Qoshanov A’bdikerim

 
 

---

65 
Soraw ha’m tapsi’rmalar ? 
1.
A'yyemgi Xorezm sawdagerlerinin' ka'rwanlari’ qay jerlerge baratu’g’in
bolg’an ha’m a’yyemg’i’ Xorezmge ?
2. A'yyemgi Xorezmge keletug'in sawda joli’ qaysi jerlerdi basi’p o’tti? 
3.
Beltaw arqali’ (ha'zirgi Taxtako'pirdegi Bo'rshinin' tawi’) arqali sawda
ka’rwanlari qay jerlerge barg’an?
 
4.
Qaraqalpaqstan jerinde Qubla Aral boyi’nda Ulli jipek joli’ o’tken
qalalar ha’m qorg’anlar qaysi’alar? 
5.
Xali’qlardi’n’ ma’deniy jetiskenliklerinde sawdani’n’ worni’ qanday?
 
6.
TRASEKA joybari boyinsha qanday isler a’melge asi’ri’lmaqta?
 
 
14-tema Kushan ma’mleketi da’wirindegi Xorezm jerleri
Shi’g’i’s Tu’rkstannan Mong’olstan shegaralari’na shekemgi arali’qta ma’ka’n 
yetip ati’rg’an massagetlerdin’ toxar qa’wimlerin Qi’tay ji’lnamalarinda yue-chji 
qa’wimleri dep atag’an. Tap sol waqi’tlarda Balxash ko’linen Qi’tayg’a shekemgi 
shegaralarda xun dep atalg’an tu’rkiy qa’wimleri jasag’an. 
B.e.sh. 176-ji’li’ Grek-Baktriya patshali’g’ini’n’ ma’mleketlik shegaralari’
Shi’g’i’s Tu’rkstan ha’m Qi’tayg’a shekem bari’p jetken yedi. Sol ji’llari xunlar 
(tu’rkler) yue-chji (massaget-toxar) qa’wimlerine qarsi’ bir neshe ma’rte 
wo’zlerinin’ a’skeriy atlani’slari’n jasag’an. Yen’ aqi’ri’nda b.e.sh. 165-ji’li’ 
xunlar (tu’rkler) basi’p kelip yue-chji (massaget-toxar) qa’wimlerin bati’sqa qaray 
qi’si’p shi’g’arg’an. Xunlar jen’ilip qalg’an yue-chjiler patshasi’ni’n’ bas su’yegin 
kese wornina paydalani’p, wog’an sharap quyi’p ishken. Xunlar uri’stag’i jen’isin 
usi’lay belgilegen. Jen’ilgen yue-chji qa’wimleri a’yyemgi Ferg’ana jerlerine 
ma’kan basqan. Usi’nnan keyin wol jerlerde ayri’qsha Ferg’anani’n’ arqa 
rayonlari’nda yue-chji qa’wimlerinin’ awi’llari’ ha’m qalalari’ payda bolg’an. 
Wolar bul da’wirde u’lken bir jekke patsha qol asti’na birikpegen. Wolar wo’z 
qa’wim ha’m ruw aqsaqallari’nin’-yabg’ulari’nin’ qol asti’na birigip jasag’an. 
Yue-chjiler qa’wim aqsaqallari’n yabg’uw dep atag’an. Wolardi’n’ yesteliklerinin’
qaldi’qlari’ Namangan wa’layati’ni’n’ Yangi qorg’an rayoni’ndag’i’ 
Qushan awi’li’, Qasansaydag’i’ Qasan qalasi’ni’n’ qarabaxanalari’ ha’zirgi ku’nge 
shekem saqlang’an. 
Qi’tay ji’lnamalari’nda yue-chjiler Baktriyag’a kelgennen keyin 100 ji’l 
dawami’nda 5 qa’wimge bo’linip jasag’an. Wolardin’ Guyshan (Qushan) qa’wimi 
qalg’an to’rt qa’wimnen u’stem bolg’an. Qushanlardm’ Yabg’usi’— aqsaqali’ 
Kudzula Kadfiz bolg’an. 
Kudzula Kadfiz qalg’an to’rt qa’wimnin’ Yabg’ularin wo’zine bag’i’ndi’rg’an. 
Wol wo’zin barli’q yue-chjilerge hu’kimdar dep jariyalag’an. Da’slep 
wol
Qushan 
bekligin du’zip, Dalvarzintepa qalasi’n paytaxt yetken. Dalvarzintepa 
ha’zirgi Surxanda’rya wa’layati’ni’n’ Shurshi ta’repinde yelege shekem 
saqlang’an. Qi’tay dereklerinde jazi’li’wi’na qarag’anda Qushan ma’mleketi 
son’i’n ala Parfiyani’ (ha’zirgi Tu’rkmenstanni’n’ Ashgabad jerleri), 
Awg’anstandi’, Kashmirdi basi’p alg’an. Kudzula 80 jasi’nda du’nyadan wo’tken. 
Woni’n’ worni’na uli’ Vima Kadfiz taxtqa wotirg’an. Wol 30 ji’l patshali’q yetken. 

---

66 
Qushan ma’mleketi Kanishka patshali’q yetken da’wirde a’dewir ku’sheygen. 
Kanishka Hindstanni’n’ Tu’slik rayonlari’n, Worta Aziyani’n’ Sogdiyana, 
Xorezm ha’m Shosh wa’layatlari’n Qushan ma’mleketine bag’i’ndi’rg’an. 
Kanishkani’n’ ati’ menen ten’ge tu’rindegi wo’z pullari’n shi’g’arg’an. Bul 
ten’geler Qushan ma’mleketinin’ barli’q jerine ken’ tarag’an. Kanishka da’wirinde 
buddizm dini rasmiy tu’rde ma’mleketlik din dep ja’riya yetilgen. Ma’mleket 
paytaxti’n Baktriyadan Peshavarg’a ko’shirgen. Kanishka dawirinde Qushan 
ma’mleketi 
ju’da’ 
gu’llengen 
ha’m 
shegaralari’ 
ken’eygen 
ma’mleket 
bolg’an. 
A’yyemgi 
Xorezm 
ma’mleketinin’ 
rawajlani’wi’nda da qushanlardi’n’ ta’siri ku’shli bolg’an. 
I-IV a’sirlerde Aral boylari’ ha’m Xorezm Kushan patshali’g’i’ menen
ekonomikali’q ha’m ma’deniy baylani’sta bolg’an. Kushan patshali’g’i’ni’n’
ma’mleketlik dini dudda di’n’i bolg’an. Qaraqalpaqstan aymag’i’nan Janbas
qala, Xumbiz tepe, ha’m Qazaqli’ jatqan qalalaqda II-III a’sirge tiyisli
bolg’an budda musinleri tabi’ldi’. Kushan patshalari’ni’n’ mi’s ten’eleri Aral
boyi’ qalalari’nda ushi’rasadi’. Bul jerde kushan ten’geleri qayta basi’ladi’.
Kushan patshalari’ni’n’ mi’s ten’geleri Xorezmnen tabi’li’wi’ (atap aytqanda
Topi’raq qaladan) S.P. Tolstov juwmagi’ boyi’nsha Xorezmde Kushan
patshali’g’i’na qarag’an dep esaplaydi’. Biraq Kushan ten’geleri Xorezm
qalalarina sawda ma’deniy joli’ menen kelip tu’sedi. Olay bolsa Xorezm
Kushan patshali’g’i’nan g’arezsiz ma’mleket bolg’ani’. Sebebi sol dawirde 
Xorezm „Ulli’― jipek joli’ arqali’ Aral boylari’, Qi’tay Hindistan, bati’s
Iran,Siriya, Rim imperiyasi enen sawda baylani’slari’n ornatqan edi. 
Qushan patshali’g’i’ ha’m qushanlar da’wiri O’zbekstanni’n’, soni’n’ ishinde 
Qaraqalpaqstanni’n’, Ta’jikstanni’n’, Pakistanni’n’ ha’m Hindstanni’n’ 
tariyxi’nda a’hmiyetli worin iyeleydi. 
Bizin’ erami’zdi’n’ III-a’sirinde Xorezm patshalari’ wo’z ten'gesin shi’g’ardi’. 
Yelde aylani’sta boli’p turg’an qushan ten’gelerin qayta quyi’p Xorezm 
patshalari’ni’n’ ati’ menen shi’g’arg’an. Qushan ten’gelerinin’ betine Xorezm 
patshalari’ wo’z tamg’alari’n basqan. Bul da’wir Xorezmnin’ wo’z g’a’rezsizligin 
qayta tiklegen ha’m Qushan palshalari’nan g’a’rezsiz halda jasag’an jillari’ boldi’. 
Qushan da’wirinde Xorezmdegi suwg’ari’w sistemalari’n rawajlandi’ri’w yen’ 
a’yyemgi da’wir da’rejesi menen bahalag’anda wo’zinin’ yen’ joqari’ da’rejesine 
jetken. Xorezmnin’ won’ jag’ali’g’i’nda a’dewir uzi’n jan’a suwg’ari’w 
sistemalari’ du’zildi. A’miwda’ryani’n’ u’lken tarmaqlari’nda ha’m tiykarg’i’ 
an’g’ari’nda yele kangyuy da’wirindegi kanallar ha’m japlar islep turdi’. Bir qatar 
ko’p suw ji’ynaytug’i’n u’lken quri’li’slari’ bar suwg’ari’w sistemalari’ 
ken’eytildi. Wolar wo’z xi’zmetin Qushan da’wirinde de dawam yettirdi. 
Solay yetip, a’yyemgi da’wir tusi’nda won’ jag’ali’qti’n’ da, shep jag’ali’qti’n’ 
da suwg’ari’w sistemalari’ tu’p-tiykari’nan qayta wo’zgeriske ushi’rag’an. 
Xojali’qta irrigatsiyali’q jumi’slardi’ ju’rgiziwdin’ anag’urli’m u’nemli progressiv 
formalari’ ju’zege keldi. 
Qushan da’wirindegi Xorezm ma’deniyati’ wo’zine ta’n wo’zgeshe belgilerge 
iye. Bul da’wirde Worta Aziyani’n’ tu’slik rayonlari’nda buddizm dini taralg’an. 
Bul din ko’rkem-wo’nerge, arxitekturag’a wo’z kelbetlerin ha’m ta’sirin 

---

67 
yengizgen. Bul da’wirde Xorezmde xali’q yele zu’ra’a’tlilik ha’m suw 
apatshi’li’g’i qudayi’ Anaxitag’a si’yi’nar yedi. Sonday-aq, wo’lip barati’rg’an 
ha’m tirilip jan yenip ati’rg’an ta’biyat qudayi’ Siyavushqa si’yi’natug’i’n jergilikli 
diniy isenimler wo’mir su’rdi. Wolar buri’ng’i’si’nsha yelge ken’nen taralg’an 
yedi. Qushan da’wirinde buddizm ma’deniyati’ni’n’ Xorezmdegi ta’siri wog’ada 
az boldi’. Kangyuy da’wirinde payda bolg’an Xorezmnin’ wo’z jazi’wi’ 
rawajlani’wi’n dawam yetti. Topi’raqqalani’ qazi’p izertlew waqti’nda tabi’lg’an 
erami’zdi’n’ 3-a’sirine tiyisli saray arxivi Xorezm jazi’wi’ni’n’ a’jayi’p yesteligi 
bolip tabiladi. Bul qaladag’i’ xali’q ag’ash taxtashalarg’a, tayaqshalarg’a ha’m 
terige jazg’an. Ali’mlar Topi’raqqaladan ju’zden aslam a’yyemgi Xorezm tilindegi 
hu’jjetlerdi tapqan. Arxiv xojali’q hu’jjetlerinin’ ji’ynag’i’na uqsaydi’. 
Izertlewshilerdin’ boljawi’nsha bul hu’jjetler shax g’a’ziynesine kelip tu’setug’i’n 
sali’qlardi’ jazi’p qoyg’an sali’q dizimlerinen ibarat. 
Qalalar ken’nen rawajlandi’. Yele kangyuy da’wirinde payda bolg’an Xazarasp, 
Da’wkesken, Go’newaz, Xiywa qusag’an qalalar a’dewir wo’sip, u’lken qalalar 
da’rejesine jetti. Sonin’ menen birge bizin’ erami’zdi’n’ 3-a’sirinde Xorezmnin’ 
si’yi’ni’w worni’ bolg’an Topi’raqqala uqsag’an jan’a qalalar payda bolg’an.