Qoshanov A’bdikerim

Yeslep 
qalin’
Satrap-a’yyemgi parsi so’zi boli’p satirapliqti , 
yamasa wa’layatti basqariwshi adam degen ma’nisti
bildiredi. 

---

37 
basqarg’an wa’layatlarda tinishliqti saqlaw, saliq jiynaw ha’m ma’mleket
a’skerlerin aziq-awqatlar menen ta’miyinlew boladi. Sol da’wirdegi Worta
Aziya xaliqlari bolg’an sogdianalar, baktriyalilar, xorezmliler ha’m sak-
massagetler axamaniy askerlerinin’ quraminda Gretsya menen bolg’an
urislarda qatnasqan. Misali ushin b.e.sh. 480 –jili Fermopil ha’m 479-jili
Plateya janindag’i grekler menen bolg’an sawashta saklardan turg’an piyada
ha’m atli a’skerler yerlik ko’rsetedi. Tariyxiy mag’liwmatlarda Xorezmli 
Artasekt degen adam Dardanel bug’azindag’i qalalardin’ birewinde ha’kim
bolip islegen, al basqa bir xorezmli Dargaman degen adam Elefantinadag’i
(Misir-Egipet) parsi a’skerleri quraminda xizmette bolg’anlig’i aytiladi.
Xorezmnin' Axamoniyler ma'mleketi quramina kiriwi wog'an aldin'g'i shig'istin' 
a'yyemgi tsivilizatsiyasinin' ta'sir yetiwine alip keldi.Qaraqalpaqstan aymag’i’nda 
jasag’an xali’qlar Iran ma’deniyati’nin’ rawajlani’wi’ asti’na tu’sedi ha’m sol
da’i’rde klassli’q ja’miyetlik du’zimde jasaydi’. Aldin'g'i Shig'istin' 
ta'siri astinda Xorezmde zat almasiwdin', sawdanin' ha'm wo'nermentshiktin' ken' 
rawajlaniwi ko'zge tu'sti. Da'slepki kishigirim qalalar tu'rindegi woraylar payda 
boldi. Ken' suwg'ariw sistemalari qurildi. Bekkem qorg'aniw bekinisleri boy 
tikledi. Bul yen' a'yyemgi Xorezmnin' alg'ashqi klassiz ja'miyetten klasliq qul 
iyelewshilik ja'miyetke wo'tkenliginin' belgisi yedi. Woni a'yyemgi Xorezm
da'wirinen qalg'an ha'm yelege shekem saqlang'an materialliq ma'deniyat 
yesteliklerinin' qaldiqlari tastiyiqlaydi. Axamaniylar da’wirine tiyisli 
Qaraqalpaqstan aymag’inda To’rtku’l rayoninda Dingildji ha’wlisi salinadi.
Maydani 25x 43 m bolg’an, bul aristikrattin’ ha’wlisi diywallari qam
gerbishten wo’rilip ha’m qalin’ligi 2m bolg’an.
Jan'a ja'miyetlik du'zim jag'daylarinda wo'sip baratirg'an xaliqtin' talaplarin 
qanaatlandiriw ushin turaqli tu'rde suwg'ariwg'a yerisiw za'ru'r boldi. Sonliqtan da 
sol da'wirde «U'lken Xorezmdegi» ja'miyettin' yerkin ag'zalarinin' ha'm qullardin’
miyneti menen iri kanallar qazildi. A'yyemgi wog'ada u'lken suwg'ariw
kanallarinan —Kelteminar, Tazabag'jap ha'm A’mirabad kanallari boldi. Wolar 
Aqshada'ryanin' tu'slik deltasinin' anag'urlim u'lken u'sh tarmag'i menen qatarlasip 
aqqan. B. e. sh. VII-V-a'sirlerdegi Xorezmnin' won' jag'alig'indag'i kanallardin' 
uzinlig'i bir neshe wonlag'an kilometr, al yeni 30—40 metr bolg'an. Wolar 
wonsha teren' yemes yedi. Sonliqtan da kanallardan ag'atug'in suwdin’ mug'darin
arttiriw ushin wolar yenli yetip qazilg'an. Xorezmnin' shep jag'alig'indag'i yen
’
a'yyemgi kanallar A'miwda'ryanin' Sariqamis deltasinin' sol da'wirde suw ag'ip 
turg'an tarmaqlarinan sag'a alg'an. Tegislep shel shawip yegilgen atizliqlar, ju'zim 
bag'lardin' worni, wolardin' ken' ko'lemli bolg'anlig'i, wolarg'a salmalar menen suw 
aparilg'anlig'i ma'lim. 
Joqarida aytilg'an iri suwg'ariw sistemalari yelde woraylasqan basqariw 
hu'kimeti bolg'anda g'ana ha'm ko'p sanli adamlardan ibarat qol ku'shinin' boliwi 
arqasinda g'ana quriw mu'mkin yedi. Al yen' a'yyemgi U'lken Xorezmnin' 
da'wirindegi ayriqsha -tariyxiy jag'daylarda bunday ko'p sanli qol ku'shinin' basim 
ko'pshiligin qullar g'ana qurar edi. 
Ahamaniyler qol astinda Worta Aziya xaliqlari azatliq g’u’res alip baradi. 
B.e.sh IV a’sirdin’ basinda qaraqalpaq aymag’inin’ Iran ahamaniylerinen azat

---

38 
boliwi Xorezmnin’ wo’z ma’mleketshiliginin’ qayta tikleniwine alip keldi.