Qoshanov A’bdikerim

Qaraqalpaqstan aymag’inda ayyemgi dawirlerge ham tiyisli estelikler

. PALEOLIT
(a`yyemgi tas da`wiri - 

palayos

- 

a`yyemgi

, 

litos

-tas)

- 
adam b.e.sh. 

-2,

million jil burin 
 
Barsakelmes, Yesen 1,2,3, Shuriq-12 
ustaxanalari, Qaraqudiq, Qizil Nur, 
Lavlyakan 
2. MEZOLIT
(worta tas da`wiri-

mezos

-

worta

, 

litos

-

tas

-
b.e.sh.

-

min` jilliqlar 
Machay, Aydabol 16, 25, Aqtaylaq, 
Churuq, Qartpayqum , Alan, Bo`leksay, 
Aqtay, Qaraqudiq 
3. NEOLIT
(jan`a tas da`wiri- 

neos

- 

jan`a

, 

litos

-

tas

-b.e.sh. 

-4 min` 
jilliqlar 
Keltemina’r, S.P.Tolstov ma’kan, 
Kishkilik, Aydabol-1,3,5,7,13,
Janbas-
4, 
Xoja Gumbez, Bayramqazg'an-2 
4. ENEOLIT
(mis-tas da`wiri) - b.e.sh. 

-

min` jilliqlar 
Saksawi’l say, Qayi’ndi’, Ta’jikazg’an 
5. BRONZA
da`wiri b.e.sh. 

-

min` 
jilliqlar 
Tazabag`jab, Ko’kshe, Janbas , 
Tegisken
6. TEMIR
da`wiri b.e.sh. 

min` 
jilliqtin` baslari 
Gu`zelig`ir, Amirabad, Yаккараrsan-2 
Qaraqalpaqstan aymag’inan tabilg’an joqari paleolittin' son'g'i basqishina ta'n 
bolg'an yestelikler yele Qizilqumnan tabilg'an joq. Biraq U'stirt jaziqliqlarinan bul 
da'wirge tiyisli yeki ma'kan jay tabildi. Barsakelmes woypatlig'inin' yeteginde 
jaylasqan qonisti ilimpazlar joqari paleolit da'wirinin' yerte basqishinin' 
yesteliklerine jatqarip wotir. Yesen -3, Shuriq-12 qonisi Shuriq kebirli massivinin' 
tu'slik-batisinda jaylasqan. Wonnan tabilg'an materiallar U'stirttegi joqari paleolit 
da'wirinin' son'g'i basqishin sipatlap beredi. Bul tabilmalardi alimlarimiz teren’
izertledi, na’tiyjede bul esteliklerde Aldin’g’i Aziya Ha’m Shig’is Aziya
wa’layatlarindag’i yesteliklerdin’ ta’sirinin’ bar yekenligi aniqlandi. U’stirttegi
ma’kan jaylar waqitsha bolg’an. Wol jerlerden tabilg’an tas qurallardin’
qaldiqlari shashirandi tu’rinde gezlesedi. Adam su’yeklerinin’ qaldiqlari yele
tabilg’an joq. Bul bag’dardag’i alimlardin’ izertlewleri dawam yetpekte.
Alg’ashqi ja’miyet xojalig’inin’ rawajlaniwinda miynet qurallarin islep shig’ariw 
a’hmiyetli ka’sip boldi. Wo’ytkeni wolardan xojaliq islerin ju’rgiziwde 
paydalanildi. Miynet qurullarin islep shig’ariwda buni paydalanilg’an shaqmaq tas 
absidian ham bazalt taslari tiykarg’i shiyki zat bolip qala berdi. Bul tarawdag’i 
tiykarg'i wo’zgeris tastan miynet qurallarin islep shigariw texnikasinda ju’z 
berdi. Misali, muste da’wirindegi don’gelek taslardin’ wornina uzinshalawdan 
kelgen tas qurallari payda boldi. Taslardi jonip sindiriw arqali keskir tas siniqlari 
alindi. Wolardan pishaq, qirg'ish qusag’an qurallar islendi. Tas qurallardin’ tu’ri
ha'm waziypasi ken’eydi. Shaxmaq taslardan ha’r qiyli qurallar—jarg'ilar, 

---

15 
jon'qilar sog’ildi. Wolardin’ ko’megi menen ag’ashlardi kesti, qabig’in jonip 
sipirip aldi. Haywanlardin’ terisin siyirdi, ag’ashlardi, taslardi testi. Usi xizmet 
ushin miynet qurallari sog’ildi.
Alg’ashqi ja’miyet xojalig’inin’ rawajlaniwinda miynet qurallarin islep 
shig’ariw a’hmiyetli ka’sip boldi. Wo’ytkeni wolardan xojaliq islerin ju’rgiziwde 
paydalanildi. Miynet qurullarin islep shig’anwda buni paydalanilg’an shaqmaq tas 
absidian ham bazalt taslari tiykarg’i shiyki zat bolip qala berdi. Bul tarawdag’i 
tiykarg'i wo’zgeris tastan miynet qurallarin islep shigariw texnikasinda ju’z 
berdi. Misali, muste da’wirindegi don’gelek taslardin’ wornina uzinshalawdan 
kelgen tas qurallari payda boldi. Taslardi jonip sindiriw arqali keskir tas siniqlari 
alindi. Wolardan pishaq, qirg'ish qusag’an qurallar islendi. Tas qurallardin’ tu’ri
ha'm waziypasi ken’eydi. Shaxmaq taslardan ha’r qiyli qurallar—jarg'ilar, 
jon'qilar sog’ildi. Wolardin’ ko’megi menen ag’ashlardi kesti, qabig’in jonip 
sipirip aldi.Haywanlardin’ terisin siyirdi, ag’ashlardi, taslardi testi. Usi xizmet 
ushin miynet qurallari sog’ildi. Joqari paleolittin’ son’g'i basqishindagi tas 
qurallardin’ arasinda nayzanin’ shaqmaq tastan islengen ushlari, su'yekten 
sog’ilg’an ko'p tisli shanishqilar (garpgunlar) gezlesedi. Bunday qurallardin’ 
payda boliwi algashqi ja’miyet ag’zalari xojaliqlarinda baliq awlawshiliqtin’
payda bolg’anlig’in ko’rsetedi. Tas qurallardin’ ja’rdemi menen wolar
haywanlardin’ shaqlarinan ha’m su’yeklerinen miynet qurallarin jasag’an.
Su’yek penen islewdin’ barisinda birinshi ma’rtebe do’retiwshilik wо’nerinin’
da’slepki u’lgilerin islep shig’iwdi bildi. Su’yekten tu’r bezeniw zatlarin 
sog’iwdi, su’yekke woyip tu’rli su’wretler saliwdi bile basladi. Wol da’wirdin’ 
adamlari su’yekten ja'ma’a’ttin’ baslig’i ushin bezeniw zatlarin soqqan. 
Ja’ma’a’ttin’ yen’ abirayli ag’zasi bolg’an analardi wolar a’wliye adam yetip 
ko’rsetiwge umtilg’an. Sonliqtan wolarg’a arnap wo’n’irge tag’atug’in 
ha’ykellerdi, kishkene mu’sinlerdi sog’iwdi a’detke aynaldira baslag’an. 
A’yyemgi su’wretshiler ha’m mu’sinshiler birinshi gezekte ju’kli hayallardin’ 
su’wretin sizg’an ha’m wolardin’ mu’sinlerin soqqan. Iri, ba’haybat
haywanlardin’ su’wretlerin sizip, wolardi awlaw waqtindag’i ko’rinisti
sa’wlelendirgen. Solay yetip, joqarg’i paleolit da’wirinde alg’ashqi su’wretlew
wo’neri ha’m a’meliy ko’rkem wo’ner payda boldi. Bul da'wirde xojaliqta 
an'shiliq, birinshi gezekte iri haywanlardi awlaw ka'sipke aylang'an. Ushi wo'tkir 
nayzalar woylap tabilg'an. Qural-jaraqlardin' jetilisiwi an'shiliqtan tu'setug'in 
ku'ndelikli woljanin' ko'beyiwine alip keldi. Alg'ashqi an'shiliqta iri haywanlardi 
tik jarlardan ma'jbu'riy qulatiw arqali awlag'an. Sonday-aq arnawli teren' 
qa'ndekler qazip, wonin' u'stin shaqa-japiraqlar menen bastirip qoyip, haywanlardi 
sol shuqir ha'm qa'ndeklerge aydap tu'siriw arqali awlag'an. Haywanlardi 
shoqmarlar menen uriw, nayza ha'm shanshqilar menen shanshiw arqali awlap 
qolg'a tu'sirgen. Bunday usildi qollang'an worinlar dosliq awqami yelleri 
aymaqlarinda ko'plep ushirasadi.