Qishloq xo’jaligida er fondi va undan foyalanish samaradorlil

www.arxiv.uz

4 Mavzu: Qishloq xo’jaligida er fondi va undan foyalanish samaradorlil

Reja:

1.	Qishloq xo`jaligi yer fondining tarkibi, ahamiyati va o`ziga xos xususiyatlari
2.	Qishloq xo`jaligida yerdan foydalanishning darajasi va samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar
3.	Yerdan foydalanish darajasi va samaradorligini oshirish yo`llari

1.Qishloq xo`jaligi yer fondining tarkibi, ahamiyati va o`ziga xos
xususiyatlari
Yer barcha ishlab chiqarilayotgan boyliklarning manbasi ekanligi ko`p martalab e`tirof etilgan. Yer sanoat ishlab chiqarishining ayrim turlari uchun yer imoratlar turadigan oddiy baza, qishloq xo`jaligida esa asosiy ishlab chiqarish vositasihisoblanadi. YA`ni kishilar yerga ishlov berish yo`li bilan ishlab chiqarishga ta`sir etadi. Yer bir paytda mehnat predmeti (mehnat yo`naltiriladigan obyekt sifatida) va mehnat quroli (yerda zarur biologik sharoitlarni tug`dirish natijasida o`simliklar rivojlanadi) sifatida qishloq xo`jaligida yuzaga chiqadi. Yer har bir xalqning asosiy boyligidir.
O`zbekiston Respublikasi 447,4 mln. gektar yer maydoniga ega. Respublika qishloq xo`jaligiga yaroqli yer maydonilarining 81 foizi yoki 26,6 mln. gektarini yaylov va pichanzorlar tashkil etadi. O`zbekiston qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarning 16 foizi haydaladigan yerlardir. Mamlakatning lalmikor yerlari 6,6 mln. gektar. Shundan 3,0-3,2 mln. gektari haydaladi va ularda lalimi dehqonchilik bilan shug`ullaniladi. Qolgan qismida namlikning juda kam bo`lganligi sababli foydalanilmaydi.
Respublika yerining bir qismi shaharlar va aholi punktlari, bir qismi transport va kommunikatsiyalari, daryo va suv havzalari bilan band yerlar, o`rmon xo`jaligi yerlari, harbiy maqsadlar uchun ajratilgan yerlar va davlat zahira fondidan iborat. Biz uchun eng muhimi, qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar hisoblanadi. Respublikaning yer manbalari cheklangan va u qishloq xo`jaligi tarmog`ida foydalanadigan resurs sifatida kamayib bormoqda.
Qishloq xo`jaligida yer fondi asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida quyidagi xususiyatlarga ega:
1).Yer tabiatda chegaralangan. Uni insoniyat xohlaguncha ko`paytirish imkoniga ega emas. Demak, yagona to`g`ri yo`l – mavjud yer resurslaridan samarali foydalanishdir. Bundan tashqari sanoatning, kommunikatsiyaning o`sishi aholining ko`payishi tabiiy holda bir kishiga to`g`ri keladigan yer maydoni qisqarishiga olib keladi. Qolaversa, insoniyat yerdan to`g`ri foydalanmasligi oqibatda ularning qishloq xo`jaligi oborotidan chiqib ketish xollari ham yuz bermoqda. Taraqiyot6ning tuproq erroziyasi, sho`r bosish, kasalliklarga chalinish kabi salbiy oqibatlarini kamaytirish har bir davlatning, yerdan foydalanuvchilarning birinchi galdagi vazifasidadir.
2). Yer – tabiat mahsuli. Bu ham bizning oldimizga qator vazifalarni qo`yadi. Uni yaratishda inson mehnati aralashmagan. Albatta bazor munosabatlari talablaridan kelib chiqib yerning bohasi shakllanadi. Lekin bu boha uning haqiqiy narxi qancha ekanligini aniq belgilay olmaydi. Yerni oldi sotdi jarayonlarida bu xususiyalarni hisobga olish lozim.
3). Yer abadiy ishlab chiqarish vositasidir. Bu degani yerdan o`z bilganimizcha abadiy foydalanish mumkin degani emas. Balki yerdan to`g`ri va oqilona foydalangandagina u qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun abadiy bo`lishi mumkin. Yerdan noto`g`ri foydalanish esa uning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi uchun yaroqsiz holga kelib qolishiga sabab bo`ladi. Masalan, 2005 yilning 1-avgusti ma`lumotlariga qaraganda birgina farg`ona vodiysida 2000 yilda mavjud bo`lgan 366 ming gektar sug`orilib dehqonchilik qiladigan yerlarning 9 ming gektari ekin ekish uchun yaroqsiz holga kelib qolgan.
4). Turli joylarda mavjud yer maydonlari turli sifatga, ya`ni unumdorlikka ega. Yerning tabiiy va sun`iy unumdorligi bir – biridan farqlanadi. Tabiiy unumdrolik – yerning inson aralashuvisiz tabiat tomonidan vujudga kelgan hosil bera olish qobiliyatidir. Inson aralashuvi natijasida vujudga kelgan unumdorlik sun`iy unumdorlikdir. Bu unumdorlikni oshirish imkoniyatlari katta. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki respublika yerlarining tabiiy unumdorligi pasayib bormoqda. Tuproqda mavjud bo`lgan gumus moddasining pasayishi kuzatilmoqda. Buning oldini olishning asosiy yo`llari yerga dam berish, yerlarning holatini hisobga olib qishloq xo`jalik ekinlarini joylashtirish, yerga organik o`g`itlarni (har bir gektarga kamida 15 tonanadan) solish, sug`orishning ilg`or texnologiyalaridan foydalanish zarur.
5). Yerni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish mumkin emas. Demak qishloq xo`jaligida yerdan foydalanishni yaxshilash uchun har bir xo`jalik (shirkat, fermer va dehqon) hududida qanday sifatga ega yer bo`lsa shunga qarab ekin turlarini joyashtirish lozim. Bu xususiyat qishloq xo`jaligi korxonalariga faoliyat uchun o`rnatiladigan soliq tizimini ishlatishda ham hisobga olinishi talab qilinadi.
Bularning barchasi mavjud yerlarda qaysi ekin turlarini joylashtirish, texnikaning qanday turlaridan foydalanish va ishlab chiqarishning hajmi qanday bo`lishi maqsadga muvofiqligi to`g`risida inkor etib bo`lmaydigan talablarni keltirib chiqaradi.