Qoshanov A’bdikerim

Soraw ha’m tapsi’rmalar ? 
1. Qaraqalpaqstandag'i eneolit ha’m bronza da’wirindegi adamlardin’ ma’kan-
jurtlarin kartadan ko’rsetin’ ? 
2. Bronza da’wirinde ne ushi’n an’shiliq ha’m terimshiliktin’ tutqan worni
pa’seydi? 
3. Haywanlar qaysi da’wirde qalay qolg’a u’yretildi? 
4.Diyqanshiliq qalay payda boldi? 
5. Eneolit ha’m bronza da’wirinde wo’nermentshiliktin’ qanday tu’rleri payda
boldi ha’m jetilisip bardi? 
Qaraqalpaqstan aymag’indag’i a’yyemgi da’wirge tiyisli yesteliklerdi
jazin’ 
paleolit 
mezolit 
Neolit 
eneolit 
bronza 
5-tema. A'yyemgi Xorezm jerlerinde da’slepki ma’mleketlerdin’

---

31 
du'ziliwi
Worta Aziya yellerinin' Alding'i Shig'is ma'mleketleri menen qatnasiq b. e. 
sh. 3-2 min'inshi jillardan baslang'an. Biraq yelege shekem Nil da'ryasi alabinda, 
Tu'slik Mesopotamiyada ha'm basqa da jerlerde du'zilgen ma'mleketlerge uqsag'an 
ma'mleketlerdin' Worta Aziyada du'zilgenligi haqqinda mag'liwmatlar joq. Bul da 
tosinnan emes. Alding'i Shig'is jerlerindegi diyqanshiliq alari klassliq ja'miyettin' 
rawajlaniwinin' da'slepki ekonomikaliq tiykari bolip xizmet yetken. Sonliqtan 
diyqanshiliq ma'deniyati jaqsi rawajlang'an. Aldin'g'i Shig'isqa qarag'anda Worta 
Aziyada wol wo'zinin' sipati boyinsha anag'urli’m ayirmashiliqqa iye bolg'an. 
Misali, Alding'i Aziyada suw da'ryalardin' ka'narinan waqti-waqti shig'ip, basiwlar 
payda yetip wotirg'an. Na'tiyjede suw basqan jerlerde suwg’ariw jumislarin 
ju'rgiziw ushin qolayli jag'day du'zilgen. Sonin' menen birge bul jerlerde 
wo'nimdarli ilay qatlamlar payda bolg'an. Payda bolg'an worpan' topiraqli jerlerde 
qoladan islengen miynet qurallari menen-aq diyqanshiliq yetiw mu'mkin boldi. 
Usi mu’mkinshilikten paydalang'an wol jerlerdin' xaliqlari diyqanshiliq penen bir
qansha jaqsi shug'illang'an.
Worta Aziya sha'rayatlarinda bolsa u'lken da'ryalardan suw aliw ushin 
kanallar qaziw kerek boldi. A1 bunday kanallardi qoladan islengen qurallar menen 
qaziw ha'm sol arqali suwdi yegis atizlarina jetkeriw mu'mkin emes yedi. 
Temirden islengen miynet qurallari payda bolg'ang'a shekem Qaraqalpaqstan 
jerinde iri-iri suwg'ariw sistemalarin du'ziw qiyin boldi. A1 pu'tkil Worta Aziya 
jag'dayinda da usinday qiyinshiliqlar bar yedi. Temirden islengen miynet 
qurallarinin' payda boliwi, iri-iri suwg'ariw sistemalarinin' ha'm qalalarg'a 
uqsag'an iri awillardin' payda boliwina alip kelgen. Metallardan islengen miynet 
qurallarin, ayriqsha temir qurallardi ku'ndelikli turmista qollaniw arqali 
diyqanshiliqtan ko'p wo'nim ala basladi. Temir qurallar menen kanallar qazildi.
Bul tarawlardin' rawajlaniwi sho'lkemlesken miynetti talap yetti. Na'tiyjede bul 
qurilislarg'a qullardin’ miynetleri ko'birek paydalanildi. Bul a'yyemgi ja'ma'a'tlik 
qatnasiqlardin' idirawin ku'sheytti. Ruw ja'ma’a'tinin' wo'zinin' ishinde kem-
kemnen ten'sizlik wo'sti. A’sker basilar menen ko'semlerdin' roli ku'sheydi. Jarlilar
ha'm baylar payda boldi.
A'yyemgi Xorezm sho'listanliqlarindag'i yesteliklerdi izertlegen arxeologlar 
a'yyemgi ruwlarg'a tiyisli awillardi aniqladi. Bul ruw awillari bolg'an qorg'anlar 
wo'zlerinin sirtqi ko'rinisi boyinsha qalalarg'a uqsaydi. Wolar bay sa'n-
saltanatlarg'a iye. Bul qorg'anlardin' saraylari, siyiniw worinlari bar. Wolar haqiy- 
qiy qul iyelewshilik ja'miyettin' qalalari bolg'an. Yen' awir miynetti talap etetug'in 
jumislarg'a qullardi jumsag'an. Qullarg'a u'lken kanallardi qazdirg'an, tarnaw-
bo'getlerdi qurdirg'an. Sonday-aq wolardi biyik ha'm bekkem qashilar shabiwg'a 
jumsag'an. Qurlar ushin tas qoparatug'in ka'nlerde islewge ko'p sanli qullardin' 
miyneti za'ru'r boldi. Al bunday awir jumisti sho'lkemlestiriw tek ku'shli ma'm- 
lekettin' qolinan g'ana keler yedi.
Tawdan ta'biyiy tu'rde sag'a alip aqqan da’ryalardin' suwin xaliq wo'z jerlerin 
suwg'ariwg'a paydalang'an. Biraq da'rya alaplarindag'i qa'wimler wo'z ku'shleri 
menen ken' paytax sho'listanlarg'a ha'm sahralarg'a suw alip bara almadi. 
Wo'ytkeni, ju'zlegen shaqirim uzinliqtag'i kanallardi qazip suw apariw isi 

---

32 
qa'wimlerdin' qolinan kelmedi. Iri-iri suwg'ariw qurilislarin quriw ha'm woni 
saqlap turiw tek qolinda ko'p sanli qullar ha'm wo'zine bag'inishli ja'ma'a't 
ag'zalari bar woraylasqan ku'shli ma'mlekettin' g'ana qoli’nan keler yedi. Usinday 
ku'shke iye bolg'an a'yyemgi Xorezm ha'm wog'an qon'si bolg'an Baktriya, 
Sogdiyana ma'mleketleri boldi. Bunday ma'mleketlerdin' du'ziliwi bul jerlerde 
suwg'arip yegiletug'in diyqanshihqtin' ku'shli rawajlaniwina alip keldi. Bul yegislik 
jerlerdin' ken'eyiwi za'ru'r yetti. Al, wol wo'z gezeginde atizda isleytug'in 
adamlardin' saninin' ko'beyiwin talap yetti. Bul ataliq ruw ja'ma'a'tinin' jarli 
toparlarin ha'm a'skeriy tutqinlardi qullarg'a aylandiriw arqali qanaatlandirdi. Bul 
qul iyelewshi ma'mleket bolg'an da'slepki ma'mleketlik du'zilistin' do'reliwinin' 
basli sebeplerinin' biri boldi.
Yerte temir da’wirinde u’lkemiz aymag’inda A’miwda’ryanin’ shep
ta’repinde Gu’zeli qir, A’miwda’ryanin’ buring’i deltasi Uzboy boylarinda
Kuyik say ma’deniyati payda boldi. Kanallar qazilip, diyqanshiliqtin’ tarawi
ken’eydi ha’m wo’nimleri artti. Sonday-aq mal sharwashilig’i, wo’nermentshilik
ha’m baliqshiliq rawajlandi. A'miwda’ryanin’ to'mengi ag'isindag'i a'yyemgi 
diyqanshiliq wa’layati — A'yyemgi Xorezm yelati bolip yesaplanadi. 
A'yyemgi Xorezm jerinin' wortasinan A'miwda'rya ag'ip wo'tip, wonin' xalqin 
ha’m jerin ag'in suw menen ta'miyinlegen. A'yyemgi Xorezmnin' diyqanshiliq 
jerlerin Qaraqum sho'listanliqlari, U'stirt jaziqig'i qorshap turdi. Xorezm yeli 
a'tirapindag'i ken' jaziqliqlarda qon’silas ko'shpeli ha'm yarim ko'shpeli 
sharwalardin' qa’wimleri ma'kan yetti. Tu'slik Aral a'tirapi xaliqlarinin' tariyxinda 
qul iyelewshilik du'zimi bolg'anlig'i haqqinda jazba derekler wog'ada az.
―Xorezm‖ so’zinin’ ma’nisin alimlar ha’r tu’rli tu’sindiredi. X a’sirge tiyisli
arab-parsi a’debiyatlarinda ―Xorezm‖ so’zi yeki bo’lekten turadi ’’Xvar’’-
go’sh, ―Zm‖- wotin yag’niy Xorezm malg’a bay, tog’ayli – wotinli yel dep
tu’sindiredi. Bir topar alimlar ―Xorezm woypatli, jaylawli ken’ mallardi, 
qorg’ap saqlaytug’in bekinis qorg’anlar ko’p‖ dep tu’sindirse, yekinshi topar
alimlar Xorezmdi ―Quyashli yel‖ dep duris tu’sindiredi.
A’yyemgi Xorezm ma’mleketi degende Qaraqalpaqstan Respublikasi
aymag’inda, a’yyemgi da’wirde bir tutas aymaq bolg’an ha’m bul aymaqta
ma’mleketshiliktin’ payda boliw tariyxi a’yyemgi zamanlarg’a barip
taqalatug’inin ko’remiz. B.e.sh. 1-min’inshi jilliqtin’ basinda A’miwdaryanin’
won’ ta’repinde qaraqalpaq aymag’inda diyqanshiliq jerleri payda boldi.
B.e.sh. VII-VI a’sirlerde Amiwda’ryanin’ shep ta’repinde, Amiwda’ryanin’
yeski delta boylari, Uzboy jag’alarinda sak qa’wimlerinin’ aralasiwi menen
Kuyisay ma’deniyati payda boldi. Kuyisaylilardan marxumlardi qa’birge jerlew
da’stu’ri, sak-massagetlerge uqsaslig’i wolardin’ sak qa’wimlerine etnikaliq
jaqinlig’in ko’rsetedi. Tariyxshi Ktesiydin’ jaziwina qarag’anda,
b.e.sh. VII a’sirde Parfiya jeri ushin Midiya menen saklar arasindag’i uris