Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
fonetik o‘zgachaliklari
quyidagicha: Turklardagi so‘z boshida keluvchi [y] o‘g‘uz va qipchoqlarda tushib qoladi yoki [j (~č)] ga aylanadi: yelkin – elkin “musofir”, yïlïğ suw – ïlïğ suw “iliq suv”, yinjü (yinčü?) – jinjü (činčü?) “dur, marvarid”, juğdu – juğdu (čuğdu?) “tuyaning uzun yungi” (I.67), yetti – jetti (četti?) “etishdi”, yundum – jundum (čundum?) “yuvindim” (II.364), yigi – jigi (čigi?) “pishiq” (III.249). Koshg‘ariyning ta’kidlashicha, turklar bilan o‘g‘uzlar tili orasidagi bu xususiyat o‘zgarmovchi, doimiy bo‘lgan) (II.364). So‘z boshidagi [m] ni o‘g‘uzlar, qipchoq va suvorinlar [b] ga aylantiradilar: men – ben “men”, mün – bün “sho‘rva” (I.67). 63 So‘zdagi [t] ni o‘g‘uzlar va ular yaqinidagilar [d] ga aylantiradilar: tewey – dewe(y) “tuya”, öt – öd “teshik” (I.67), taqï – daqï “tag‘in” (II.227). Turkiy qabilalarning ko‘pgina so‘zlaridagi [d] o‘g‘uzlarda [t] ga aylanadi: bügdä – büktä “xanjar”, yigdä – yiktä “jiyda” (I.67). So‘z o‘rtasida va oxirida kelgan [y] ni arg‘ular [n] ga almashtiradilar: qoy – qon “qo‘y”, čïğay – čïğan “kambag‘al”, qayu – qanu “qaysi” (I.67). “ب bilan ف maxrajlari orasidagi” (I.68) [w] ni o‘g‘uzlar va ularga yaqin turuvchilar [v] ga aylantiradilar: ew – ew “uy”, aw – av “ov” (I.68). O‘g‘uz va qipchoqlar (xalachlarning bir toifasi) so‘z boshidagi [q] ni [x] ga aylantiradilar: qayu – xayu “qaysi” (III.237), qïzïm – xïzïm “qizim”, qanda – xanda “qaerda” (III.238). Tish-tish [δ] li so‘zlarni qo‘llashda Mahmud Koshg‘ariy turkiy dialektlarni uch guruhga bo‘ladi: 1. Tish-tish [δ] bilan so‘zlovchilar. Bularga chigil va boshqa turkiy qabilalar kiritiladi. Jumladan, “chigilcha” deb ko‘rsatilgan so‘zlar: boδun “xalq” (I.379), aδïn “boshqa, bo‘lak” (I.105). 2. Yag‘mo, tuxsi, qipchoq, yabaqu, tatar, qay, jumul va o‘g‘uzlar [j] ga aylantiradilar, hech mahal [δ] bilan so‘zlamaydilar: qazïŋ – qayïŋ “qayin daraxti”, qazïn – qayïn “qaynag‘a” (I.68), azrïq – ayrïq “ajriq, yumshoq bir o‘t” (I.136), baδram – bayram “shodlik kuni” (I.447). Ayrim o‘rinlarda bu dialektlar “[δ] ni [y] ga aylantiruvchilar” deb ko‘rsatilgan: boδun – boyun “jamoa” (III.183), keδük – keyük “namat va kigizlardan qilingan yomg‘ir yopinchig‘i” (III.182), toδtï – toydï “to‘ydi” (III.262). 3. Qipchoq, yamak, suvor, bulg‘orlar hamda ruslarga va Rumga qadar borib taqaladigan boshqa qabilalar [z] ga aylantiradilar: aδaq – azaq “oyoq”, toδdï – tozdï “to‘ydi” (I.68), qaδïn – qazïn “qayin” (I.383). 64 Shuningdek, o‘g‘uzlardagi [y] ni qipchoqlar [z] ga aylantiradilar: öylä – özlä “peshin, tush vaqti” (I.137). O‘g‘uz va qipchoqlarda tovush tushishi hodisasi kuzatiladi: čumčuq – čumuq “olaqarg‘a”, tamğaq – tamaq “bo‘g‘iz”, barağan – baran “boraveradigan”, urağan – uran “hadeb uraveradigan” (I.69). Dialektlarda, Koshg‘ariyning misol keltirishiga ko‘ra, [č] ning [ž] (sirg‘aluvchi) ga ko‘chishi [ erinč – erinž “maishat, farog‘at” (I.152)], jaranglining jarangsizlashuvi [ bïšïq – yag‘molarda bïšïğ “pishiq” (I.360)] kabi fonetik parallelizmlar, shuningdek, metateza [ qošnï – o‘g‘uzlarda qonšï “qo‘shni” (I.408)] va boshqa fonetik hodisalar ham kuzatiladi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|