Qoshanov A’bdikerim

35-su’wret. Xalqi’ taslap ketken Jambas qala 
Xorezmnin’ do’geregindegi ko’shpeli ha’m yari’m ko’shpeli qa’wimlerdin’ 
a’yyemgi Xorezm turmi’si’ni’n’ barli’q ta’replerine ta’siri barg’an sayi’n wo’sti. 
A’yyemgi Xorezmnin’ arqa-bati’s shet-shebirindegi jeri wo’nimdarli jerlerge 
(oazislerge) ko’shpeli ha’m yari’m ko’shpeli qawimler ko’ship keldi. Wolar usi’ 
jerde Aqshu’ngu’l (Aqshu’ngu’l bul jerdin’ bu’gingi ati’) uqsag’an u’lken 
sharwashi’li’q qoni’si’na tiykar saldi’. Solay yetip, wolar wo’zlerine ta’n bolg’an 
sharwashi’li’q-diyqanshi’li’q xojali’g’i’n du’zdi . Aral ten'izi menen Kaspiy 
‖ten’i’zi’‖aralig'indag'i’ og’ada ken’ sahra ken’isligin IV-a’sirde alan qa’wimleri 
yelegen. 
U'stirttegi 
jazi’qlig’i’ndag'i’ 
Duwana 
atli 
u’lkcn 
dinly-siyi’ni’w ha'm jerlew kompleksi alanlardan qalg'an. Dag'darislardan 
ha’lisiregen a’yyemgi Xorczm yari’m ko'shpeli qa'wimlcrdin’ qi’si’mi’na to'tepki 
bere almaydi’. Na’liyjede IV-VI-a'sirler dawami’nda ga’ xionitlerden, ga’ 
eftalitlerden, ga’ tu'rk Qag'anati’nan siyasiy jaqtan ga’rczli boli’p keledi. Tu’rk 
qag’anati bir qatar tu’rk qa'wimlerinin' birlesip awqam boli’wi’ negizinde du'zildi. 
01 ozinn’ ku’shli ma’mleketin payda etti. Turk qag'anailig'i Orta Aziyada 552-
745-jillari u’stemlik su’rdi. Tu'rkiy qa’wimlcrinin’ ta’siri asti’nda jergilikli ali’qlar 
kem-kemnen tu’rklese basladi’.
Solay etip qushan-afrig'iy da'wiri a’yyemgi Xorczm tariyxi’nda oni’n' 
aldindag'i ma’decniyattan a’dewir o’zgeshe bolg'an ja’n'a ma'denyaiti ’ 
do’retken da'wiri boldi. Bul da'wirde sotsialliq-ekonomikali’q qatnasi’qlarda 
a'dewir ilgerilewler boldi. Elde u’lken etnikaliq ozgerisler ju'zege keldi.
Qaraqalpastan jerlerinde I-IV a’sirlerde bir qatar suwg’ari’w kanallari’ qayta
quri’ldi’, , tikkeley A’mudaryadan sag’a aldi’. Gawir qala (Paxta arna), 
Xeykanuk (Palwan jap), Vadra, Vadak, Qi’ri’q qi’z kanallari’ ken’eytirildi,
na’tiyjede suwg’ari’p yegiletug’n diyxanshi’li’q jerlerdin’ maydani’ ken’eydi.
Xali’qti’n’ sotsyal ekonomikali’q jag’dayi’ jaqsi’landi’.
Diyxanshi’li’qta:biyday, arpa, tari’, ju’weri, ma’sh ham jobiya egiledi. Sonday-
aq paxta, jon’i’shqa ha’mm kendir ekken. Bag’shi’li’li’q, pali’z eginlerin
ekken a’sirese, juzimgershilik jaqsi rawajlang’an. Sharwashi’li’qta: qara mallar, 
qoy-yeshi, ji’lqi’, tu’ye ha’m uylerde quslardi baqqan. A’miwdarya
boylari’ndag’i’ ko’llerden bali’q awlag’an, onda kemeler ha’m awlardan
paydalang’an. 
O’nermentshilikte tiykari’nan gulal i’di’slar sog’i’w, ken’nen tarag’an. 
Gu’lal i’di’slar sog’w oraylari’ Xumbiz tepe, Jambas qala, Bazar qala, 
Aybu’ir qala do’gereginde jaylasqan. Bul qalalarda gu’lal i’di’slardan : u’ken 
xumlar-suw saqlaw ushi’n, bakallar, keseler, tabaqlar ha’m gu’zeler ju’da’ 
sheberlik penen islegen. 
Sonday-aq temirshilik ustaqanalari’ ha’r bir qalada bolg’an . Temirshiler, 
zergerler xaliqti’n’ turmi’stag’i’ mu’ta’jlikleri’n qandi’ri’p woti’rg’an. Olar
ku’ndelikli turmi’sta paydalanatug’i’n: pi’shaq oraq, shira, biz, ketpen, balta, 
vi’stan islengen, tastan islengen buyi’mlar, ayna, si’rg’a ji’zik, bilezik ha’m
basqa tag’i’nshaqlarg’a bolg’an talabi’n qanaatlandi’ri’p oti’rg’an.

---

73 
Temirshiler ustaxanalarda qural-jaraqlardan: sawi’t, temir qalpaq (shlem) 
nayza, qi’li’sh, qanjar ha’m woq jay ushlari’n islep eldin’ qorg’aniw’ islerine 
ja’rdem berg’en.