Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

0 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq  Məhəmməd oğlu 
 
MÖVZU 1.  GİRİŞ.QİDA KİMYASI FƏNNİ, MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ,  
                     ƏHƏMİYYƏTİ, DİGƏR ELMLƏRLƏ ƏLAQƏSİ 
 
P L A N 
 
1. Qida kimyası fənni, predmeti, məqsəd və vəzifələri 
2. Qida kimyası fənninin yaranma tarixi   
3. Biokimyəvi proseslər, onların getmə şəraiti, mexanizmi 
4. Qida kimyasının əsas bölmələri 
5. Qida kimyasının əhəmiyyəti və digər elmlərlə əlaqəsi  
6. Canlı orqanizmin kimyəvi tərkibi 
 
 
 
 
 
 
 
 

1 
 
Qida  kimyası
 
(biokimya)  -  canlı  materiyanın  kimyəvi  tərkibini,  insan, 
heyvan,  bitki  və  mikroorqanizmlərin  həyat  fəaliyyətini  təşkil  edən  kimyəvi 
çevrilmələri  və  bu  çevrilmələr  zamanı  orqanizmdə  baş  verən  dəyşiriklikləri 
öyrənən elmdir.  
Qida kimyası
 
müstəqil elm kimi XIX əsrin ortalarında yaranmışdır. Onun bir 
elm  kimi  formalaşmasında  üzvi  kimyanın,  fiziologiyanın  və  anatomiyanın  böyük 
rolu  olmuşdur.  Lakin  onun  sürətlə  inkişafı  XX  əsrdən  başlayır.  XX  əsrin 
başlanğıcında  bioloji  kimyanın  kimyəvi  əsasları  yaranmşdır.  Bu  dövrdə  canlı 
materiyanın  tərkibinə  daxil  olan  birləşmələrin  əsas  tipləri  ayırd  edilmişdir.  XX 
əsrin  ortalarından  sonra  bioloji  kimya  sürətlə  inkişaf  etdi.  Molekulyar  biologiya, 
gen  mühəndisliyi,  biotexnologiya,  bioqeyri-üzvi  və  bioüzvi  kimya  kimi  elm 
sahələrinin yaranması və inkişafı bioloji kimyanın sürətli inkişafına stimul yaratdı.  
Biokimyəvi  proseslər  termodinamikanın  (termokimyanın)  qanunları  ilə  sıx 
bağlıdır.  Biokimyəvi  reaksiyalar  ani  vaxtda  millisaniyə  (ml.  san),  mikrosaniyə 
(mk. san.) ərzində sulu mühitdə başa çatır.  
Su  molekulasında  olan  hidrogen  rabitəsi  biomolekullarda  əmələ  gələn 
hidrogen hidrofob rabitələrinin yaranmasına bir stimul verir.  
Biomolekullar əsasən kovalent rabitə  hesabına əmələ  gəlmişlər. İon rabitəsi 
ilə  əmələ  gələn  birləşmələr  əsasən  bioüzvi  birləşmələrin  quruluşunun 
saxlanmasında və biokimyəvi reaksiya-ların getməsində mühüm rol oynayır.  
Təqdim  etdiyimiz  dərslikdə  statik  biokimyanın  əsas  bölmələri-canlı 
materiyanın  kimyəvi  tərkibini,  karbohidratların,  lipidlərin,  zülalların,  nuklein 
turşularının,  fermentlərin,  vitaminlərin,  hormonların quruluşu,  xassələri  və onların 
müxtəlif  bioloji  obyektlərdə  yayılması  miqdarını  öyrənir.  Dinamik  biokimya 
maddələr  mübadiləsi  və  enerji  mübadiləsi,  karbohidratların,  lipidlərin,  zülalların 
mübadiləsi,  mineral  maddələr  mübadiləsi,  maddələr  mübadiləinin  əlaqəsi  və 
vəhdəti öyrənilir. 
Qida  kimyasından
 
Azərbaycan  dilində  latın  qrafikası  ilə  yazılmış  dərsliyin 
az  olması  bu  sahədə  fənnin  ali  məktəblərin  tələbələri  tərəfindən  öyrədilməsini 
olduqca  çətinləşdirir.  Məhz  bu  çətinliyi  aradan  qaldırmaq  üçün  bu  dərslik 
yazılmışdır.  
Kitabın  yazılmasına  əsas  səbəblərdən  biri  də  mövcud  ədəbiyyatların 
köhnəlməsi  və  biokimyanın  sürətlə  inkişaf  etməsidir.  Belə  ki,  biomolekulların-
elektron mikroskopiya, rentgenospektroskopiya, nüvə maqnit rezonansı (N. M. R.), 
xromatoqrafiya  və  elektroforezin  yeni  üsulları  ilə  tədqiqi  bu  kitabda  nəzərə 
alınmışdır.  
Kitabda  müəyyən  nöqsanları  da  gələcəkdə  aradan  qaldırmaq  üçün  öz 
məsləhətləri  ilə  kömək  edən  oxuculara  müəlliflər  əvvəlcədən  səmimi  təşəkkürünü 
bildirir.  

2 
 
Canlı  orqanizmin  müxtəlif  növlərinin  orqan  və  toxumalarında  məlum  olan 
kimyəvi  elementlərin  çoxusuna  təsadüf  edilir.  Onlardan  20  elementə  bütün 
canlıların orqan və toxumalarında rast gəlinir. Bunlar C, N, H, O, S, P, K, Na, Ca, 
Mg, Mn, Zn, Fe, Cu, Co az miqdarda Mo, B, CI, I, Se olur.  
Bunlar  insan  və  heyvan  orqanizmində  yayılma  miqdarına  görə  2  qrupa 
ayrılır:  makroelementlərə (miqdarı 0,001%-dən artıq olanlar) C, N, H, O, S, P, K, 
Na, Ca, mikroelementlərə (miqdarı 0,001%-dən az olanlar) B, Mn, Zn, Cu, Mo, Co, 
B, Se, Ba, I, Sr və s. aiddir.  
 
Cədvəl 1. 
 
Orqanizmdə kimyəvi elementlərin miqdarı 
 
Element 
Miqdarı %-lə 
Element 
Miqdarı %-lə 
O 
62,48 
Mo 
0,027 
C 
21,15 
J 
0,014 
H 
9,86 
F 
0,009 
N 
3,10 
Fe 
0,005 
Ca 
1,90 
Zn 
0,003 
P 
0,95 
Br 
0,002 
K 
0,23 
Al 
0,001 
S 
0,08 
Si 
0,001 
CI 
0,08 
Cu 
0,00015 
Na 
0,08 
Se 
0,00001 
 
Orqanizmin  ümumi  kütləsinin  96%-dən  çoxunu,  hüceyrənin  99%-ni  əsas  4 
element  O,  C,  H  və  N  təşkil  edir.  Onlar  canlı  orqanizmin  əsasını  təşkil  edən  əsas 
üzvi  maddələrin  (zülalların,  lipidlərin,    karbohidratların)    və    suyun  tərkibinə 
daxildir. Bunlar orqanogen elementlər adlanırlar.  
Canlı orqanizmin 70%-dən çoxunu su təşkil edir. Su orqanizmdə az da olsa 
dissosiasiya edir H
+
və OH
-
 ionlarına. Su  orqanizmdə bütün toxuma  və orqanlarda 
olur, az bir hissəsi hüceyrədə birləşmiş haldadır. Suda bütün mineral və üzvi mad-
dələr  ion  və  ya  hidrat  halında  olur.  Canlı  orqanizmin  10%-ə  qədərini  mineral 
maddələr  təşkil  edir.  Orqanizmin  əsas  hissəsini  zülallar  (40-50%),  karbohidratlar, 
nuklein turşuları, lipidlər və s. 50-60% təşkil edir.  
 
 
 

3 
 
Cədvəl 2. 
 
Bəzi orqan və toxumaların kimyəvi tərkibi, %-lə  
(S. M. Rappoportun göstəricilərinə görə) 
 
Orqan və 
toxuma 
Su 
Zülal 
Lipid 
Mineral maddə 
Dəri 
58 
27 
14 
0,6 
Sümük 
28 
20 
25 
27,0 
Əzələ 
70 
22 
6 
1,0 
Yağlı toxuma 
23 
6 
71 
0,2 
Qaraciyər 
71 
22 
3 
1,4 
Beyin 
75 
11 
12 
1,4 
 
Hüceyrə  canlıları  cansızlardan  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyətlərə  malikdir. 
Hüceyrə  canlıların  əsas  quruluş  və  funksional  vahididir.  Ayrı-ayrı  orqan  və 
toxumaların  hər  birinin  özünə  məxsus  hüceyrə  quruluşu  vardır.  Hüceyrənin 
tərkibində üzvi və qeyri-üzvi birləşmələr müxtəlif miqdardadır.  
2-ci cədvəldən göründüyü kimi orqanizmin əsas kütləsini 
su  təşkil  edir.  Belə  ki,  dərinin  58%,  əzələnin  70%,  qaraciyərin  71%,  beynin  isə 
75%-ni  su  təşkil  edir.  Həmçinin  zülal,  lipid,  karbohidratlar  və  mineral  maddələr 
bütün orqan və toxumalarda müxtəlif miqdarda yayılmışdır.  
 
Cədvəl 3. 
      Hüceyrənin kimyəvi tərkibi 
( A. Hezenin göstəricilərinə görə) 
 
Maddə 
Hüceyrə kütləsində 
qatılığı %-lə 
Orta molekul 
kütləsi 
Molekul sayının DNT 
molekullarına nisbəti 
Su 
85 
18 
1,2
∙10
7 
Zülallar 
10 
36
∙10
3 
700 
DNT 
0,4 
10
6 
1,0 
RNT 
0,7 
4
∙10
4 
44 
Lipidlər 
2 
700 
7
∙10
3 
Digər üzvi 
birləşmələr 
0,4 
250 
4
∙10
3 
Mineral maddələr 
1,5 
55 
6,8
∙10
4 

4 
 
Hüceyrənin kimyəvi tərkibi onun növündən, funksional vəziyyətindən, canlı 
orqanizmin növündən, yaşından və s. faktorlardan asılıdır.  
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Həşimov X.M, Həsənova S.Ə, Qida kimyasi, Bakı 2010, 478 c. 
 2. Həşimov X.M, İbrahimova D.Ə, Ramazanov V.S., Bioloyi kimyadan     
laboratoriya məşğələləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2012, 240 s. 
 3. Xəlilov Q. B. Heyvan biokimyasının əsasları. Bakı. 1987. Maarif.  
 4. Həsənov Ə. C., Rzayev N. A., İslamzadə F. Q., Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. 
Bakı 1989. 
 5.  Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Москва. Мир, 2000. 
 6.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В.  Биохимия.  -  Москва. 
Медицина. 2003. 
 7. Ковалевский Н. И. Биологическая химия. Москва. Академия 2008. 
 
 
Qida kimyasından mühazirələr. 
MƏRUZƏÇİ: dos.Həşimov Xalıq Məmməd oğlu 
MÖVZU 2. KARBOHİDRATLAR. TƏSNİFATI, KİMYƏVİ TƏRKİBİ,  
                    ORQANİZMDƏ YAYILMASI. 
 
P L A N 
 
 
1. Karbohidratların orqanizmdə yayılması və təsnifatı 
2. Monosaxaridlər, quruluşu və bioloji rolu 
3. Oliqosaxaridlər, quruluşu və bioloji rolu 

5 
 
4. Homopolisaxaridlər, bioloji rolu və kimyəvi tərkibi 
5. Heteropolisaxaridlər, bioloji rolu və kimyəvi tərkibi 
 
 
 
 
 
1.  Karbohidratların  orqanizmdə  yayılması  və  təsnifatı:  Bitki  və  heyvan 
orqanizmlərində  olan  üzvi  birləşmələrdən  bir  qrupu  da  karbohidratlardır.  Bunlara 
sulu karbonlar və ya  qlüsidlər də deyilir.  
Karbohidratlar  heyvanlarda  az  (quru  maddənin  2%-i  qədər),  bitkilərdə  isə 
çox (quru maddənin 80%-i qədər) olur. Karbohidratlar əsas üç elementdən: karbon, 
oksigen  və  hidrogen-dən  ibarətdir.  Bu  elementlər  molekullarda  1:2:1  nisbətində, 
yəni  hər  bir  karbon  atomu  iki  hidrogen  və  bir  oksigen  atomu 
)
(
2
O
CH
  ilə  birləşir. 
Bu  formuladan  belə  güman  etmək  olar  ki,  hər  karbon  atomuna  bir  su  molekulu 
uyğun  gəlir.  Odur  ki,  triozalar  C
3
H
6
O
3
    və  ya  C
3
(H
2
O)
3
,  tetrozalar  C
4
H
8
O
4
  yaxud 
C
4
(H
2
O)
4
 şəklində də yazıla bilər. Ona görə də bu qrup birləşmələrə sulu karbonlar 
adı  verilimişdir.  Bu  ad  isə  tam  düzgün  deyil.  Çünki  başqa  üzvi  birləşmələr  də 
vardır  ki,  onların  molekul  tərkibləri  yuxarıda  göstərilən  qaydaya  uyğun  gəlir, 
amma  karbohidrat  deyildir.  Bunlara  misal  sirkə  turşusunu  (CH
3
COOH),  süd 
turşusunu  (CH
3
CHOHCOOH)  və  s.-ni  göstərmək  olar.  Ancaq  sulu  karbon  adı 
elmdə çoxdan işlədildiyindən ondan hazırda da istifadə edilir.  
Karbohidratların  tərkibindəki  karbon  atomlarının  sayının  axırına  “oza” 
şəkilçisi  əlavə  etməklə  onların  adı  düzəldilir.  Məsələn,  maddənin  tərkibində  iki 
karbon atomu olduqda “bioza”, üçdə trioza, dörddə tetroza, beşdə pentoza, altıda 
heksoza, çox sayda isə polioza adlanır.  
 
 

6 
 
O 
 
( 
─ ─
 C   ) 
               O 
         C 
         
│
   H 
   H
──
C OH 
           │
 
   H
──
C OH 
         
│
 
         CH
2
OH 
D-Eritroza 
 
               O 
         C 
         
│
   H 
   H
──
C OH 
        
 │
 
   H
──
C OH 
        
 │
 
         CH
2
OPO
3
H
2 
Eritroza -4--fosfat 
 
               O 
         C 
         
│
   H 
HO
──
C H 
         
│
 
   H
──
C OH 
           │
 
         CH
2
OH 
D-Treoza 
 
Karbohidratlar  təbiətdə  ən  çox  yayılmış  üzvi  birləşmələrdir.  Bunların 
mürəkkəb  formalarına  daha  çox  rast  gəlinir.  Yalnız  sellüloza  təbiətdə  olan  bütün 
üzvi  maddələrin  yarıdan  çoxunu  təşkil  edir.  Mürəkkəb  karbohidratlar  (sellüloza, 
nişasta, qlikogen, inulin, pentozanlar və s.) monosaxaridlərin bioloji polimerləridir.    
Karbohidratlar  mühüm  bioloji  vəzifə  daşıyır.  Belə  ki,  onlar  vacib  energetik 
material, ehtiyat qida maddəsi, sementləşdirici maddə sayılır. Bütün canlılar əsasən 
bunların oksidləşməsindən alınan enerji hesabına fəaliyyət göstərir. Bu birləşmələr 
bitkilərdə  istinad  toxuması,  insan  və  heyvanlarda  müdafiə,  habelə  antikoaqulyant, 
antifriz  və  sürtkü  materialı  funksyasını  yerinə  yetirir.  Zəhərli  maddələri 
zərərsizləşdirir.  Nuklein  turşularının,  aromatik  amin  turşularının  biosintezində, 
hüceyrələrin  bir-birilə  və  xarici  mühitlə  əlaqəsinin  yaranmasında,  qan  qruplarının 
spesifikliyində iştirak edir.  
Karbohidratlar  tərkiblərinə  görə  3  qrupa:  monosaxaridlərə,  oliqosaxaridlərə 
və polisaxaridlərə bölünür. 
2.  Monosaxaridlər,  quruluşu  və  bioloji  rolu:  Monosaxaridlər  və  ya  bəsit 
şəkərlərə,  monozalar,  tərkibində  ikidən  yeddiyə  qədər  karbon  atomu  saxlayan 
karbohidratlar: bioza, trioza, tetroza, pentoza, heksoza və heptozalar aiddir.  
Monosaxaridlər tərkibindəki funksional qruplara görə iki yerə: aldozalara və  
 
ketozalara ayrılır. Aldozlar tərkibində aldehid qrupu saxlayan                       ketoza-
 
 
lar isə keton qrupu                 
 
saxlayan monosaxaridlərdir. Bunların fosfat turşusu, 
pirofosfat  turşusu,  amin  turşuları,  sirkə  turşusu  və  bir  sıra  qeyri  turşularla  əmələ 
gətirdikləri mürəkkəb efirləri bioloji cəhətdən çox əhəmiyyətlidir.  
 
Triozalar.  Triozalar  (C
3
H
6
O
3
)  tərkibində  üç  karbon  atomu  saxlamaqla 
aldehid  və  keton  formalarında  olur.  Aldotriozalara  misal  qliserin  aldehidi  və 
ketotriozalara-dioksiaseton göstərilə bilər.  
Tetrozalar.  Tetrozalar 


4
8
4
O
H
C
  tərkibində  dörd  karbon  atomu  saxlayan 
monosaxaridlərdir.  Onların  nümayəndələrindən  eritroza  və  treozanı  göstərmək 
olar.  Eritroza  aldotetrozalardandır.  Buna  insan,  heyvan  və  bitkilərdə  fosfat 
turşusunun  efiri  (eritroza  4-fosfat)  şəklində  fotosintez  prosesinin  və  karbohidrat-
ların mübadiləsinin aralıq məhsulu kimi təsadüf edilir.  
 
 
 
 
 
 
            O 
(−C        )                          
             H 

7 
 
H 
OH 
H 
OH 
H 
HOCH
2
 
O 
H 
α-d-dezoksiriboza 
H 
H 
OH 
OH 
OH 
H 
HOCH
2
 
O 
H 
α-d-riboza 
H 
 
 
Pentozalar.  Pentozalar 


5
10
5
O
H
C
  tərkibində  beş  karbon  atomu  saxlayan 
monosaxaridlərdir. Bunlar  da aldopentozalara  və ketopentozalara bölünür.  Sonun-
culara pentulozalar da deyilir. Bu da keton qrupu saxlayan monosaxaridlərdə “oza” 
şəkilçisinin “uloza” ilə əvəz edilməsindən yaranır.  
Aldopentozaların nümayəndələrindən arabinozanı, ribozanı, dezoksiribozanı, 
ksilozanı və s.-ni göstərmək olar. 
Molekul  formullarına  görə  d-riboza,  d-ksiloza  və  l-arabinoza  bir-birindən 
fərqlənir.  Dezoksiribozaya  ikinci  karbon  atomuna  birləşən  hidroksil  qrupu  hidro-
gen atomu ilə əvəz edilmiş riboza kimi baxmaq olar. 
Pentozaların keto-formalarına ribuloza, ksiluloza və başqaları aiddir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aldo-və  ketopentozalarda  heksozalarda  olduğu  kimi  asiklik  və  tsiklik 
formalarda müvafiq proyeksiya və konformasiyalarda təsadüf edilir.  
Pentozalar  sərbəst  və  birləşmiş  formalarda  ən  çox  bitkilərdə  və  nisbətən  az 
insanda, heyvanlarda (riboza, dezoksiriboza) olur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Arabinoza  polisaxaridlərdən  olan  arabanların,  ksiloza  ksilanların  tərkibini 
təşkil edir.  
Monosaxaridlərin  bioloji  cəhətdən  çox  əhəmiyyətlisi  heksozalar  və 
pentozalardır. 
               O 
         C 
         
│
   H 
   H
──
C OH 
         
│
 
HO
──
C H 
         
│
 
HO
──
C H 
         
│
 
         CH
2
OH 
L-Arabinoza 
 
               O 
         C 
         
│
   H 
   H
──
C OH 
         
│
 
   H
──
C OH 
         
│
 
   H
──
C OH 
         
│
 
         CH
2
OH 
D-Riboza 
 
         CH
2
OH 
         
│
     
         C  O
═  
         
│
 
   H
──
C OH 
         
│
 
   H
──
C OH 
         
│
 
         CH
2
OH 
D-Ribuloza 
 
         CH
2
OH 
         
│
     
         C  O
═  
         
│
 
   H
──
C OH 
         
│
 
HO
──
C H 
         
│
 
         CH
2
OH 
L-Ksiluloza 
 

8 
 
Heksozalar.  Heksozalar  (C
6
H
12
O
6
)  tərkibində  altı  karbon  atomu  saxlayan 
monosaxaridlərdir.  Onlar  tərkibində  olan  funksional  qruplara  görə  iki  yerə: 
aldoheksozalar və ketoheksozalara bölünür.  
Aldoheksozalar  tərkiblərində  aldehid  qrupu  saxlayan  və  ketoheksozalar  isə 
keton qrupu saxlayan monozalardır.   
 
 
 
                                                                                                                                                                                                        
 
 
 
Aldoheksozlara qlükoza, mannoza və qalaktoza, ketoheksozlara isə fruktoza 
aiddir. Bunlar həm açıq zəncirli, həm də qapalı zəncirli siklik birləşmələr şəklində 
olur. Qlükozanın və fruktozanın açıq forması aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qlükoza  və  fruktozanın,  eləcə  də  başqa  monosaxaridlərin  açıq  formaları 
Fişer proyeksiyası da adlanır. Heksozların qapalı forması poluasetal və ya qlikozid 
tipli rabitə hesabına yaranır.  
 
Fişer  və  Xeuors  proyeksiyaları  monosaxaridlərin  konformasiyaları-fəza 
quruluşları  barədə  məlumat  verir.  Heksozaların  konformasiyası  sikloheksanınkına 
bənzədiyindən  iki  tipdə:  kreslo  və  vanna  (qayıq)  formasında  olur.  Bunlara 
konformerlər deyilir.  
            O  
     C          
      │    H 
    (CHOH)
4
 
     
│
 
     CH
2
OH 
   Aldoheksoza 
     CH
2
OH          
      │     
     CO 
     
│
 
    (CHOH)
3
 
     
│
 
     CH
2
OH 
   Ketoheksoza 
                 O  
          C          
           │     H  
   H
─ ─
 C   OH 
          
│
 
HO
─ ─
 C   H 
          
│
 
  H 
─ ─
 C   OH 
          
│
 
  H 
─ ─
 C   OH 
          
│
 
          CH
2
OH 
 
Qlükozanın açıq və 
ya aldehid forması 
          CH
2
OH          
           │   
          C=O  
          
│
  
HO
─ ─
 C  H 
          
│
 
   H
─ ─
 C   OH        
          
│
 
  H 
─ ─
 C   OH 
          
│
 
          CH
2
OH 
 
Frukozanın açıq və ya 
keto forması 

9 
 
D-qlükoza 
OH 
H 
CH
2
OH 
O 
OH 
HO 
H 
H 
CH
2
OH 
OH 
OH 
H 
OH 
C 
H 
CH
2
OH 
HO 
OH 
O 
OH 
α-D-qlükopiranoza 
H 
H 
H 
C 
C 
C 
C 
O 
H 
H 
H 
H 
HO 
OH 
H 
β-D-qlükopiranoza 
OH 
H 
 
Pirianoza halqasının konformasiyaları. 
Molekullar kreslo konformasiyasında vanna formasına nisbətən davamlı olur. 
Bu göstərilənlər başqa heksozalara da (qalaktoza, mannoza və qeyriləri) aiddir.  
Müxtəlif şəkərlərin şirinlik dərəcələri aşağıdakı kimidir: 
   Laktoza-16                                 Ksiloza-40 
   Rafinoza-23                               Qlükoza-74 
   Qalaktoza-32                             Saxaroza-100 
   Maltoza-32                                 Fruktoza-173 
Heksozalar  sulu  məhlulda  həm  açıq,  həm  də  qapalı  forma-da  mövcuddur. 
Bunlardan  ən  çox  tsiklik  formadadır.  Məsələn,  qlükozanın  37%-ə  qədəri  α-D-
qlükopiranoza, 63% β-D-qlükopiranoza formasında olur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu  formalar dinamikdir, biri  digərinə keçir. Bununla  yanaşı  məhlulun optik 
fəallığı da dəyişilir. Dinamik müvazinət yarandıqda isə stabilləşir.  
Heptozalar. Heptozalar (C
7
H
14
O
7
) tərkibində yeddi karbon atomu saxlayan  
Vanna
Н
 
5
Н
Н
ОН
Н
ОН
СН
2
ОН
 
Н
ОН
ОН
 
О
 
4
6
 
 
 
 
 
 
1
 
2
3
 
 
Kreslo
 
ОН
ОН
Н
ОН
 
3
2
Н
 
О
СН
2
ОН
 
5
 
6
 
Н
4
ОН
Н
 
 
 
 
 
 

10 
 
monosaxaridlərdir.  Bunların  əhəmiyyətlisi  sedoheptozadır.  Bu  ketoheptozalara 
mənsubdur.  Hüceyrələrdə  karbohidratların  çevrilmələrində  fosfat  turşusunun  efiri 
şəklində əmələ gəlir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Oliqosaxaridlər, quruluşu və bioloji rolu: Oliqosaxaridlər iki və daha çox 
(təxminən  10-a  kimi)  monosaxaridlərin  qalığından  əmələ  gəlmişdir.  Bunlar 
tərkiblə-rinəki  monosaxaridlərin  qalığının  sayından  asılı  olaraq  disaxarid-lərə, 
trisaxaridlərə və s. ayrılır. 
Disaxaridlər. Disaxaridlər 
)
(
11
22
12
O
H
C
 iki eyni və ya müxtəlif monosaxaridin 
qalığından  əmələ  gəlmiş  şəkərdir.  Onlar  eyni  zamanda  qlikozid  hesab  olunur. 
Çünki  monosaxaridlərin  rabitəsində  qlikozid  hidroksil  də  iştirak  edir.  İki 
monosaxariddən  bir  molekul su çıxdıqda oksigen körpüsü  vasitəsilə rabitə  yaranır 
və disaxarid əmələ gəlir. Reaksiya sxematik belə gedir: 
 
  
 
Disaxaridlərə saxaroza, laktoza, maltoza və qeyriləri aiddir
.  
Saxaroza. Saxaroza və  ya qamış  şəkəri qlükoza (α, D-qlükopiranoza)  ilə  fruktozanın (β, 
D-fruktofuranoza)  birləşməsin-dən  qlükozid  hidrokidlərinin  qlükozid  rabitəsi  vasitəsilə  əmələ 
gəlmişdir. Onun alınması və kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
         CH
2
OH                                    CH
2
OH 
         
│
                                                       │
 
         CO                                           C O
═  
         
│
                                                              
│
 
HO
──
C H                                HO
──
C H 
         
│
                                                       │
 
   H
──
──
C OH                                H C OH 
         
│
                                                       │
 
   H
──
──
C OH                                H C OH                                           
         
│
                                                       │
 
   H
──
──
C OH                                H C OH 
         
│
                                                        │
 
         CH
2
OH                                    CH
2
OPO
3
H
2 
 
Sedoheptuloza                                Sedoheotuloza- 
                                                         7-fosfat 
   C
6
H
12
O
6
    +    C
6
H
12
O
6
    →     H
2
O     +      C
12
H
22
O
11 
Monosaxarid         Monosaxarid                                           Disaxarid 
   
H──
C OH                     CH
2
OH                   H─
C                               CH
2
OH 
        │
│
                                                                  │
                  O          │
 
   H──
C OH             HO─
C                             H──
C OH                       C 
        │
                             │
                                    │
                               │
 
HO──
C H     O   +   HO──
C H   O               HO──
C H     O          HO──
C H   O 
        │
                             │
                                    │
                               │
            
   H──
C OH               H──
C OH                      H──
C OH                 H──
C OH 
        │
                             │
                                    │
                               │
 
   H─
C                       H─
C                              H─
C                          H─
C 
        │
                             │
                                   │
                                │
 
        CH
2
OH                   CH
2
OH                         CH
2
OH                      CH
2
OH 
 
α-D-Qlükopira-            β- D-frukto-                              Saxaroza 
      noza                          furannoz       
H
2
O   

11 
 
HO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
O 
O 
O 
CH
2
OH 
HOCH
2
 
CH
2
OH 
β-d-fruktkoza 
α-d-qlükoza 
HO 
H 
H 
OH 
Onun  miqdarı  şəkər  çuğundurunda  27%,  şəkər  qamışının  gövdəsində  20%, 
olur.  Başqa  bitkilərin  yarpaqlarında  və  meyvələrində  çoxlu  miqdarda  saxarozaya 
rast  gəlmək  olur.  Saxaroza  həzm  sistemində  saxaraza  fermentinin  təsiri  ilə 
hidrolizə uğrayıb bərabər miqdarda qlükoza və fruktoza əmələ gətirir.  
Saxarozada,  reaksiyadan  göründüyü  kimi,  qlükoza  α,  D-qlükopiranoza, 
fruktoza  isə  β-D-fruktofuranoza  kimidir.  Ona  görə  qamış  şəkərinə  1,α,  D- 
qlükopirannozil- 2 β, D- fruktofuranozid də deyilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qamış  şəkəri  (saxaroza)  felinq  mayesini  reduksiya  etmir,  reaksiya  mənfi 
nəticə verir. Çünki onun molekulunda sərbəst aldehid və keton qrupu yoxdur. 
 
Saxarozanın  tərkibində  asimmetrik  karbon  atomları  olduğundan  optik 
fəaldır.  
Polyarizasiya  müstəvisinin  66,5
0
  sağa  fırladır.  Müxtəlif  amillərin  (ferment-
lər, turşular  və s.) təsirindən parçalandıqda  yenidən qlükoza  və  fruktozaya ayrılır, 
invertləşmiş  şəkər  əmələ  gəlir.  Ona  görə  də  polyarizasiya  müstəvisini  sağa 
çevirmədən sola çevirmə daha qüvvətli olur. İnversiya fırlatma istiqaməti dəyişmiş, 
çevrilmiş  deməkdir.  Bu  termin  bəzən  ümumiyyətlə,  disaxaridlərin,  trisaxaridlərin 
(poliozaların)  hidroliz  olunaraq  monosaxaridlərə  çevrilməsini  ifadə  etmək  üçün 
işlənir.  
Saxaroza əsasən şəkər qamışından alınır. Sonuncuda saxarozanın miqdarı 14-
26%.  Şəkər  çuğundurunda  isə  16-20%  təşkil  edir.  Üzümdə  saxaroza  az:  0,2-1,5% 
olur.  
Saxaroza  şəkər  çuğundurundan  da  alınır.  Bu  isə  ən  çox  Ukraynada, 
Qırğızıstanda, İranda və s. ölkələrdə əkilir.  
Laktoza.  Laktozaya  süd  şəkəri  də  deyilir.  Bu  disaxarid  α─D─qlükoza  ilə 
β─D─qalaktozanın  qalığından  ibarətdir.  Odur  ki,  hidroliz  etdikdə  qlükozaya  və 
qalaktozaya ayrılır.  
Laktozada  göstərilən  monosaxaridlərin  rabitəsi  qalaktozanın  birinci  karbonu 
ilə qlükozanın dördüncü karbonu arasında yaranır.  
Onun quruluş formulu aşağıdakı kimidir: 
 
 

12 
 
   H
─
──
C                                        H C OH 
         
│
│
                                               
   H
──
──
C OH               O              H C OH 
         
│
│
                                                
HO
──
──
C H      O                        HO C H        O 
         
│
│
                                                
   H
──
─
C OH                                       C OH 
         
│
│
                                                
   H
─
─
C                                         H C 
         
│
                                              
│
 
         CH
2
OH                                     CH
2
OH 
 
Maltoza 
 
 
Süd şəkəri optik fəaldır, az şirindir. Felinq mayesini reduksiya edir. Laktoza 
əsasən insan və heyvanların südündə olub, 4-7% arasında dəyişir.  
Maltoza.  Maltoza  nişastanın  və  qlikogenin  fermentativ  hidrolizi  zamanı 
əmələ  gəlir. Maltoza  və  ya səməni şəkəri  də disaxaridlərdəndir. O,  iki  molekul α-
D-qlükozanın  qalığından  ibarətdir.  Bunların  rabitəsi  isə  birinci  və  dördüncü 
karbonlar arasındadır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Maltozaya  α,  D-qlükozid-D-qlükoza  və  ya  4─α─D─  qlükopiranozid─1,  α, 
─D─qlükopiranozid  də  deyilir.  O,  saxarozaya  nisbətən  az  şirindir.  Felinq  mayesi 
ilə  müsbət  reaksiya  verir.  Optik  fəaldır,  polyarizasiya  müstəvisini  130,4
0
  sağa 
döndərir.  
Sellobioza. Sellobioza iki molekul β─D qlükozadan əmələ gəlir. Buna 4─β, 
D─qlükozid─qlükoza da deyilir.  
  Sellobiozada  qlükozanın  rabitəsi  birinci  və  dördüncü  karbonlar  arasında 
gedir. Optik fəaldır.  
 
HO
─
──
C                                        H C OH 
         
│
│
                                               
   H
──
──
C OH               O              H C OH 
         
│
│
                                               
HO
──
──
C H      O                       HO C H         O 
         
│
│
                                               
   H
──
─
C OH                                     C OH 
         
│
│
                                               
   H
─
─
C                                        H C 
         
│
│
                                               
         CH
2
OH                                    CH
2
OH 
Sellobioza 
 
H 
O 
H 
HO 
 
OH 
O 
CH
2
OH 
CH
2
OH 
OH 
H 
H 
H 
OH 
H 
O 
H 
H 
 

13 
 
Trisaxaridlər.  Trisaxaridlər 


16
32
18
O
H
C
  üç  molekul  monosaxariddən  iki 
molekul suyun kənar edilməsi  ilə əmələ  gəlir. Monosaxaridlər oksigen  rabitəsi  ilə 
bağlanır. Trisaxaridlərin nümayəndələrindən rafinozanı və  melesitozanı göstərmək 
olar. 
 
Rafinoza  üç  molekul  monosaxariddən:  qlükoza,  fruktoza  və  qalaktozadan 
əmələ  gəlir.  Rafinoza  invertazanın  təsiri  ilə  hidroliz  olunub  melibioza  adlanan 
disaxarid və α-fruktoza əmələ gətirir.  Onun düsturu aşağıdakı kimidir: 
 
 
                   
 
Rafinoza az şirindir. Felinq mayesini reduksiya etmir, optik fəaldır. Rafinoza 
ən çox şəkər çuğundurunda və pambığın toxumunda olur.  
Tetrasaxaridlər. Tetrasaxaridlərin  nümayəndəsi staxiozadır C
24
H
42
O
19
. Bu  4-
monosaxaridin:  iki  molekul  qalaktoza,  bir  molekul  qlükoza  və  bir  molekul 
fruktozanın qalığından əmələ gəlir. Felinq mayesi ilə mənfi nəticə verir.  
Staxioza ən çox noxudda, soyada, mərciməyin toxumunda və s. olur.  
4.  Homopolisaxaridlər,  bioloji  rolu  və  kimyəvi  tərkibi:  Homopolisaxaridlər 
hidroliz  olunduqda  bir  növ  monosaxaridlərə  ayrılır.  Bunların  empirik  tərkibi 


n
O
H
C
6
10
6
 kimi yazılır. 
Homopolisaxaridlərə nişasta, qilikogen, sellüloza, inulin və qeyriləri aiddir. 
Nişasta.  Nişasta  mürəkkəb  homopolisaxariddir.  Suda  həll  etdikdə  kolloid 
məhlul əmələ gətirir. Nişasta hidroliz olunduqda əvvəlcə bir sıra aralıq məhsullara 
(dekstrinlərə) və ən nəhayət qlükozaya ayrılır. Reaksiya sxematik belə gedir: 
 




6
12
6
2
5
10
6
1
O
H
nC
O
H
n
n
O
H
C



 
 
Burada  n─nişasta  molekulundaki  qlükoza  qalıqlarının  sayını  göstərir.  Onun 
qiyməti 3-6  min arasında tərəddüd edir. Nişasta iki  maddədən: amiloza  və amino-
pektindən  ibarətdir.  Amoloza  aminopektinə  nisbətən  bəsit  maddədir,  suda  yaxşı 
həll  olur.  Amilozanın  molekul  kütləsi  100  mindən  600  minə  qədər,  aminopekti-
ninki isə 1 milyon çatır. 
Nişastanın molekul kütləsi, adətən, bir neçə milyona çatır. 

14 
 
Amiloza  zəncirində  α─D─qülükopiranoza  qalıqları  bir-biri  ilə  birinci  və 
dördüncü karbonlar arasında α─1,4 rabitələr hesabına birləşir, şaxələnmə olmur. 
 
 
Amilopektinin  tərkibində  isə  monosaxaridlərin  qalıqları  bir-birilə  birinci  və 
dördüncü karbonlarla  α─1,4  rabitə  ilə  yanaşı, birinci  və altıncı  karbonlar arasında 
da α─1,6─qlükozid rabitələri yaratmaqla çox şaxələr verir. Son zamanlar müəyyən 
edilmişdir ki, amilopektində hər 8-12 qlükoza qalığından bir şaxə verir. Şaxələrdə 
isə orta hesabla 12 qlükoza qalığı vardır.  
Bitkilərdə  nişasta  ehtiyat  qida  maddəsi  kimi  toplanır.  Bu  yem  bitkilərinin 
əsas tərkib hissələrindəndir, ən çox dənli bitkilərdə (düyüdə 60-80%, buğdada 60-
70%,  qarğıdalıda  65-75%),  soğanaqlarda,  kök  yumrularında  (kartofda  12-20%) 
olur.  
Müxtəlif  bitkilərin  nişastasında  amiloza  ilə  amilopektinin  nisbəti  eyni 
deyildir.  Nişastanın  15-25%  amiloza,  75-85%-i  isə  amilopektin  təşkil  edir. 
Amilopektin ən çox qarğıdalı, düyü, arpa nişastasında olur. Noxudda, qarğıdalının 
bəzi növlərində isə nişastanın 50-75% amilozadan ibarətdir.  
 
 
Qlikogen. Qlikogen  heyvan  nişastası da adlanır.  Bu da  homopolisaxariddir. 
Qlikogen hidroliz olunduqda çox sayda qlükozaya ayrılır. Molekul kütləsi bir neçə 
yüz  mindən  100  milyona  yaxın  və  daha  çoxdur.  Bunda  da  amilopektində  olduğu 
kimi  α─D  qlükopiranoza  qalıqları  α─1,5  və  α─1,”  qlikozid  rabitələri  ilə 
birləşməklə,  şaxələnmişdir.  Şaxələnmə  orta  hesabla  hər  8-10  qlükoza  qalığından 
bir başlanır. Yan zəncirlərdə 6-12 qlüloza qalığı vardır.  
CH
2
OH 
CH
2
OH 
O 
OH 
O 
O 
O 
O 
CH
2
 
O 
O 
OH 
O 
OH 
OH 
OH 
4 
1 
OH 
O
O
O
CH
2
OH 
O 
CH
2
OH 
O 
OH 
OH 
OH 
OH 

15 
 
n 
Qlikogendə şaxələnmə daha çoxdur.  
Qlikogen  yüksək  polidispers  maddədir,  isti  suda  yaxşı  həll  olur,  hidrofil 
kolloiddir.  Optik  fəaldır,  polyarizasiya  müstəvisini  196,6
0
  sağ  fırladır, 
molekulunun forması sferik quruluşa yaxındır.  
Qlikogen  ən  çox  insan  və  heyvanların  qaraciyərində  (20%-ə  qədər)  və 
müəyyən miqdarda əzələlərində (4%) və başqa üzvlərində olur. 
Sellüloza.  Sellüloza  bitki  aləmində  ən  geniş  yayılmış  homopolisaxariddir. 
Karbon  birləşmələrinin  yarıdan  çoxunu  sellüloza  təşkil  edir.  Bu  ən  çox  kətanda 
(80-90%),  çətənədə,  samanda,  bitkilərin  oduncağında  (40-50%)  və  pambığın 
lifində (90-98%) olur. Bitkilər ildə 10
11
 tona yaxın sellüloza sintez edir. Bitkilərdə 
sellüloza başqa karbohidratlarala (hemisellüloza, liqinin və s.) birlikdə olur. 
Sellüloza  hidroliz  edilərkən  D─qlükozanın  β─forması  əmələ  gəlir. 
Sellülozanın  molekul  kütləsi  10-20  milyon  arasında  dəyişir,  qlükoza  qalıqlarının 
miqdarı  3000-dən  10 000-ə  qədər  olur  və  zəncirvari  şaxələnir.  Qlükoza  qalıqları 
biri  digəri  ilə  birinci  və  dördüncü  karbonlar  arasında  β─1─4  qlükozid  rabitələri 
hesabına birləşir.    
 
 
 
Sellüloza  mikrofibrillər  şəklində  bitki  hüceyrələri  divarının  əsas  quruluş 
materialı sayılır.  
Sellüloza  müxtəlif  kimyəvi  təsirlərə  çox  davamlıdır.  Yalnız  Şvesyser 
reaktivində (mis-ammonyak kompleksi) həll olur.  
İnulin. İnulin homopolisaxariddir. Suda yaxşı həll olur. Molekul kütləsi 5-6 
min  arasındadır.  Hidroliz  olunduqda  β─D─qlükopiranozaya  ayrılır.  İnulinin 
molekulunda fruktozaların əlaqəsi birinci karbonla ikinci karbon arasında yaranır. 
Lixenin  şibyələrdə  olan  homopolisaxariddir.  Molekul  kütləsi  10-40  min 
olur.  Hidroliz  olunduqda  β─D─qlükopiranozaya  ayrılır.  Qlükoza  molekullarının 
əlaqəsi  birinci  və  dördüncü  karbonlar  arasında  yaranır.  Bu  polisaxarid  şimal 
maralları üçün əsas yem sayılır.  
Aqar-aqar  yosunlarda  olan  polisaxariddir.  Hidroliz  olunduqda  qalaktozanın 
D─ və L─formalarına ayrılır.  
Dekstranlar  bakterioloji  mənşəli  şaxəli  polisaxariddir.  Bunların  özlülüyü  və 
osmotik  xassələri  qanınkına  yaxın  olduğundan  və  toksiki  təsir  göstərmədiklərinə 
görə  qismən  depolimerləşdirilərək  qan  plazmasının  əvəzediciləri  kimi  işlənir. 
O 
O 
CH
2
OH 
OH 
O 
CH
2
OH 
O 
CH
2
OH 
O 
OH 
OH 
OH 
OH 

16 
 
Bunlarda  antigenenlik  xassəsi  də  vardır.  Dekstranlar  sənaye  üsulu  ilə  külli 
miqdarda istehsal olunur. 
Dekstranlar  da  D─qlükozanın  polimerləridir.  Bunlarda  qlükoza  qalıqları 
birinci və altıncı karbonlar vasitəsilə (α─1─6─rabitələrlə) birləşir.  
Pentozanlar.  Pentozanlar  pentozaların  biopolimerləridir.  Bu  qrup  polisaxa-
ridlərə arabanlar, ksilanlar və qeyriləri aiddir.  
Arabanlar  hidroliz  olunduqda  L─arabinozaya  ayrılır.  Arabanlar  suda  yaxşı 
həll olur. Molekul kütlələri 6000-ə yaxındır.  
Ksilanlar  ən  çox  bitkilərin  oduncağında  olan 


n
O
H
C
4
8
5
  polisaxaridlərdir. 
Bunlar  samanda,  bitkilərin  budaq  hissələrində  və  az  miqdarda  üzüm  şirəsində  də 
olur.  Hidroliz  olunduqda  β─D─ksilozaya  ayrılır.  Molekulda  β─1,4─qlikozid 
rabitələri ilə birləşmişdir.  
5.  Heteropolisaxaridlər,  bioloji  rolu  və  kimyəvi  tərkibi:  Heteropolisaxa-
ridlər  müxtəlif  növ  monosaxaridlərdən  əmələ  gəlmiş  karbohidratlardır.  Bunlara 
hemisellüloza, pektin maddələri və qeyriləri aiddir.  
Hemisellülozanın  hidrolizi  nəticəsində  müxtəlif  monosaxaridlər  (qlükoza, 
qalaktoza,  fruktoza,  mannoza,  arabinoza,  ksiloza)  əmələ  gəlir.  Bu  polisaxarid 
hüceyrənin divarında ehtiyat kimi olur.  
Pektin  maddələri  də  heteropolisaxaridlərin  nümayəndəsidir.  Bunların 
hidrolizi zamanı müxtəlif monosaxaridlər: arabinoza, qalaktoza, raminoza, ksiloza, 
fruktoza  ayrılır.  Pektin  maddələrində  çoxlu  miqdarda  qalakturon  turşusundan 
əmələ  gəlmiş  poliqalakturon  turşusu  və  ya  pektin  turşusu  da  olur.  Burada 
α─D─qalakturon  turşusunun  qalıqları  arasında  rabitə  birinci  və  dördüncü 
karbonlar arasında α─1─4─qlikozid əlaqələri hesabına yaranır.  
Pektin  maddələrinə  ən  çox  meyvələrdə,  giləmeyvələrdə,  liflərdə  təsadüf 
edilir. 
Selik  də  heteropolisaxaridlərdəndir.  Ona    k  i  t  r  ə    deyilir.  Bu  polisaxarid 
bitkilər  zədələndikdə  əmələ  gəlir.  Suda  həll  olmur,  şişib  kolloid  məhlul  əmələ 
gətirir. Kitrə hidroliz etdikdə D─qalak-tozaya, D─qlükuron turşusuna, arabinozaya 
və raminozaya ayrılır.  
Selik yoncada, çovdarda, kətanda, meyvə ağaclarında olur.  
Qalaktomannanlar  tərkiblərində  qalaktoza  və  mannoza  (1:2)  saxlayan 
heteropolisaxaridlərdəndir. Bunların nümayəndələrindən quaranı göstərmək olar. 
Qlükomannanlar da polisaxaridlərdəndir. Bunların nümayəndəsi eremuran-
dır.  Eremuran  bizim  ölkəmizdə  də  vardır.  Bunun  hidrolizi  zamanı  qlükoza  və 
mannoza  alınır.  Mannoza  almaq  üçün  yaxşı  mənbədir.  Eremuran  çox  gözəl 
emulqatordur, qismən hidrolizdən sonra qanın əvəzedicisi kimi də işlənə bilər.  
Mukopolisaxaridlər. Mukopolisaxaridlər heteropolisaxaridlər qrupuna aid- 

17 
 
dir. 
Bunlardan 
turş 
mukopolisaxaridlərə 
aşağıdakılar 
aiddir: 
hialuron, 
xondroitin─kükürd,  xondrontinsulfat  turşuları,  heparin  və  s.  Bunlar  hidroliz  olun-
duqda  heksozalara,  heksozaminlərə,  heksuron  turşularına,  sirkə  turşusuna,  sulfat 
turşusuna və s. ayrılır.   
Mukopolisaxaridlərə  birləşdirici  toxumada,  gözün  şüşəvari  cismində, 
sinovial mayesində, toxuma və hüceyrələrarası maddələrin tərkibində, qaraciyərdə, 
selikdə rast gəlinir. Bunlar boy prosesində, mayalanmada iştirak edir və yapışdırıcı 
xassəyə malikdir.  
 
  Hialuron  turşusu  turş  mukopolisaxaridlərdəndir,  hidroliz  olunduqda 
qlükozaminə,  sirkə  turşusuna,  qlükuron  turşusuna  ayrılır.  Onun  tərkibində 
N─asetilqlükozaminlə qlükuron turşusunun qalığı birinci və dördüncü karbonların 
β─1─14 rabitəsilə birləşir. 
Hialuron  turşusunun  molekul  kütləsi  bir  neçə  yüz  mindən  bir  neçə  milyona 
yaxındır.  Məhlulunun  özlülüyü  çox  yüksək  olur.  Hialuron  turşusu  toxumalarda 
(gözün  şüşəvari  cismində,  dəridə)  və  bioloji  mayelərdə  (sinovial  mayesində,  qan 
plazmasında) zülallarla birləşmiş şəkildə olur. Hialuron turşusu sinoviya mayesinə 
sürüşkənlik  xassəsi  verməklə,  oynaqlarda  zərbəni  zəiflətmək  qabiliyyətinə  malik 
olub, hüxeyrələri bir-birinə birləşdirir.   
A,─  və  C─xondroinsulfatlar  sulfatlaşmış  N─asetil-D─qalaktozamin  və  D 
qlükuron  turşusunun  qalıqlarından  əmələ  gəlmiş  zəncirvari  polimerlərdir.  Bunlar 
qalaktozamində sulfat turşusunun  vəziyyətinə  görə  fərqlənir.  A  xondroitinsulfatda 
sulfat  turşusunun  qalığı  qalaktozamində  dördüncü  karbonun  yanındakı  hidroksili, 
C─xondroitin─sulfatda isə altıncı karbonun yanındakı hidroksili əvəz etmişdir.  
B-xondroitinsulfat  (və  ya  dermatansulfat)  bunlardan  D─qlükuron  turşusu 
əvəzinə L─induron turşusunun olması ilə fərqlənir.  
Xondroitinsulfatlar çox da irimolekullu birləşmələr deyildir. 
Onların molekul kütləsi adətən 50-100 min arasında dəyişir.  
Xondroitinsulfatlar qığırdaq toxumasının əsasını təşkil edir.  
Heparinin  tərkibinə  D─qlükozemin,  D─qlükuron  turşusu  və  sulfat  turşusu 
daxildir. Onun molekul kütləsi 10-20 minə yaxındır.  
Heparin  ən  çox  qaraciyərdə,  ağciyərdə,  əzələlərdə,  qan  və  limfada  olur.  O 
qanın ən bioloji fəal spesifik antikoaqulyantıdır. Odur ki, trombozun müalicəsində 
və s.-də işlənir. 
Neytral  mukopolisaxaridlərdə  qlükuron  və  sulfat  turşuları  olmur.  Onlarda 
fruktozaya,  sial  turşularına  (N─asetilneyramin  turşusu)  rast  gəlinir.  Zülallarla 
birləşmiş  şəkildə  (mukoproteidlər)  bütün  üzv  və  toxumalarda,  xüsusən  selikdə  və 
s.-də  olur.  Son  zamanlar  karbohidratların  qarışıq  polimerləri  də  müəyyən  edil-
mişdir.  Bunlar  qlükopeptidlər,  qlükolipidlər  və  lipoqlükoproteidlərdir.  Qlükopep-
tidlərin tərkibində karbohidratlardan başqa aminturşuları da vardır. Qlükolipidlərin 

18 
 
tərkibində  isə  karbohidratlarla  yanaşı  yağ  turşuları  da  olur.  Lipoqlükoproteinlərin 
tərkibində isə karbohidratlarla bərabər yağ turşuları, aminturşuları və lipoidlərə də 
təsadüf edilir.