Qishloq aholi

xonalar qurilgan hovlining yopiq 
hajm i; yozgi xonalar vazifasini 
bajaruvchi tepasi ochiq hovli 
hajm larining pog'onali tuzilishi
5.2.18-rasm. S am arqan d 
shahridagi xalq turar-joy binosi. 
O 'lch o v - Dmitriyev V .N . 1940y

---

5.2.19-rasm .Qo‘ r g ‘oncha turidagi 2 qavatli turar-joy binosi. 
T u ra r -jo y tuzilmasining o‘ ziga xos xususiyati F a rg 'o n a d a gi uy- 
jo y d a b o'lgan i kabi - obodonlashtirilgan va yashil o ‘sim liklar 
ekilgan katta hovli; xon alar hovli perim etri b o 'y la b qu rilgan ; yozgi 
xonalar - ayvonlar, uzum ishkom lari va hk.
5.2.20-rasm. Q o ‘ r g ‘oncha turidagi 1 qavatli tu rar-joy binosi, 
qoplam an in g b ir qismi armotsement q ob iqlard an bajarilgan  
(qo plam a texnologiyasi -p ro fe s so r S.R .R azzoqov, S a m D A Q I)
248

---

5.3. Jam oat m arkazin i shakllantirish va xizmat ko'rsatish 
m uassasalari tarm o g 'in i tashkil etish
Xizmat ko'rsatish sohasini takomillashtirish qishloq aholi 
punktlarini o'zgartirishning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Bun­
da qishloq jamoat binolarining rejali tuzilmasi va tipologiyasini 
qishloqlararo xizmat ko'rsatishning yagona tizimi - ijtimoiy, shahar­
sozlik, kompozitsion nuqtayi nazarda ratsional bo'lgan posyolkaning 
jamoat markazini tashkil qilish asosida shakllantirish ko'zda tutiladi.
Qishloqlararo xizmat ko'rsatish tizimi. Qishloq xo'jaligini sanoat 
asosida 
yuritishga 
o'tish, 
transport 
va 
aloqa 
vositalarini. 
kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlanishi, joylashuv tizimlarining 
shakllanishi, madaniy-maishiy xizmat ko'rsatish sohasidagi ilmiy- 
texnik taraqqiyot qishloqlararo xizmat ko'rsatish tizimi yaratilishi 
uchun asosiy dastlabki shartlar bo'lib xizmat qildilar. Qishloq 
fuqarolar yig'ini hududida shakllanayotgan joylashuvning yangi 
tizimida bunday o'zgarishlami amalga oshirish real voqelik sifatida 
qabul qilinmoqda. Joylashuvning bunday tizimi shahar va qishloq 
uchun yagona joylashuv tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Demak, qishloq joylardagi xizmat ko'rsatish tizimi ham shahar va 
qishloq aholisiga xizmat ko'rsatish bo'yicha yagona tizimning bir 
qismi bo'lishi kerak. Bu tizim shu sohaning barcha korxonalari va 
muassasalarining birlashishi asosida qurilib, aholi punktlariga (ular 
qayerda joylashishidan qat’ i nazar) bir maromda xizmat ko'rsatilishini 
ta’ minlashi lozim. Madaniy-maishiy xizmat ko'rsatishni tashkil etish 
bo'yicha taklif etilayotgan tizim to'g'risidagi ma'lumotlar III bobning 
(«Qishloq fuqarolar yig'ini hududini me’ moriy-rejali tashkil etish») 
3.5-bandida berilgan.
Jamoat markazi. Qishloq aholi punktining jamoat markazi 
aholining ijtimoiy va ishbilarmonlik faoliyati jamlanadigan joy va 
shahar tashkil etuvchi bosh element hisoblanib, posyolkaning 
me’ moriy-hajmiy kompozitsiyasi va konturini belgilab berishda katta 
rol o'ynaydi. Jamoat markazi ma’ muriy boshqaruv, savdo-maishiy, 
madaniy-ma’ rifiy va boshqa funksiyalami bajaradi.
O'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, jamoat markazlarini 
loyihalashda quyidagi holatlami hisobga olish kerak ekan:
249

---

•markazning kompozitsion tizimi uzviy bog'lanishga ega 
bo'lishiga;
•xizmat ko‘ rsatishning qulay va oqilona tashkil etilishiga;
•markaz funksional vazifalariga muvofiq aniq zonalashtirilishi, 
hajmlar talqinidagi asimmetriyalik, shakllar, kontur va landshaft 
tuzilishidagi uyg'unlikka rioya qilinishiga;
-arxitektura, tabiat va san’at sintezi;
-markazdagi bino va inshootlar qurilishida miqyoslilik, modullik, 
uslubning yagona bo'lishi, shakllar va hajmlar uyg'unligiga.
Jamoat markazi hududining funksional jihatdan oqilona tashkil 
etilishida uni aniq belgilangan vazifalar (ma’ muriy, madaniy-ma'rifiy, 
savdo-maishiy, ta'lim muassasalari, dam olish va sport) bo'yicha 
boMingan holda yagona rejaviy-hajmli zona yaratilishiga e ’tibor 
qaratish lozim (5.3.1-rasm).
Madaniy-tomosha zona tarkibiga, odatda, 
qishloq klubi, 
kutubxona, choyxona kabi obyektlar kiradi. Faoliyat ko'rsatish 
xususiyatlari va 0 ‘ zbekistonning issiq iqlimi bunday muassasalarga 
kechki salqinda tashrif buyurilishini shartlab beradi. Shu sababdan 
zona hajmi ham sutkaning aynan shu vaqtiga mos bo'lishi kerak: 
uning maydoni ochiq xarakterga ega bo'lib, imkon qadar suvli yuza 
(hovuz, fawora va h.k.) tashkil qilinishi lozim, shoxlari yoyilgan 
daraxtlar bo'lmasligi darkor, kechki salqinni saqlashi va yaxshi 
shamollatilishi, yetarli darajada chiroqlar va yoritiladigan reklamaga 
ega bo'lishi lozim. bu zona posyolka tuzilmasida ustuvor mavqega ega 
bo'lishi zarur.
Ma’ muriy zona qishloq fuqarolar yig'ini ma’ muriyati binosi, 
agrofirma birlashmasining boshqaruvi, aloqa bo'limi, omonat kassasi, 
ATS binolaridan tarkib topib, kundalik mehnat faoliyatining markazi 
sifatida asosan ertalab va kunduzi ishlaydi. U shoxlari keng daraxtlar. 
bostirma va galereyalar yordamida quyosh nurlaridan maksimal 
himoyalangan bo'lishi zarur. Undan tashqari, ma’ muriy zonada qulay 
transport kirish yo'li, avtomobil turargohi tashkil etilib, bu zona ishlab 
chiqarish zonasi bilan qulay bog'langan bo'lishi lozim.
Savdo-maishiy zona tarkibiga oziq-ovqat va sanoat-xo'jalik 
mollari do'konlari, maishiy xizmat ko'rsatish kombinatlari, umumiy 
ovqatlanish korxonalari (oshxona, kafe va h.k.) kiradi. Bu zonaga
250

---

odamlar asosan ertalab va kunduzi tashrif buyurishadi, shuning uchun 
unga qo'yiladigan talablar ma'muriy zonadagi kabi boMadi.
Memorial zona jamoat markazida ham, park yoki posyolkaning 
bosh ko‘ chasidagi uchastkalaming birida joylashtirilishi mumkin. 
Qayerda boMishidan qatM nazar bu zona va posyolka ansambli 
o'rtasida kompozitsion bogMiqlik boMishi zarur.
0 ‘ zbekistonning har bir mintaqasida qishloq posyolkalarining 
jamoat markazlari joylashtirilishida, ulaming funksional-rejali va 
me’ moriy-hajmiy tashkil etilishida o ‘ ziga xos xususiyatlar mavjud.
Tekisliklardagi vohalarda markaz eng qulay, mikroiqlim yaratish 
imkoni beruvchi, hudud aeratsiyasi yetarlicha boMgan va binolami 
issiqdan himoya qilinishini ta’ minlaydigan uchastkada joylashtirilib, 
posyolkadagi ustuvor holatni egallashi lozim.
Jamoat markazidagi mikroiqlim sharoitlami yaxshilash maqsadida 
uni yashil daraxtzorlar yaqinida, park bilan birlashtirib yoki park 
tarkibida joylashtirish kerak. Suv manbalari yonida joylashgan jamoat 
markazini suv yuzalari bilan uyg‘ un tarzda bogManishi maqsadga 
muvofiq hisoblanadi.
Mikroiqlim sharoitlarini yaxshilash uchun qoplamalar yuzasini 
sezilarli darajada qisqartirish, maydon kompozitsiyasida asosan 
piyoda qatnovi yo‘ na!ishlari 
bo'ylab joylashtiriladigan yashil 
o'simliklar, gulxonalardan foydalanish zamr. Ulami sug’ orish va 
qulay 
mikroiqlim 
shakllantirish 
uchun zamonaviy uskunalar: 
yomgMrlatish va suv sachratish qurilmalaridan keng foydalanish 
kerak. Markaz mikroiqlimini yaxshilash maqsadida amaliyotda keng 
tarqalgan manzarali basseynlar va favvoralami suvni changlatuvchi va 
sachratuvchi qurilmalar bilan birga qoMlash maqsadga muvofiq. 
Qoplamalar 
sifatida 
issiqni 
yutmaydigan, 
mustahkam, 
kam 
yediriladigan materiallardan foydalanish zarur.
Tog‘ oldi vohalarda posyolkaning jamoat markazlarini uchastka- 
ning eng yaxshi tabiiy jihatlari va yon-atrofdagi landshaft yordamida 
alohida urg‘ u berib, uning ustuvor mavqeini ko‘ rsatish zamr. Tabiiy 
landshaft elementlarini markazning, umuman posyolkaning hajmli- 
fazoviy tuzilmasi tarkibiga faol kiritish maqsadga muvofiq. Bu 
shartlami bajarish uchun quyidagilami bajarish tavsiya qilinadi:
-markaziy maydon uchun relyefi bo‘yicha eng baland uchastka 
tan lash;
251

---

-binolaming asoslari 
va poydevorlari suvlanishini 
istisno 
qiladigan sharoitlarda markazni suv manbalariga imkon qadar yaqin 
joylashtirish, 
ularning 
suv 
yuzasidan 
(ko‘ zgusidan) 
markaz 
kompozitsiyasidagi element sifatida foydalanish;
-jamoat markazi joylashgan uchastkadagi daraxtlar va butalami 
imkon qadar saqlash va ulardan markaz ansamblini individual 
qiyofasini boyitish uchun foydalanish;
-uchastkaning individualligi va markazning ifodali qiyofasini 
ajratish uchun boshqa obyektlarga nisbatan balandroq me’ moriy 
inshootlarni teparoq uchastkalarda, bino rejasida uzun obyektlami 
pastroq joylarda joylashtirish lozim.
Posyolka va yon-atrofdagi landshaft o'rtasidagi bog'lanishni 
ta’ minlash va hajmiy-fazoviy kompozitsiya ifodalaligini kuchaytirish 
maqsadida jamoat markazi, bosh ko‘ cha va asosiy me’ moriy 
ansambllami perspektivada tog* cho'qqilariga yo'naltirish kerak.
Vohalardagi jamoat markazlarining me’ moriy-rejali tuzilmalarini 
shakllantirishda asosiy e ’tibor tarkibida landshaftning manzarali 
elementlari boMgan va hududni shamollatish imkoniyatini yaratadigan 
ochiq rejali tuzilma tashkil qilishga qaratiladi (5.3.2-rasm). T og‘ oldi 
vohalarda esa tuzilma tog‘ soyining bo'yida terrasa shaklida tashkil 
qilinishi mumkin. Bunda har bir terrasada zonalar guruhi yoki 
markazning alohida zonasini joylashtirish 
maqsadga muvofiq 
hisoblanadi.
Vohalardagi jamoat markazlari hajmiy rejali tuzilmalarini 
shakllantirishning asosiy kompozitsion usullari, bu:
-binolari alohida (yoki birlashtirigan) holda qurilgan ochiq 
maydon ko'rinishidagi uchastka (5.3.3-rasm);
-o'zaro kirishib ketadigan hajmlar (5.3.4-rasm);
-chiziqli fazoviy hajm (5.3.5-rasm); ChoM va sahro zonalardagi 
jamoat markazlarini joyashtirishga boMgan talablar:
-tabiiy sifatlarning maksimal qoMlanishi, mikroiqlim sharoitlarini 
yaratish uchun rejali usullardan keng foydalanishni ta’ minlash; Bu 
talablami bajarish uchun quyidagilami bajarish tavsiya etiladi:
-Markaz holatini belgilashda mikrorelyefni baholash, teparoqda 
joylashgan va sizot suvlari sathi pastroq boMgan qulay uchastka 
tanlash, markaz mikrorelyefini vertikal rejalashtirish metodlari bilan 
kuchaytirish;
252

---

-Posyolka doirasida kanal yoki yirik ariqlar bo'lsa, markazni 
ularga yaqin joyga joylashtirish, texnik imkoniyatlar mavjud 
bo'lganida esa-bu suv manbalarini rejali kompozitsiya tarkibiga 
kiritish.
Uchastkaning tabiiy sifatlari neytral bo'lsa, jamoat markazi uchun 
joy uning tarkibidagi binolaming funksional vazifalaridan kelib chiqib 
tanlanadi (binolar uchun yer maydonlari ulami joylashuvi va xizmat 
ko‘ rsatishning optimal radiuslari, obyektlar o ‘ rtasidagi o‘ zaro 
bog‘ liqlik va ular faoliyat ko'rsatishi uchun eng maqbul sharoitlami 
hisobga olgan holda). Bunday sharoitlarda posyolkaning rejali tashkil 
etilishi biron-bir jihat bo'yicha murakkablashmaydi. Jamoat binolari 
joylashgan uchastkadagi mikroiqlim barqarorligini ta’minlash uchun 
ulami birlashtirish maqsadga muvofiq bo'ladi, markazni esa park 
zonasida yoki daraxtzorlar bilan birlashtirilgan holda joylashtirish 
lozim. Markaz uchun joyni, kuchli shamol va qum bo'ronlaridan 
himoya qilish maqsadida, imoratlar qurilgan hududning ichkari 
qismidan tanlash kerak.
Sahro va cho'l zonalarda jamoat markazlarini me’ moriy-rejali 
tuzilmasini shakllantirishning o'ziga xos jihatlari-tuzilma yopiq 
(yarim yopiq) shaklda bo'lishi, quyosh radiatsiyasi ta’ siri maksimal 
bo'lgan hajmlaming imkon qadar qisqartirilishi, muhitni qumli bo'ron 
va changli shamollardan himoya qilinishi (5.3.6-rasm).
Bu mintaqadagi jamoat markazlari fazoviy hajmlarini tashkil 
qilishdagi asosiy kompozitsion usullar quyidagicha bo'lishi mumkin: 
-yopiq (yarim yopiq) fazoviy hajm (5.3.7-rasm);
-birlashtirilgan binoning yagona yopilgan fazoviy hajmi (5.3.8- 
rasm);
-o'zaro kirishib ketgan fazoviy hajmlar (tuzilma posyolka 
markazida, yon-atrofdagi imoratlar bilan himoyalangan tarzda 
joylashtirilgan bo'lsa).
Taqdim etilgan kompozitsion usullar asosida jamoat markazlari 
tuzilmalarini shakllantirish bo'yicha juda ko'p variantlar ishlab 
chiqilishi mumkin. Ular oddiy va rivojlangan bo'lishi mumkin. Oddiy 
markaz ikki tuzilmaviy elementdan iborat:
-bitta maydon va unga olib kiradigan bosh ko'cha;
-bosh ko'cha yoki bulvar.
253

---

Tarkibida bosh ko‘cha, bulvarlar yoki piyoda yo'Iaklari, xiyobon 
yoki parklar bilan o'zaro bog'langan ikkita yoki undan ko'p maydon 
bo'lgan jamoat markazlari rivojlangan hisoblanadi. Bunday markazda 
bosh elementning (maydon, bosh ko'chaning) markaziy ansambldagi 
ahamiyati katta. Boshqa tuzilmaviy elementlaming me'moriy-rejali 
tashkil etilishi bosh elementni to'ldirish, uning yagona rejali 
tuzilmadagi o'm i va ahamiyatiga urg'u berish vazifasidan kelib 
chiqadi.
Binolar qurilishidagi xususiyatlarga bog'liq ravishda jamoat 
markazlari quyidagi turlarga bo'linadi:
-yakka holdagi binolardan iborat;
-blokirovkalangan;
•birlashtirilgan.
Qishloqda xo'jalik yuritishning yangi shakllariga o'tilishi birinchi 
navbatda qishloq xo'jalik ishlab chiqarishning yangi, istiqbolli 
normalarini rivojlanishiga bog'liq bir qator masalalar hal qilinishini 
talab qiladi. Bugungi kunda ijaraga asoslangan pudrat, ayniqsa uning 
jamoaviy, oilaviy, yakka tartibdagi, fermer va dehqon xo'jaliklari kabi 
shakllari dolzarb hisoblanadi. Qishloqda xo'jalik yuritish bo'yicha 
iqtisodiy metodlaming yangi shakllari o'zaro birlashib, turli ko'rinish- 
lami hosil qiladilar, turar-joy, ishlab chiqarish, jamoat binolari 
funksiyalarining integratsiyasi yanada jadalroq kechishiga ko'makla- 
shadi. Aholisi 100-300 kishidan iborat chekka qishloqlarda (dehqon, 
fermer xo'jaliklarining istiqomat-ishlab chiqarish markazlarida) 
tarkibida boshlang'ich maktab, oilaviy bolalar bog'chasi bo'lgan 
turar-joy binolarini (o'qituvchi uyi), tibbiyot punkti va dorixonasi 
bo'lgan turar-joy binolarini (shifokor uyi), shuningdek novvoyxona, 
choyxona, do'kon bo'lgan turar-joy binolarini qurish maqsadga 
muvofiqdir.
Xo'jalik yuritishning yangi shakllarini kelgusidagi rivojlanishi 
qishloq hovlilarida qo'shimcha yordamchi imorat yoki qurilmalar, 
ustaxonalar va omborlar qurilishini taqozo qiladi. Shu bilan birga, 
ishchi xonalaming qulaylik darajasi asosiy parametrlari bo'yicha 
turar-joy xonalaridagi qulayliklarga yaqinlashishi zarur. Ana shu 
talablar qishloq turar-joy va jamoat binolarining yangi xo'jalik 
tuzilmalari va kichik qishloqlar ehtiyojlariga javob beradigan yangi 
loyihalarini ishlab chiqilishiga sabab bo'ldi. «O'zqishloqqurilish-
254

---

loyiha» instituti tomonidan aholi soni turlicha bo'lgan qishloq aholi 
punktlari uchun zarur loyihalaming ko'plab variantlari ishlab chiqildi. 
Bu loyihalaming ayrimlari 5.3.9-5.3.15-rasmlarda keltirilgan.
Kichik aholi punkti (dehqon, fermer xo'jaligining istiqomat-ishlab 
chiqarish hududi) jamoat markazining rejali-fazoviy modeli 5.3.16- 
rasmda ko‘ rsatilgan.
Madaniy-ijtimoiy binolami loyihalashda xalq me’ morchiligi 
an'analaridan imkon qadar ijodiy ravishda foydalanish zarur. 
Binolami qubbali bog'lanishlar bilan birlashtirish o'zbek me’ morlari 
tomonidan ko‘ p ishlatiladigan usullardan biri hisoblanadi. Bunda bosh 
binoning 
o ‘ qi 
ansamblning 
kompozitsion 
o'qiga 
nisbatan 
peфendikular joylashtirilgan, shu sababdan bosh bino inshoot ichiga 
kirilgani sari asta-sekin yoki to'satdan namoyon bo'lgan. Bosh 
binoning to'satdan va kutilmaganda paydo bo'lishi badiiy taassurotni 
kuchaytirishga yordam bergan. Fazoviy hajmni tashkil etishda 
maydonlar va binolar o'rtasidagi o'zaro optimal nisbatlami belgilash 
muhim ahamiyatga ega. Shaharsozlik nazariyachilari qadimgi 
davrlardan beri maydonlar va inshootlar mutanosibligini, qurilmalar 
balandligi va maydonlar o'lchamlari o'rtasidagi o'zaro nisbatlami 
o'rganib kelganlar. Garchi, amaliyotda 3:5, 4:5, 6:7, 5:8 nisbatlarga 
ega maydonlar ham ko'p uchrasada (L.Tonev tadqiqotlari bo'yicha), 
Vitmviy, Palladio kabi me’ morlar to'g'ri to'rt burchak shaklidagi 
maydonlar uchun uzunlik va kenglikning 2:3 dan 3:4 gacha bo'lgan 
nisbatlarini eng maqbul deb hisoblaganlar. Alberti o'zaro nisbatning 
1:2 variantini taklif qilgan, cho'zilgan maydonlar uchun 1:3, 1:4, 1:5 
kabi nisbatlami qo'llash mumkin.
Rejali tuzilmasi ochiq bo'lgan maydonlar uchun 1:6, 1:7 
nisbatlardan foydalanish mumkin.
Bir-ikki-uch qavatli imoratlar uchun 1:6, 1:7 va 1:8 nisbatlar eng 
optimal hisoblanadi.
Jamoat markazlarini shakllantirish bo'yicha yuqorida ko'rsatilgan 
metodlar jamiyatning yangi ijtimoiy buyurtmasini bajarish jarayonida 
ushbu markazlaming funksional vazifalari kelgusida yanada sifatli 
bajarilishiga ko'maklashadi.
255

---

5.3.1-rasm. Qishloq posyolkasi jamoat markazi hududini funksional 
zonalashtirilishining sxemasi (СНИИЭП ГРАЖ Д АН С Е ЛС ТРО Й ). 
1-posyolka kengashi; 2-xo‘jalik boshqaruvi; 3-aloqa; 4-avto- 
turargoh; 5-savdo; 6-umumiy ovqatlanish; 7-madaniy-maishiy 
xizmat ko‘ rsatish; 8-kommunal xizmatlar; 9-ta’ lim muassasalari; 
10-sport 11-madaniyat; 12-muloqot; 13-dam olish; 14-memorial
inshootlar.
5.3.2-rasm. Jamoat markazini ochiq rejali tuzilmasining rejali
fazoviy modeli

---