Qo’shma gap

[S] (ega) ga ko’ra [WPm+WPm] turlari. Qo’shma gaplar bir umumiy [S] li qo’shma gaplar va ikki xususiy [S] li qurilmalarga bo’linadi.
a) bir [S]li qurilmalarning qurilish qolipi [S (WPm + WPm)] ko’rinishida bo’ladi: Men yanglishmayman, balki qanoatlanib so’zlayman. (A.Qod.)
b) ikki [S]li qurilmalarning qurilish qolipi [(S1- WPm1) +(S2-WPm2)] ko’rinishida bo’ladi: Bunda bulbul kitob o’kiydi, Bunda qurtlar ipak to’qiydi. (H.O.)
[W]ga ko’ra [WPm+WPm] turlari.
Bir xil [W]li qurilmalar. [WPm+WPm]ning bu turi bir necha ko’rinishlarda bo’ladi.
a) [W]lari bir xil so’zdan: Siz so’zlamasangiz, men so’zlamoqchi edim. (A.Qod.)
b) [W]lari bir xil turkumdan: Endi ortiq turma, tinch o’tir. (A.Qod.)
Xar xil [W] li qurilmalar. Bunda [W]lar turli turkumga oid so’zlar bilan ifodalanadi:1.Yoki mening ko’nglim hamma vaqt yosh, Yoki senga chiroy umrbod yo’ldosh. (M. Boboev.) 2.Yana nima balo ismlari bor, tilim ham kelishmaydi. (Oybek.)
[Pm] ga ko’ra [WPm + WPm] turlari.
a)bir xil [Pm]li qurilmalar. Xotinim bordi, bordi. («Mushtum»)
b)har xil [Pm]li qurilmalar. Qaraysanmi, qaray qolgin. (O’. Domlajonova.)
Demak, gap markazini shakllantirishda muhim rol o’ynaydigan Pm qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarda bir xil ham, xar xil ham bo’lishi mumkin. Shunday hollar ham bo’ladiki, Pm umumiy - bitta bo’lishi ham mumkin. Bunda endi qo’shma gap emas, balki uyushgan gap vujudga keladi. Ma‘lumki, [WPm+WPm] qolipida [Pm] tarkibi har xil bo’lgan hollarda o’zbek tilining tabiati uni ……qavsdan chiqarish…… imkonini beradi. Chunki o’zbek, umuman, turkiy tillarda, bir necha so’zshakllar uyushganda umumiy shakl oxirgi so’zshakl tarkibida kelishi qonuniyatiga tayansak, bunday gaplarning qolipi [W W] Pm ko’rinishida bo’ladi. Misollar: 1.Kelgan, ketgan edim. 2.Men o’qigan, yozgan edim.
Kesimlarning har biriga ega qo’yilishi bilan ular uyushgan gaplarga aylanadi:1.Men kelgan, Jamshid ketgan edi. 2.Men o’qigan, sen yozgan edik.
Har bir kesimni shakllantirish bilan uyushgan gap qo’shma gapga aylanadi:1.Men kelgan edim, Jamshid ketgan edi.2.Men o’qigan edim, sen yozgan eding.
Struktur tilshunoslik uqtirishicha, har bir lisoniy birlik ongimizda ma‘lum bir shakl va mazmunning barqaror yaxlitligi sifatida yashaydi va xususiy xodisalar sifatida nutqqa chiqadi. Bu nutqiy ko’rinishlar behisob miqdorga ega. Biroq bu nutqiy ko’rinishlar bilan lisoniy birlik umumiylik orasida tipik ko’rinishlar mavjud bo’ladi. Yuqoridagi [WPm+WPm] tipik ko’rinish [WPm, WPm], [WPm WPm] va [WPm WPm] oraliq ko’rinishlari orqali nutqiy gaplarga aylanadi.
Qo’shma gap tarkibiy qismlari o’zaro bog’lovchilar yoki bog’lovchi vazifasidagi so’zlar vositasida yoki mutlaqo ularsiz bog’lanadi. Bundan kelib chiqqan holda qo’shma gaplarni bog’lovchili qo’shma gaplar va bog’lovchisiz qo’shma gaplarga ajratish mumkin bo’ladi. Bog’lovchili qo’shma gaplar grammatik vositalar bilan bog’langan qo’shma gaplar, leksik-grammatik vositalar bilan bog’langan qo’shma gaplar va leksik vositalar bilan birikkan qo’shma gaplarga ajraladi. Qo’shimchalarning funktsiyasiga ko’ra teng bog’lovchili va ergashtiruvchi bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar farqlanadi.
Qo’shma gap tarkibida sodda gaplarning o’zaro munosabati asosida ham qo’shma gaplarni tasniflash mumkin. Mazmun, grammatik va intonatsion munosabati nuqtai nazaridan qo’shma gap quyidagi turlarga bo’linadi:
1.Tarkibidagi sodda gaplar bir-birini mazmun va grammatik jihatdan taqozo etadigan qo’shma gaplar: 1.Kunlar isidi va paxtalar yana qiyg’os ochildi. 2. Yovlariga osmon tutundir, shuning uchun bag’ri butundir (S.O.) 3. Agar dunyoning narigi burchiga sizni opichlab borishga to’g’ri kelsaydi, men sevina-sevina bajarardim.(O.) 4.Men shunday bir ish qildimki, o’lgunimcha bundan faxrlanaman.
2.Tarkibidagi gaplar bir-biriga mazmuniy va intonatsion taqoza etadigan, biroq, grammatik talab qilmaydigan qo’shma gaplar: 1. Biz yetib keldik kutubxona ochildi. 2. Menga pul kerak, qaerdan olaman? (O). 3. Siz ishonmayapsiz, ishonmaysiz ham. 4. Endi men sizga bir jumboq aytaman, sizdan javob kutaman.
3.Tarkibidagi gaplar bir-birini na mazmuniy, na grammatik taqozo etadigan, biroq intonatsion yaxlit bo’lgan gaplar: 1.U otasini uyga tortdi, usta sekin qayrildi (S.Nuriy). 2.Bahor keldi, yoz ham kelib qoladi. 3. Sen o’z ishingni qil, men o’z ishimni.


Xulosa.
Qo’shma gaplarning umumiy lisoniy qolipi [WPm+WPm] bo’lib, u quyidagi yana uchta oraliq ko’rinishlarga ajraladi:
[WPm+WPm], [WPm WPm], [WPm ]WPm]
Bu oraliq ko’rinishlar bir qarashda an‘anaviy bog’lovchisiz, ergash gapli va bog’langan qo’shma gaplarning ramziy ko’rinishidek tasavvur uyg’otadi. (Masalan, Bahor keldi va gullar ochildi -[WPm, WPm], Bahor
kelsa, gullar ochiladi -[WPm WPm] va Bahor keldi va gullar ochildi -[WPm WPm] kabi). Aslida bu qurilish qoliplari qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lovchi vositalarga ko’ra emas, balki bu sodda gaplarning qo’shma gap tarkibidan chiqarilganda mustaqil qo’llana olish-olmaslik belgisi asosida amalga oshirilgan. Bunda, albatta, asos sifatida kesimlik turlari - MKSH va NKSH ga tayaniladi.
Demak, qo’shma gaplarning lisoniy struktur turlarini belgilashda asosiy omil qo’shma gap tarkibidagi to’liq shakllangan sodda gaplarning o’zaro munosabati va sodda gaplarning har birining nutqiy jarayonda qo’shma gap tarkibida voqelangan ma‘nolari bilan qo’llana olish yoki qo’llana olmasligi belgisidir.