Qobiliyatlar haqida tushuncha Umumiy va maxsus qobiliyatlar Qobiliyat turlari

Qobiliyatlar rivojlanishini quyidagi jadval orqali ko`rish mumkin.

Har qanday layoqat qobiliyat darajasiga ko`tarilishi uchun eng murakkab yo`lni bosib o`tishi kerak bo`ladi. qobiliyatlar ilk davrlardanoq rivojlana boshlab, bir necha bosqichda amalga oshadi.

Qobiliyatlarning rivojlanishi va shakllanishi birinchidan, ma`lum bir faoliyatga moyillik yoki intilish borligiga va faoliyat natijalarining sharoitga qarab tegishli tabiiy zehn, nishonalarni aniqlash yo`li bilan, ikkinchidan mutaxassis (muzikant, artist, rassom va hokazo) rahbarligida tizimli faoliyatga jalb etish orqali shaxsning tabiiy xususiyatlarini chiniqtirish va rivojlantirish yo`li, bilan uchinchidan, umumlashgan aqliy operasiyalarni shakllantirish yo`li bilan borishi kerakki, bu operasiyalar umumiy va maxsus axborotni yengil va samarali o`zlashtirishni, tanlagan faoliyat bo`yicha ko`nikma va malakalarni hosil qilishni ta`minlasin. To`rtinchidan, o`quvchining maxsus qobiliyatini kamol toptirishni jadallashtirishni ta`minlovchi shaxsni har tomonlama rivojlantirish yo`li bilan. Beshinchidan, shaxsning faollik alomatlarini tarbiyalash yo`li bilan borish kerakki, bu alomatlari dastavval mehnatsevarlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, puxtalik, qat`iyatlik, sinchkovlik va tanqidiylikdan iborat. Bularsiz individning potensial imkoniyatlari va qobiliyati faoliyatda maksimal ravishda rivojlana olmaydi. Oltinchidan, maktab o`quvchilariga nisbatan individual munosabatda bo`lishni umumiy talablar bilan to`g`ri qo`shib olib borishdir. qobiliyatning muayyan izchillikda namoyon bo`lishi va rivojlanishini hayot tajribasi ko`rsatib turibdi.
Qobiliyat turli rivojlanish darajasiga ega bo`lishi mumkin. Ilmiy abstraksiyalash qobiliyatning ikki darajasini farqlash imkonini beradi; reproduktiv va ijodiy aks ettirish darajalari. o`z qobiliyatini rivojlantirishning birinchi darajasidagi kishi bilimlarni juda mohirlik bilan o`zlashtiradi. Faoliyatni o`rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. Ikkinchi darajada turgan kishi esa yangilik yaratishga qodirdir. Bu darajalarni tekshirishga metafizik munosabatda bo`lish yaramaydi albatta, birinchidan har qanday reproduktiv aks ettirish, faoliyat ijodiy faoliyat elementlarini ijodiy aks ettirish faoliyati esa reproduktiv faoliyat elementlarini, o`z ichiga qamrab oladi, busiz ularni tasavvur qilib bo`lmaydi. Ikkinchidan, yuqorida aytilgan darajalar ham qandaydir o`zgarmas va qotib qolgan narsalar emas. Kishi bilimlarni o`zlashtirib, ko`nikma hosil qilish jarayonida faoliyat bir darajadan ikkinchi darajaga o`tib turadi. qobiliyatning tabiiy manbai ham mavjud bo`lib va u tabiiy zehn deb yuritiladi.
G`arbiy Yevropalik olimlar psixologiyadagi irsiyat nazariyasiga qarshi chiqadilar. Masalan, shveysariyalik psixolog V. Boven qalbaki doktrina deb tarbiyaviy tadbirlardan voz kechish jinoyat bo`lur edi, deb ta`kidlaydi.
Ingliz bioximigi S.Gouz kishi qobiliyatining rivojlanishi uchun to`siqlar biologiyaga qaraganda ijtimoiy sharoitda ko`proqdir, deb uqtiradi.
Ingliz psixologi, D.Kidjin ham aynan shunday xulosaga kelib, tarbiyaning kishi intellektual rivojlanishiga hal qiluvchi ta`siri haqida fikr yuritiladi.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari qobiliyatni butunlay hayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti belgilaydi deb uqtiradilar. Masalan, Gelvesiy o`z vaqtida tarbiya yordamida geniyni yaratsa bo`ladi, degan edi. Rus olimi A.N. Leont`ev ham o`zining funksional organlar nazariyasi bilan bu nazariyaga A.Uxtomskiy asos solgan bo`lib, shunga o`xshash konsepsiyani yoqlaydi.
Masalan, tabiiy qobiliyatni muhitga bog`liq deb hisoblaydi. Modomiki, ishchilarning bolalari ulg`ayadigan og`ir ijtimoiy muhitdagi kishilarning madaniy va intellektual rivojlanish darajasi past ekan. Mutlaqo tabiiyki, bu bolalar ham o`z ota-onalarining rivojlanishi darajasidan o`tib keta olmaydilar deydi u.
Ko`zga ko`ringan rus psixologi S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontevning konsepsiyasiga norozilik bildirdi. Uning fikricha tug`ma iste`dod nishonalari bu reallikdir, uni rivojlantirish lozim.
Hayotiy kuzatishlar va maxsus tekshirishlar qobiliyatning tabiiy zaminini inkor qilib bo`lmasligini ko`rsatadi. Bir qator maxsus faoliyatlar borki, ular uchun tabiiy zamin xususan muhim ahamiyatga ega.
Shuning uchun zehn nishonalari bo`lgan kishi noqulay sharoitda ham zehn nishonalari bo`lmagan, lekin qulay hayotiy sharoitdagi kishiga nisbatan yuksak qobiliyat ko`rsata oladi. Va aksincha, masalan, bir oilada va bir maktabda rivojlanayotgan aka-ukalar yoki opa-singillar yaxshi yoki yomonligidan qat`iy nazar, bir xil ijtimoiy sharoitda bo`lganlarida ularning qobiliyati va rivojlanishi paytida ba`zan keskin farqlar kuzatiladi.
Qobiliyatning uchinchi konsepsiyasining tarafdorlari ancha to`g`ri pozisiyada turadilar. Ya`ni qobiliyat qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo`lganda faoliyat jarayonida shakllanadi. Bu oxirgi konsepsiyada hayot o`zining butun xilma xilligi bilan aks ettiriladi va maxsus tadqiqotlar bilan tasdiqlanadi.
Shubhasiz, qobiliyat miya tuzilishining qandaydir tug`ma anatomik xususiyatlari bilan, birinchi navbatda miya mikrostrukturasi xususiyatlari bilan bog`liqdir. Bu xususiyatlar in`ikos jarayonining xususiyatiga va shaxsning xatti-harakatiga ta`sir qiladi.
Bolada juda erta seziladigan psixologik xususiyatlar zehn yoki dastlabki tabiiy xususiyatlardir. Shuni aytib o`tish lozimki, B.M.Teplov haqli ravishda aytgandek, psixologik xususiyat har taraflama ahamiyatga ega bo`lib, ular xarakterning ham, qobiliyatning ham tabiiy asosini tashkil qiladi. Umumiy tipdagi xususiyatlar kuchda va tonusda ifodalanadigan faollik, vazminlik, in`ikos va harakat jarayonlarining sezgirlik darajasi, shubhasiz qobiliyatning tashkil topishiga ta`sir qiladi.
Badiiy tipning xarakterli belgisi shundaki, ular birinchidan, voqelikni yaxlit, to`la va jonli tarzda idrok etadilar, qolbuki mutafakkirlar uni bo`lib-bo`lib qabul qiladilar va shuning bilan go`yo uni jonsizlantiradilar.
Ikkinchidan, badiiy tip vakillarida tasavvur abstrakt fikrlashdan ustun bo`ladi. Fantaziya - deydi I.P.Pavlov - bu badiiy qobiliyat bo`lib birinchi signal tizimiga tegishlidir. Fikrlovchi tipda esa aql nazariy bo`lib, u so`z bilan bog`liqdir.
Uchinchidan, badiiy tip yuksak emosionallik bilan ajralib turadi, chunki birinchi signal tizimi I.P.Pavlov tili bilan aytganda asosiy emosional fondni tashkil qiluvchi miya qobiqi bilan yaqin bog`liqdir. badiiy tip hayajonli, muqarrar, emosional tipdir degan edi I.P.Pavlov va aksincha, mutafakkir tipda emosional fon va birinchi signal tizimi zaif bo`lsada, lekin u sog`lom va soddadil odam bo`ladi.
Ko`pchilik olimlar vunderkindlar jismonan zaif deb biladilar. Lekin bu xulosa noto`g`ri. Vunderkindlarning hammasi aqlan va jismonan soppa soq. Buni isbotlash uchun 20-yillarda amerikalik psixologlar tomonidan tadqiqotlar o`tkazilgan. Bu tadqiqotga A.Termen boshchilik qilgan. Ular tadqiqot uchun 15000 o`quvchilarni o`g`il bola va qizlarni saralab oldilar. Ular umumiy aqlan rivojlangan, o`ziga xos xususiyatli 6 yoshdan 12 yoshgacha bo`lgan bolalar edi. Saralash jarayoni test natijalari va o`qituvchilarning tavsifnomasi asosida o`tkaziladi. So`ng bu o`quvchilar 10 yil mobaynida tadqiq etiladilar. Bu o`quvchilar boshqalarga nisbatan sog`liqlarining farqi yo`q, ular ham kasal bo`ladilar, asablari charchaydi. Lekin baribir ular boshqalarga nisbatan sog`lom, har tomonlama rivojlangan yetti muchali sog` bolalardir.
Rus psixologi A.G.Kovalev o`z tadqiqotlarida qobiliyatning tabiati va tashxis qilish yo`llarini tekshirishga muvaffaq bo`lgan. Muallifning ta`riflashicha, qobiliyat deganda birorta xususiyatning o`zi emas, balki inson shaxsining faoliyat talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori ko`rsatkichlarga erishishni ta`minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki sintezini tushunish kerak. Uning ta`kidlashicha, qobiliyatning tuzilishida tayanch va yetakchi xususiyatlarni va nihoyat, muayyan fonni yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish kerak. Hamma qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyati-kuzatuvchanlik ko`ra bilish ko`nikmasidir. Uning yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. A.G.Kovalyov yordamchi xususiyatlar qatoriga xotirani kiritadi, u faoliyat talablariga muvofiq ravishda o`ziga xos ko`nikishga ega, emosional ya`ni his-tuyg`uga beriluvchanlik xususiyati shaxsning faolligini oshiradi.
Muallifning ta`kidlashicha, ilmiy mavhumlash qobiliyatning quyidagi darajasini farqlash imkonini beradi, reproduktiv aks ettirish darajasi va ijodiy aks ettirish. o`z qobiliyati rivojlanishining birinchi darajasida turgan shaxs bilimlarni juda mohirlik bilan o`zlashtiradi, faoliyatni o`rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. Ikkinchi darajada turgan inson esa yangilik yaratishga qodir bo`ladi. Psixologiya fanida qobiliyat to`g`risida fikr ketganda uchta konsepsiya mavjudligi ta`kidlanadi. A.G.Kovalyov asarida bayon qilinishicha, ulardan biri, qobiliyat shaxsning biologik jihatdan determinlashgan, ya`ni biologik jihatdan bog`langan xususiyatlaridir qobiliyatning ro`yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy fondga bog`liq deb tushuntiriladi. XIX asrda F.Galton XX asrda Kotslar talant irsiydir, faqat imtiyozli tabaqalarning vakillarigina boy irsiy merosga ega bo`ldilar, degan xulosaga keldilar.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari qobiliyatni butunlay hayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti belgilaydi, deb u?tiradilar. Masalan, Gelvesiy o`z davrida tarbiya yordamida geniy yaratsa bo`ladi, degan edi. Amerikalik olim U.Eshbi insonning qobiliyati yashab turgan davrida stixiyali ravishda o`zidan o`zi va ongli tarzda ta`lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o`laroq masalalarni yechish uchun tegishli dastlabki rejalar va dasturlar vujudga keladi. Fiziolog
olimlar miyaning tuzilishida individual xususiyatlar bo`lsa, bu qol miyaning funksiyalarida o`z aksini topmasligi mumkin emas, deb qayd qiladilar.
A.G.Kovalyov ta`kidlashicha, qobiliyatning uchinchi konsepsiyasi tarafdorlari ancha noto`g`ri pozisiyada turadilar. So`nggi nazariyada talqin qilinishicha, tabiiy kuchlar, zehn nishonalari va qobiliyatning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo`lishi kerak. Muallif zehn nishonalari deganda, anatomik-fiziologik xususiyatlardan ko`ra, ko`proq psixologik-fiziologik xislatlarni tushunish kerakligini uqtiradi. Zehn muayyan bir faoliyatga (maxsus qobiliyat) yoki hamma narsaga nisbatan ustuvor qiziquvchanlikda (umumiy qobiliyat), moyillikda va intilishda ko`rinadi.
A.G Kovalyov Edikson fikriga asoslanib ("bunda faqat 1 foizgina geniy bo`lsa, 99 foiz ter to`kish bo`lgan"), hamma buyuk kishilar bag`oyat mehnatsevarlikka va katta ishchanlikka ega bo`lganlari holda hatto nerv tizimi tabiiy kuchsiz bo`lsa-da, sub`ektiv ravishda yutuqlarini qobiliyatdan emas, balki mehnatdan deb baholaganlar.
A.G.Kovalyovning ta`rificha, adabiy ijodga qobiliyat shaxs iste`dodining badiiy tipiga tegishli bo`lib, badiiy tipdagi qobiliyatning hamma ko`rinishlaridan uni ajratib turadigan o`ziga xos sifatlarga ham egadir. Uning ta`kidlashicha, umuman qobiliyat va xususan adabiy ijodga xos qobiliyat murakkab bo`lib, uning tuzilishida har xil xususiyatlar yoki tarkiblar mavjud. Bu jabhalarning biri etakchi, boshqalari tayanch xususiyatlar, uchinchilari esa sermahsul faoliyat uchun zarur bo`lgan muayyan bir fonni tashkil qiladi. Adabiy qobiliyatda uch tomonni mujassamlashtirish muhim ahamiyatga ega, ya`ni o`tkir kuzatuvchanlik, kuchli ijodiy tasavvur, til vositasida ko`rgan va ravshan tasavvur etgan narsalarni tasvirlay olish.
Adabiy qobiliyatni tekshirish shuni ko`rsatadiki, o`quvchilarning qobiliyatlari qobiliyatsizlaridan, V.P.Yagunkovaning ma`lumotlari bo`yicha idrok qilishning aniqligi va xotirasi bilan, yangi original obraz va syujetlar tuzishdagi tafakkur kuchi va tasavvur bilan, ijodiy vaziyatning yengilgina yuzaga kelishi bilan, so`z boyligi va til sezgisi bilan farqlanadilar. Ba`zi birlarida voqelikka mulohazali, mantiqiy munosabatda bo`lish ustun tursa, boshqalarida obrazli emosional munosabat ustundir, uchinchilarida esa bularning har ikkisi ham mujassamdir. V.P.Yagunkova sinaluvchilarning adabiy qobiliyatini tashxis qilishda quyidagi ko`rsatkichlarni mezon tariqasida oladi, chunonchi a) idrok etish va xotiraning aniqligi; b) emosional ta`sirchanlik; v) tasavvurning kuchi va jonli tilni his qilish kabilar.