər  vəzinin  hormonları) 
törəmələridir.  Steroid  hormonları  sterinlərdən  əmələ  gəlir.  Aşağıda  hormonların 
əmələgəlmə yerlərinə görə təsnifi verilir. 
3.  Qalxanabənzər  vəzin  hormonları,  kimyəvi  təbiəti,  funksyaları: 
Qalxanvarı vəzi çəkicə kiçik olmasına baxmayaraq, qanla ən yaxşı təchiz olunmuş 
orqandır. İnsanda bunun çəkisi 25-30 q, inəkdə 10-15 q, qoyunda 5 q, donuzda 7-8 
q  olur.  Bu  vəzidə  əmələ  gələn  hormona  tiroksin  və  ya  tetrayodironin  deyilir. 
Tiroksini  ilk dəfə 1919-cu  ildə  Kendal  tireoqlobulin adlanan zülalın  hidrolizindən 
ayrılmışdır.  Qalxanvarı  vəzin  folikulunda  olan  bu  zülalda  0,5-1  %  yod  vardır. 
Onun molekul kütləsi 650-700 min daltonlara yaxındır. 
Son  zamanlar  heyvanların  qanında  xüsusi  maddənin-üçyodtironinin  də 
varlığı  müəyyən  edilmişdir.  Bu  maddə  tərkibcə  tiroksinə  yaxındır,  amma  fəallığı 
ondan 10 dəfə artıqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qalxanvarı vəzidə az miqdarda monojodtirozin də olur. 
Tiroksinin  maddələr  mübadiləsində  rolu  böyükdür.  O  qaz  mübadiləsini, 
qanda 
qlükozanı 
artırır, 
mitoxondrilərdə 
oksidləşməklə 
fosforlaşmanın 
intensivliyini nizamlayır.  
Tiroksin və tiryodtironin orqanizmdə öz funksiyalarını başa çatdırdıqdan 

89 
 
sonra  tez  aminləşmə,  yodsuzlaşma  və  konfuqasiya  proseslərinə  uğrayır.  Yodun 
ayrılması  toxumalarda  tiroksin-halogenaza  fermentinin  iştirakı  ilə  baş  verir. 
Parçalnmadan  ayrılan  yod  əsasən  qeyri-üzvi  birləşmələr  şəklində  böyrəklər 
vasitəsilə xaric olunur. 
Trioksinin istehsalı azalırsa, hipotireoidizm baş verir. Bu qalxanvari vəzinin 
atrofiyalaşmasından  əmələ  gəlir.  Bu  zaman  insan  və  heyvanda  qısa  boyluluq 
müşahidə olunur, kretinizm baş verir.  
Əgər  bu  hal  yaşlılarda  müşahidə  edilərsə,  miksedema  adlanır.  Bu  zaman 
xəstələr  çox  yaşlı  görünür,  mübadilə  prosesi  zəifləyir,  sulu  şişlər  əmələ  gəlir  və 
piylənmə müşahidə olunur.  
Qalxanvarı  vəzinin  degenerativ  böyüməsində  endimik  ur  xəstəliyi  əmələ 
gəlir.  Bu  xəstəlik  insan  və  heyvanlarda  ən  çox  yod  az  olan  yerlərdə  (dağlıq  və 
dağətəyi rayonlarda) baş verir. Azərbaycanda bu xəstəliyə Zaqatala-Şəki zonasında 
rast  gəlinir.  Xəstəliyin  baş  verməməsi  üçün,  yəni  profilaktik  məqsədlə  kalium-
yodiddən istifadə olunur.  
Qalxanvarı  vəzinin  hiperfunksiyasına  da  təsadüf  edilir.  Bu  zaman  Bazedov 
xəstəliyi  əmələ  gəlir.  Bu  da  mübadilə  proseslərini  intensivliyi  ilə  xarakterlənir. 
Nəticədə  orqanizm  zəifləyir,  spesifik  əlamət  olaraq  çəpgözlülük  baş  verir, 
arıqlama, ətraflarda titrəmə müşahidə olunur.  
Qalxanvari  ətraf  vəzilər  qlxanabənzər  vəzinin  arxa  səthində  yerləşən 
sarımtıl-qırmızı rəngli xırda törəmədir (çəkisi 0,1-0,15 q-dır). 
Bu  vəzilərin  sintez  etdiyi  hormon  paratireokrin  və  ya  parathormon  adlanır. 
Parathormon 84 aminturşusunun qalığından və lipidlərdən əmələ gəlmiş mürəkkəb 
zülaldır, tərkibində 12,6-15,5% azot var, molekul kütləsi 700 min daltona yaxındır. 
Bu zülal  iki  fraksiyadan  ibarətdir.  Fəal  faksiya suda, duz  məhlullarında  yaxşı  həll 
olur,  proteolitik  fermentlərin  təsirindən  inaktivləşir.  Parathormon  Ca
2+
  və  fosfat 
ionlarının bağırsaqlarından sorulmasını sürətləndirir. 
Qalxanvarı  ətrafı  vəzilərin  hormonlarının  çatışmazlığında  qanda  kalsiumun 
miqdarı  azalır,  quanidin  və  fosfor  çoxalır,  çünki  parathormon  kalsium  və  fosfor 
mübadiləsinin  nizamlanmasında  iştirak  edir.  Sinir  sisteminin  oyanması  sürətlənir, 
tetaniya  baş  verir.  Bədənin  müxtəlif  əzələlərində  sinir  əzələ  oyanıqlığının 
yüksəlməsi müşahidə edilir. 
4. Böyrəküstü vəziləri hormonları, kimyəvi təbiəti, funksyaları: Böyrəküstü 
vəzilər cüt üzvlərdən olub böyrəklərin kranıal hissəsində yerləşir. 
Böyrəküstü  vəzilərin  həm  qabıq,  həm  də  beyin  hissəsində  çoxlu  hormonlar 
istehsal  edilir.  Bu  vəzilərin  çəkisi  insanda  10-12  q,  inəkdə  10-30  q,  donuzda  5  q, 
qoyunda  3-4  q  olur.  Bunların  çəkisinin  10%-i  beyin  qatından,  90%-i  isə  qabıq 
qatından  ibarətdir.  Böyrəküstü  vəzilərin  beyin  hissəsində  əmələ  gələn  hormonlar 
katexolaminlər  adlanır:  buraya  üç  hormon-adrenalin,  noradrenalin  və  izopropilad-

90 
 
O 
O 
O 
O 
 
       
O 
 
H
 
     
 
       C 
       
│
 
CH
2
OH 
│
   
C O
═  
│
 
 
HO 
 
      
CH
2
OH 
      
│
   
      CO 
       
      
OH
 
HO 
 
      
CH
2
OH 
      
│
   
O
═
C 
       
      
OH
 
      
CH
2
OH 
      
│
   
O
═
C 
       
│
 
 
HO 
 
O 
Kortikosteron 
Kortizon 
Kortizol 
Aldosteron 
renalin aiddir. Adrenalin və noradrenalin həmçinin simpatik sinir sisteminin hücey-
rələrində əmələ gəlir.  
Adrenalin (və ya epinefrin) tipozinin və ya fenilalaninin törəməsidir. 
 
 
 
Adrenalin  özü  noradrenalinin  törəməsidir,  onun  metilləşməsindən  əmələ 
gəlir.  Bu  hormon  karbohidratların  mübadiləsində  iştirak  edir.  Fosforilazanin 
fəallığını  artırmaqla,  qlikogenin  qlükozaya  qədər  parçalanmasını  sürətləndirir, 
hiperqligemiyaya (qanda qlükozanın çoxalmasına) səbəb olur. Adrenalinin fəallığı 
noradrenalindən  4-8  dəfə  artıqdır.  Adrenalin  orqanizmə  çox  kiçik  dozalarda 
fizioloji təsir göstərə bilər. Onun optimal dozası (1 kq çəkiyə 0,0001 mq olmaqla) 
ürəyin  yığılmasını  sürətləndirir.  Qan  damarlarını  daraldaraq  arterial  təzyiqi 
yüksəldir (tac damarlar müstəsna olmaqla). 
Böyrəküstüvəzilərin qabıq  hissəsində  isə  indiyə kimi  30-a qədər  hormonun 
varlığı  müəyyənləşdirilmişdir.  Bunların  hamısı  sterinlərin  ketoörəmələridir, 
steroidlərdir. Misal  olaraq kortikoste-ron,  kortizon, kortizol  (oksikortikosteron)  və 
s. göstərilə bilər. 
Böyrəküstü  vəzinin  qabıq  maddəsində  sintez  olunan  hormonların 
quruluşlarının  əsasını  tsiklopentanperhidrofenantrenin  törəmələri  olan  preqnan  və 
allopreqnan  təşkil  edir.  Böyrəküstü  vəzilərin  ümumi  çəkisinin  5%-ə  qədəri 
xolesterinin payına düşür. Ondan kortikosteroidlər sintez olunur.  
Bu  hormonlar  zülalların,  karbohidratların,  yağların  və  mineral  maddələrin 
(düzların, suyun) mübadiləsində əsas rol oynayır. 
Mineral  maddələrin  mübadiləsində  iştirak  edənlərə  mineralokortikoidlər 
deyilir.  Məsələn,  aldosteron,  dezoksikortikosteron  və  s.  Bunların  təsirilə 
hüceyrələrdə  və  bioloji    mayelərdə  natrium  və  kalium  ionlarının  paylanması 
nizamlanır.  
 
 
 
 
 
 
        
 
C
6
H
5
               C
6
H
4
OH        C
6
H
3
(OH)
2
       C
6
H
3
(OH)
2            
C
6
H
3
(OH)
2
            C
6
H
3
(OH)
2
  
          
│
│
│
│
│
│
                                                                                                                 
          CH
2  
  -½O
2    
   СH
2
    +½O
2
   CH
2
  - CO
2
      CH
2
  +½O
2
       CHOH   +CH
3
      CHOH 
          
│
│
│
│
│
│
                                                                                                                 
H
2
N
─ ─
CH COOH    CHNH
2
          CHNH
2
            CH
2
NH
2
           CH
2
NH
2
               CH
2
 
                                 
│
│
│
                                                                                               
                                 COOH          COOH                                                                  NH−CH−(CH
3
)
2 
 
    
Fenilalanin      Triozin               Dofa-               Dofamin         Noradrena-         Adrenalin 
                                            (dioksifenilalanin)                                  lin 

91 
 
Qlükokortikoidlər  (kortizon,  kortikosteron,  pksikortikosteron  və  s.) 
karbohidratların  mübadiləsində  iştirak  edir.  Bu  vəzilərin  xəstəliyi  nəticəsində 
xroniki  kaxeksiya  və  zəiflik  müşahidə  olunur,  dəridə  piqmentasiya  pozulur.  Buna 
bürünc və ya Addison xəstəliyi deyilir. 
5.  Mədəaltı  vəzi  hormonları,  kimyəvi  təbiəti,  funksyaları:  Mədəaltı  vəzi 
(pankreas)  qarşıq,  yəni  həm  ekzokrin,  həm  də  endokrin  funksiyalı  vəzilərdəndir. 
Onun axacağı onikibarmaq bağırsağa tökülür.  
Bu  vəzin  çəkisi  insanda  80-90  q,  qaramalda  120  q,  donuzda  60  q,  və 
qoyunda 40 q-dır.  
Mədəaltı  vəzinin  hormonu  insulin  Langerhans  adacıqlarında  beta-hüceyrə-
lərdə əmələ gəlir. İnsulinin öyrənilməsinə təxminən 50 il bundan əvvəl Minkovski, 
L.  Sobolyov,  F.  Bantinq  və      Ç.  Best  tərəfindən  başlanmışdır.  Hazırda  müəyyən 
edilmişdir ki, insulin sadə zülaldır. Qeyri-fəal 84 aminturşusunun qalığından ibarət 
proinsulin şəklində  istehsal olunur. Fəallaşdıqda  iki  hissədən parçalanaraq, 31-63-
cü  amin  turşusunu  itirmiş  proinsulin  fəal  formaya-insulinə  keçir.  İnsulinin 
tərkibində 51 aminturşusunun  qalığı vardır. Bunlar 2 polipeptid zəncirində birləşir, 
zəncirin  birində 21 amin türşusunun, digərində 30 aminturşusunun qalığı vardır.  
İnsulinin nəinki kimyəvi tərkibi, hətta quruluşu da bizə məlumdur. Hazırda o 
sintez  də  edilmişdir.  Müxtəlif  heyvanların  insulini  21  aminturşusundan    ibarət 
polipeptid  zəncirində  (A)  8-10-cu  aminturşularına  görə  fərqlənir.  Belə  ki, 
qaramalda  və  qoyunda  8-ci  aminturşusu  alanin  olduğu  halda,  insanda,  donuzda, 
atda, itdə, adadovşanında izoleysindir. Deməli, insulin növ xüsusiyyətinə malikdir. 
İnsulin  karbohidratların  mübadiləsində  iştirak  edir.  O  adrenalinin  əksinə  təsir 
göstərir,  yəni  qanda  şəkərin  miqdarını  azaldır.  Heksokinazanın  fəallığını  artırır, 
qlükozanın qlikogenə çevrilməsini sürətləndirir. 
 
 
İnsulin  piroüzüm  turşusundan  qlükozanın  sintezini  kataliz  edən  fermentlər 
sisteminin  aktivliyini  azaltmaqla,  qlikonegenez  prosesinə  ləngidici  təsir  göstərir. 
Onun  təsirindən  peptidlərin  sintezi  artır,  zülalların  parçalanmasını  ləngidir, 
qaraciyər  hüceyrələrində    karbohidratlardan  lipidlərin  sintez  olunmasını 
sürətləndirir.  İnsulin  hüceyrə  divarlarında  osmotik  təzyiqə  təsir  edərək  Na
+
, 
K
+
,PO
4
3-
  ionlarının,  həmçinin  qlükozanın  hüceyrələrə  daxil  olmasını  sürətləndirir. 
İnsulinin  orqanizimdə  yarımparçalanma  dövrü  40  dəqiqədir.  Onun  toxumalarda 
parçalanmasında  iki  ferment  iştirak  edir.  Əvvəlcə  qlütation-insulin-transhid-
rogenaza fermentinin təsiriilə A və B polipeptid zəncirləri bir-birindən ayrılır. 
Bu  prosesdən  sonra  sərbəst  hala  keçən  A  və  B  polipeptid  zəncirləri 
insulinaza fermentinin təsiri ilə hidroliz prosesinə uğrayır. 
                     
adrenalin
 
Qlikogen                                      qlükoza 
                              insulin 

92 
 
Qlükaqon.  Bu  hormonda  mədəaltı  vəzinin  alfa  hüceyrələrində  əmələ  gəlir, 
tərkibində 29 aminturşusunun qalığı vardır. 
Müəyyən  edilmişdir  ki  insan  və  heyvan  qlükaqonun  birincili  quruluşu  bir-
birindən fərqlənmir (hindquşundan başqa).  
Qlükaqon  mədəaltı  vəzidən  başqa  bağırsaq  divarında  da  sintez  olunur.  Bu 
hormon  qlükogenolitik  təsirinə  görə  adrenalinə  bənzəyir  lakin  qlükaqon 
adrenalindən fərqli olaraq arterial təzyiqi yüksəltmir. Onun təsir obyekti qaraciyər, 
miokard  və  piy  toxuması  hüceyrələridir.  Qlukaqon  göstərilən  hüceyrələrdə 
adenilatsiklaza frmentinin fəallığını artırır nəticədə AMF-in sintezi sürətlənir. 
Qlukaqon orqanizmdə karbohidratların parçalanma məhsullarından lipidlərin 
sintez olunmasını ləngidir və qlükonogenez prosesini sürətləndirir. Onun təsirindən 
piy  toxumasından  qliserinin  və  yağ  turşularının  azad  olaraq  qana  keçməsi 
sürətlənir. Qaraciyər  lipazasının aktivliyi  yüksəlir. Toxumalarda qlükoza, fruktoza 
və  sirkə  turşusunun  yağ  turşularına  və  xolesterinə  çevrilməsinə  mane  olur. 
Bunların nəticəsində toxumalarda enerji hasilatı artır və orqanizmin oksigenə qarşı 
təlabatı yüksəlir.  
Lipokain.  Bu  polipeptiddir.  O  vəzin  xırda  axarlarının  epitelisində  əmələ 
gəlir.  Lipokain  yağ  turşularının  oksidləşməsinin,  fosfastidlərin  mübadiləsini 
sürətləndirir,  lipotrop  amillərin  (xolin,  metionin)  təsirini  stimullaşdırır.  Onun 
çatışmamazlığı insan və heyvanlarda qaraciyərin piylənməsinə səbəb olur.  
Bunlardan  əlavə  mədəaltı  vəzdə  daha  4  hormonun  sintez  olunduğu  aşkar 
edilmişdir  –  somatostatin,  vaqotonin,  sentropnein  və  pankreatik  polipeptid.  Bu 
hormonların hər birinin özünün funksyaları var. 
6.  Tənasül  vəzi  hormonları,  kimyəvi  təbiəti,  funksyaları:  Tənasül  vəziləri 
hormonları  erkək  və  dişi  cinsi  vəzilərinin  interstisial  hüceyrələrində  və  qismən 
böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsində sintez edilir.  
Hazırda  erkək  və  dişi  tənasül  hormonlarının  çoxunun  kimyəvi  təbiəti 
öyrənilib  artıq  sintez  edilmişdir.  Bunlar  tsiklopentanoperhidrofenantrenin,  dişi 
tənasül  hormonları  isə  estranın  törəmələridir.  Dişi  tənasül  hormonlarına  misal 
estradiolu,  estronu  (follikulin),  progestronu  və  estriolu  göstərmək  olar.  Estran 
bunların törəməsidir.  
 
 
 
 
 
CH
3
O 
│
   ║ 
 
CH
3 
 
 
│
    
 
CH
3 
OH 
│ │
     
 
CH
3 
 
 
│
    
 
CH
3 
 
 
│
    
Estradiol 
HO 
Estran 
Estron 
HO 

93 
 
CH
3 
 
 
│
   
 
─
OH 
 
OH 
│
 
O 
CH
3
 
 
│
   
 
HO─
 
 
Estriol 
 
Progesteron 
         
O 
        
─
──
C CH
3 
Estradiol  fizioloji  təsirinə  görə  estrondan  10  dəfə  estrioldan  isə  25-30  dəfə 
yüksək aktivliyə malikdir. 
Estradiol  follikulalarda,  estron  folikullarda,  yumurtalıqda,  boğazlıq  zamanı 
plasentada  da  əmələ  gəlir.  Folikullarda  sintez  olunan  hormonlara  (estron  və 
estradiol)  e  s  t  r  o  g  e  n  l  ə  r    də  deyilir.  Bunların  biosintezini  sxematik  belə 
göstərmək olar: 
 
astat→xolesterin 
                                                 ↓                ↓ 
Progesteron 
                                                ↓ 
androstendion→testosteron 
↓ 
oksiandrostendion→estradial 
 
 
Yaxınlarda  müəyyən  edilmişdir  ki,  dişi  tənasül  hormonları:  follikulin  və 
estradiol  beyində  də  sintez  oluna  bilər.  Bu  məqsədlə  qanda  olan  erkək  tənasül 
hormonlarından istifadə olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Progesteron  (lyuteosteron)  sarı  cisimdə  boğazlığın  ikinci  dövründə  əmələ 
gəlir. Bu hormon orqanizmdə estrogenlərin ifrazını artırır.  
Orqanizmdə  bu  hormonların  sintezi  üçün  ilkin  material  kimi  xolesterindən 
və  sirkə  turşusundan  istifadə  olunur.  Onların  əmələ  gəlməsində  aralıq  məhsul 
testosterondur.  Esterogenlər  qan  və  limfanın  tərkibində  ya  sərbəst  halda  ya  da 
zülallarla  (xüsusən  albuminlərlə)  birləşmiş  şəkildə  olur.  Qanın  hər  100  ml-də  1 
mq-a qədər estrogen olur. 
7.  Hipofiz  vəzi  hormonları,  funksyaları:  Hipofiz  vəzinin  (beyin  artımı) 
çəkisi çox azdır. İnsanda onun çəkisi 1 q-a yaxın, inəkdə 3,8 q, atda 2 q, qoyunda 
0,4 q, donuzda 0,3 q olur. 
Hipofizin  hormonları  maddələr  mübadiləsinə  təsir  etməklə  boy  və  inkişaf 
proseslərini nizamlayır.  
Hipoviz  vəzi  3  hissədən  ibarətdir:  ön,  orta  və  arxa.  Ön  və  arxa  hissələrin 
hormonları yaxşı öyrənilmişdir, ortanınkı isə hələlik tam müəyyənləşdirilməmişdir. 
Ön hissənin hormonları aşağıdakılardır: somatotropin, honadrotropin, adrenokorti- 

94 
 
kotropin, tireotropin, laktotropin. 
Somatotropin.  Bu,  zülal  təbiətli  maddə  olub,  tərkibi    heyvanın  növündən 
asılıdır.  Qaramalın  somatotropinində  396,  insanınkında  isə  190  aminurşusunun 
qalığı  vardır.  Sonuncu  1971-ci  ildə  sintez  edilmişdir.  Müxtəlif  heyvanlarda 
somatotropinin  molekul  kütləsi  25-46  min  dalton  arasında  dəyişir.  Somatotropinə 
boy  hormonu  da  deyilir.  Bu  hormon  toxumalarda  sərbəst  aminturşularının 
miqdarını  azaldır,  zülalların  sintezini  artırır,  sidiklə  azotlu  maddələr  az  ifraz 
olunur.  Diabetogen  və  pankreotrop  təsir  bununla  əlaqədardır.  Karbohidratların 
mübadiləsinə təsir edərək əzələlərdə qlikogenin miqdarını çoxaldır.  
Somatotropin hüceyrələrin bölünməsini, hüceyrə nüvəsinin və sitoplazmanın 
tərkibinə  daxil  olan  zülalların  biosintezini  sürətləndirir.  Bu  hormon  sümük  və 
qığırdaq  toxumalarına  xüsusilə  güclü  təsir  göstərir,  böyrək  parenximasının 
inkişafını  stimulə  edir,  fosfataza  fermentini  fəallığını  artırır.  Onun  təsirindən  süd 
vəzilərinin fəaliyyəti və qanda eritrositlərin əmələ gəlməsi sürətlənir. 
Samatotropin hüceyrələrin böyüməsinə həm bilavasitə, həm də somatomedin 
(somatotropinin  mediaboru)  adlanan  zülali  maddələrlə  biokomplekslər  şəklində 
təsir göstərir. İnsanın qanında somatomedinlərin 6 növü tapılmışdır.  
Honadotrop  hormonlar.  Bu  ad  altında  hipovizin  ön  payında  sintez  olunan 
follikultənzimedici, lüteinləşdirici  və  lakfogen  hormonlar birləşdirilir. Honadotrop 
hormonlar  mürəkkəb  quruluşa  malik  olan  qlükoproteidlərdir.  Qanda  bu  hormon-
ların miqdarı artdıqca hipotalamısda müvafiq tənzimedici amillərin sintezi azalır.   
Folikultənzimedici  hormon  -  follitropin  dişilərin  yumurtalığında  olan 
folekullara, erkəklərin  toxumluğunda  gedən spermatogenez prosesinə stimuləedici 
təsir  göstərir.  İnsan  folekultənzimedici  hormonu  molekul  kütləsi  34  000  Dalton 
olan qlükoproteiddir. 
Lüteinləşdirici 
hormon-dişilərdə 
ovulyasyanı 
(folekulun 
partlaması 
yumurtahüceyrənin  azad  olması)  və  yumurtalıqlarda  sarı  cismin  əmələ  gəlməsini 
sürətləndirir,  erkəklərdə  isə  androgenləri  hasil  edən  leydiq  hüceyrələrinin 
fəaliyyətini tənzim edir. İnsanda lüteinləşdirirci hormonun molekul kütləsi 28-500 
Daltondur. 
Laktogen hormon (laktotropin)-süd vəzilərinə estrogenlər kimi təsir göstərir 
onların  poliferasiyasına  səbəb  olur  və  hamiləlik  dövründə  hipotrofiyaya  uğramış 
süd  vəzilərində  südün  əmələ  gəlməsini  və  ifrazını  artırır.  Bundan  əlavə  prolaktin 
hamiləlik  dövründə  yumurtalıqlarda  yeni  yumurta  hüceyrələrinin  qarşısını  alır. 
Onun molekul kütləsi 24 minə yaxın polipeptiddir. 
Andrenokortikotropin  (AKTH).  Bu  hormon  39  aminturşusunun  qalığından 
ibarət  polipeptiddir,  sintez  edilmişdir.  Müxtəlif  heyvanların  adrenokortikotrop 
hormonu quruluşca fərqlənir.       
Kortikotropin və ya adrenokortikotrop hormon böyrəküstü vəzilərin qabıq  

95 
 
hissəsinə təsir göstərməklə karbohidratların mübadiləsində iştirak edir. 
Tireotropin.  Tireotrop  təsir  göstərir  yəni  qalxanavarı  vəzin  fəallığını 
artırmaqla  tiroksinin  istehsalını  çoxaldır.  Əsasən  karbohidratların  mübadiləsinə 
təsir  edir.  Bu  hormon  qlükoproteiddir,  qeyri-zülal  hissəsi  karbohidratlardandır. 
Tərkibində 3,5% heksoza, 2,5% qlükozamin və 1%-ə yaxın kükürd vardır. 
Tireotrop  hormon  (tireotropin)  molekul  kütləsi  28  300  Da-dur.  Onun 
molekulu iki α və β poliprptid zəncirindən  ibarətdir.  α-zəncirində 96, β-zəncirində 
118 aminturşu qalığı olur. Tərkibin-də 11 ədəd disulfid rabitəsi olur. 
Hipofizin  orta  payının  hormonu.  Hipofizin  orta  (ara)  payında  melanositsti-
muləedici hormon (melanotropin, intermedin) sintez edilir. Məməli heyvanlarda bu 
hormonun iki formasına təsadüf olunur. Onlardan biri α-, digəri isə β-melanositsti-
muləedici  hormon  adlanır.  α-Melanositstimuləedici  hormon  –  tərkibinə  13 
aminturşu  qalığı  daxil  olan  polipeptiddir.  Onun  molekulunun  birinci  quruluşu 
adrenokortikotrop  hormonunun  molekul  zəncirinin  ilk  13  aminturşu  qalığından 
ibarət  olan  hissəsi  ilə  eynidir.  Lakin  α-melanotropin  molekulunun  N-terminal 
hissəsində yerləşən serin aminturşusu sirkə turşusu qalığı ilə birləşmiş şəkildə olur, 
onun C-terminal hissəsində olan 13-cü aminturşu isə valin turşusunun amididir. 
Hipofizin  arxa  payının  hormonları.  Yuxarıda  göstərilmişdir  ki,  hipofizin 
arxa  payının  hormonları  –  vazopressin  və  oksitosin  hipotalamus  nüvələrindəki 
neyrosekretor hüceyrələrdə əmələ gəlir və hipotalamo-hipofizar sistemi sinir lifləri 
vasitəsilə  hipofizin  arxa  payına  gətirilir.  Burada  vazopressin  və  oksitosin 
neyrosekretor  hüceyrələrin  aksonlarının  uclarında  (Xerrinq  cisimciklərində) 
toplanır.  Beləliklə,  hipofizin  arxa  payı  bu  hormonlar  üçün  rezervuar  vəzifəsi 
daşıyır.  Q.  Olivekronun  (1957)  məlumatına  görə,  vazopressin  hipotalamusun 
supraotik, oksitosin isə paraventrikulyar nüvələrində əmələ gəlir.  
Vazopressin və oksitosin, kimyəvi tərkiblərinə görə, nonapeptiddirlər. Onlar 
bir-birindən  iki  aminturşu  qalığı  ilə  fərqlənirlər.  Belə  ki,  oksitosinin  molekulunda 
leysin  və  izoleysin  qalığı  olduğu  halda,  vazopressinin  molekul  zəncirinin  həmin 
aminturşulara müvafiq gələn hissəsində arginin və fenilalanin qalıqları yerləşir. 
Hamiləliyin  erkən  dövrlərində  oksitosin  uşaqlığa  təsir  göstərmir.  Sonralar 
uşaqlığın  oksitosinə  qarşı  həssaslığı  yüksəlir  və  doğuş  dövründə  maksimal 
səviyyəyə  çatır.  Estrogenlər  uşaqlığın  oksitosinə  qarşı  həssaslığını  yüksəldir,  sarı 
cismin  hormonu  (prohesteron)  isə  azaldır.  Oksitosin  süd  yollarının  miopitelial 
hüceyrələrinin təqəllüsünü gücləndirərək süd vəzisinin daxili təzyiqini yüksəldir və 
südvermə  prosesini  stimulə  edir.  Təmiz  oksitosin  vazopressinin,  təmiz  vazopres-
sinin  isə  oksitosinin  bəzi  təsir  xüsusiyyətlərini  cüzi  dərəcədə  özündə  əks  etdirir. 
Oksitosin  qanda  olan  spesifik  oksitosinaza  (pitosinaza)  fermentinin  təsiri  ilə 
parçalanır.  
Vazopressinin orqanizmə yeridilməsi arteriya və kapilyarların daralmasına 

96 
 
HO─
 
 
─
CH
2
─
CH
2
─
NH
2 
 
NH 
─
CH
2
─
CH
2 
            │
       + CO
2 
            NH
2 
NH 
 
N 
 
─
CH
2
─ ─
CH COOH 
            │
 
            NH
2 
Histiamin 
 
Histidin 
N 
 
NH 
 
səbəb  olur  ki,  bu  da  qan  təzyiqinin  yüksəlməsi  ilə  nəticələnir.  Vazopressin  tac 
damarları daraldaraq, ürək çatışmazlığı əlamətləri göstərə bilər. Lakin qeyd etmək 
lazımdır  ki,  qan  təzyiqinin  artırılması  üçün  bu  hormonun  çox  yüksək  dozaları 
(antidiuretik  təsir  göstərən  dozada  bir  neçə  min  dəfə  artıq)  tətbiq  olunmalıdır. 
Vazopressin  qısamüddətli  təsir  göstərir.  Bədənə  yeridilmiş  vazopressinin  aktivliyi 
1 – 3 dəqiqə müddətində 2 dəfə azalır. Onun çox hissəsi qaraciyər və böyrəklərdə 
parçalanır, 8 –  10%-i  isə sidiyin tərkibində dəyişikliyə  uğramamış şəkildə orqani-
zmdən xaric olur.  
 8.  Hormonoidlər,  kimyəvi  təbiəti,  funksyaları:  Hormonoidlər  deyilən 
maddələr  də  vardır.  Bunlar  da  hormonlar  kimi  təsir  edir,  lakin  daxili  sekresiya 
vəzilərində əmələ gəlmir. Onlardan serotonin göstərilə bilər. Bu oksitriptamindir.  
 
 
 
 
 
Serotonin  trombositlərdə,  toxumalarda  (baş  beyində,  mədə-bağırsaq 
traktında  və  s.)  müəyyən  edilmişdir.  Serotonin  qan  damarlarını  daraltdığı  üçün 
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qan axmasının qarşısını almaqda işlənir. Histamin də 
hormonoiddir. Histidinin dekarboksilləşməsindən əmələ gəlir.  
 
 
 
 
Histiamin  hüceyrə  və  toxumalarda  birləşmiş  şəkildədir.  O,  sinir  oyanma-
larının  verilməsində  iştirak  edir,  mədənin  selik  qişasında  xlorid  turşusunun 
sekresiyasını  fəallaşdırır,  böyrəküstü  vəzilərinin  qabıq  hissəsinin  hormonal 
fəallığını azaldır. Buna görə də şizofreniyanın müalicəsində işlənir. Anqiotenzində 
bu  qrupa  mənsub  olub,  böyrəklərdə  qan  təzyiqini  artırır.  Kalium  ionunun  hücey-
rələrə  keçməsini  nizamlayır.  Kimyəvi  təbiətinə  görə  heptapeptiddir.  Quruluşu 
belədir: 
 
Asp─ark─val─tir─ilə─his─pro─fen. 
 
 
Sekretin nazik bağırsağın, xüsusən onikibarmaq bağırsağın selik qişasındakı 
vəzilərdə  istehsal  olunan  polipeptiddir.  Onun  molekul  kütləsi  5000-ə  yaxındır. 
Sekretin  pankreas  şirəsinin  və  ödün  sekresiyasını  stimullaşdırır.  Bradikinin  də 
hormonoiddir,  9-aminturşusunun  qalığından  ibarət  peptiddir.  Aminturşularının 
düzülmə  ardıcıllığı  belədir:  arginin─prolin─prolin─qlisin─fenil-alani─serin─ 

97 
 
−prolin─fenilalanin─arginin. Bu hormonoid damarları genişləndirir, saya əzələləri 
qısaldır.  
Yuxarıda  göstərilənlərdən  aydın  olur  ki,  hormonların  insan  və  heyvan 
orqanizmində  çox  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Ona  görə  də  onların  təbabətdə  və 
baytarlıqda  daxili  sekresiya  vəzilərinin  xəstəliklərinin  müalicəsində  geniş  istifadə 
olunur.  Heyvanların  boy  və  inkişafının  nizamlanmasında,  məhsuldarlığının 
artırılmasında hormonların tətbiqinin böyük perspektivləri vardır.