Qrup: 12A11 Kurs: Fakültə: Cüdo Fənn: Azərbaycan tarixi Fənn müəllimi: Zəfər Kərimov Mövzu: "Azıx adamı" hansı dövrdə yaşamışdır

---

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası 
Tələbə: Məmmədli Əli
Qrup: 212A11
Kurs: 1
Fakültə: Cüdo
Fənn: Azərbaycan tarixi
Fənn müəllimi: Zəfər Kərimov
Mövzu: “Azıx adamı” hansı dövrdə yaşamışdır

---

Az
ıx adamı (türk. azıx, yun. άνθρωπος – Azıxadamı) 
— Azərbaycan arxeoloqu Məmmədli Hüseynov tərəfindən 1968-ci 
ild
ə Azıx mağarasında alt çənə sümüyü kəşf edilmiş hominidlər fəsiləsinə 
aid növ. Azıxantropun çənəsi bir tərəfdən pitekantroplara, xüsusilə Mauer 
adamının çənəsinə, digər tərəfdən bir çox cəhətlərinə görə Fransanın 
c
ənubunda olan Kondel-Araqo düşərgəsinin qədim Aşel 
m
ədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış pre-neandertal tipli insanlara 
daha yaxındır. Lakin son zamanlar aparılmış tədqiqatlardan sonra, bəzi 
aliml
ər neandertal tipli insanları müasir insanların əcdadı hesab 
etmirl
ər. Azıxantropun çənə sümüyü Azərbaycan Tarix 
Muzeyind
ə saxlanılır.
1968-ci ilin iyununda M.M.Hüseynovun r
əhbərliyi altında Paleolit arxeoloji 
ekspedisiyası Azıx düşərgəsinin V təbəqəsinin IV horizontunda apardığı 
arxeoloji qazıntılar zamanı bir neçə daş məmulatı ilə birlikdə ibtidai 
insana m
əxsus çənə aşkar olunmuşdur. Çənə sümüyü qalın, dişləri isə 
xırdadır. Azıxantropun qalıqlarının paleoantropoloji tədqiqatı 
zamanı D.V.Hacıyev onların 18–22 yaşlı qadına məxsus olduğunu 
mü
əyyənləşdirmişdir. Antropoloji xüsusiyyətlərinə görə sinantrop və 
Heydelberq adamına uyğun gəlir; eyni zamanda Neandertal adamına da 
yaxındır. Azıxantrop ilk paleoantropa keçid mərhələsidir. Təqribən 350–
400 min il 
əvvəl yaşamış Azıxantrop dünyanın ən qədim insan 
qalıqlarından hesab olunur. Azıxantrop sümüyünün tapıldığı Aşöl 
t
əbəqəsindən çoxlu daş alət və heyvan sümükləri də əldə edilmişdir. Bəzi 
tapıntılar əsasında Azıxantropun saymağı bildiyi və dini təsəvvürlərinin 
olduğu ehtimal edilir. Azıxantropun qalıqları Azərbaycanın qədim 
insanların formalaşdığı ərazilərdən biri olduğunu sübut edir. Çoxtəbəqəli 
Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən 
tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə üzərində 
professor 
D.V.Hacıyev uzun müddət elmi tədqiqat işləri aparmışdır. 
M.M.Hüseynov t
ərəfindən tapılmış çənə Azıx paleolit düşərgəsinin elmi 
əhəmiyyətini və şöhrətini daha da artırmış və dünyanın müxtəlif ölkələrin 
arxeoloq, paleontoloq, paleoantropoloq v
ə digər 
müt
əxəssislər Bakıya gələrək, Azıx düşərgəsindən tapılmış maddi 
m
ədəniyyət qalıqları ilə yaxından tanış olmağa başlamışlar. 

---

Professor 
D.V.Hacıyevin Azıxdan tapılmış çənə üzərində apardığı elmi 
araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, çənə quruluşundakı spesifik 
cəhətlərə əsasən, bir tərəfdən pitikantroplara, xüsusilə Mauer adamının 
çənəsinə, digər tərəfdən bir çox cəhətlərinə görə Fransanın cənubunda 
olan Kondel-
Araqo düşərgəsinin qədim Aşel mədəniyyətinə aid 
təbəqəsindən tapılmış pre-neandertal tipli insanlara daha yaxındır.
Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin V təbəqəsindən tapılmış ibtidai 
insana məxsus çənənin iri olması açıq nəzərə çarpır və onun gövdəsi 
nisbətən qalındır. Bu baxımdan Azıx mağara düşərgəsindən tapılmış 
çənə avstralopitek tipli adamlardan fərqlənir və müəyyən cəhətlərinə 
görə arxantropların arasında xüsusi yer tutur. Fiziki tipinə görə Azıx 
düşərgəsindən aşkar edilmiş çənə sinantrop tipli 
insanla neandertal 
adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara 
düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan 
qalığına şərti olaraq azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.
Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, azıxantropun çənəsi fiziki quruluşuna 
görə arxantropa, sinantropa və Heydelberq adamına oxşayır, lakin bəzi 
inkişaf xüsusiyyətlərinə görə ilk neandertal insanlarla yaxınlıq təşkil edir. 
Bu səbəbə görə də azıxantrop tipli insan ibtidai adamların inkişaf 
tarixində arxantropdan paleoantropa keçid formasını təşkil edir.Lakin 
dişlərinin xırdalığına görə indiyə qədər elmə məlum olan arxantrop 
və paleoantroplardan tamamilə fərqlənir. Məhz bu fərqlərə 
görə D.V.Hacıyev tapıntını azıxantrop adlandırmışdır.

---

Azıx mağara düşərgəsindən tapılmış çənə, ibtidai insanın alt çənəsinin 
sağ hissəsidir.Çənənin əsası və onun üzərində olan üç azı dişinin 
yerləşdiyi çənə şaxəsinin çox hissəsi yaxşı saxlanmışdır. Çənə üzərində 
olan dişlərdən sonuncusu tam vəziyyətdədir, ikisi isə qazıntı zamanı 
sınmışdır. Eyni zamanda şaxənin yuxarı hissəsi ilə birlikdə çənə oyması, 
çənə tacı və oynaq çıxıntısı qədim zamanlarda sınmışdır.Çənənin alveol 
hissəsində üçüncü azı (ağıl) dişi tam şəkildədir, ikinci azı dişinin üst 
hissəsi sınmış, lakin orta və kök hissələrinin qırıqlarına rast 
gəlinmişdir.
[13]
 
Azıx paleolit düşərgəsindən tapılmış alt çənənin tam olmadığına 
b
axmayaraq, onun qalmış hissəsi Azıx adamının fiziki quruluşunun 
müəyyən olunmasında ən mühüm paleoantropoloji tapıntı hesab olunur. 
Belə ki, azıxantropun çənəsinin morfologiyası, qalınlığı, dişlərinin 
quruluşu və ölçüləri paleoantropoloji müqayisə üçün çox mühüm elmi 
əhəmiyyətə malikdir.Azıxdan tapılmış alt çənə avstralopitek, arxantrop, 
sinantrop və pitikantropla müqayisə edilmişdir.
[6]
 
Aparılmış elmi 
araşdırmalar maraqlı elmi nəticələr vermişdir.Azıxantropun çənəsinin 
aşağı hissəsi qırılıb düşdüyündən onun qalınlığı ikinci azı (A2) ilə üçüncü 
azı (A3) aralığı bərabərliyindəki qalınlıqla ölçülmüşdür.Həmin sahədə 
onun qalınlığı 19,5 mm-dir.
[8]
 
Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur 
ki, 
avstralopiteklərin alt çənə lərində də həmin sahə, yəni ikinci azı və 
üçüncü azı aralığında olan hissə 33,5 mm-ə 
bərabərdir. İndoneziyanın Yava adsında tapılmış pitikantrop çənəsinin 
qalınlığı 26,3 mm, Çində tapılmış sinantrop tipli insanın çənəsinin 

---

qalınlığı 19,6 mm, Almaniyanın Heydelberq kəndi ərazisindən tapılmış 
Heydelberq adamının çənəsinin qalınlığı 21,4 mm -dir.
[2]
 
Bu ölçülərə görə 
azıxantropun çənəsi pitikantropun çənəsindən fərqlidir.Aparılan elmi 
tədqiqata əsasən müəyyən olunmuşdur ki, Azıx adamının çənəsi 
sinantrop tipli insanla Heydelberq adamı arasında özünə xüsusi yer 
tutur.
[11]
 
Aparılan elmi araşdırmalar zamanı müəyyən edilmişdir ki, qədim Azıx 
adamı dişinə görə də arxantrop və paleoantroplardan da fərqlənmə 
xüsusiyyətinə malikdir.Bu xüsusiyyətlərdən ən başlıcası Azıx adamında 
dişlərin kiçik olmasıdır. Belə ki, azıxantropun azı dişinin uzunluğu 
35 mm-
dir. Ona görədə professor D.V.Hacıyev bu tapıntını xırdadiş 
adamına aid edir.
[8]
 
Paleoantropoloqların apardıqları elmi tədqiqatlar zamanı azı dişlərin 
uzunluğunun pitikantroplarda 40 mm, sinantrop tipli insanlarda 36,9 mm, 
Heydelberq adamında 36,1 mm, azıxantrop tipli insanlarda isə 35 mm 
olması müəyyən edilmişdir.
[2][11]
 
Azıxantropun dişlərində başqa cəhətlər də qeydə alınmışdır. Xüsusən 
dişlərin düzülüşü maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Azıx adamının 
çənəsinin şaquli istiqamətində linqval divarına doğru keçir. Lakin bütün 
qazıntı və müasir adamlarda azı dişləri çənənin linqval divarının lap 
qırağında düzülmüşdür.
[14]
 
Belə bir xüsusiyyətin olması da Azıx adamını 
fərqləndirə bilir.Bu axırıncı xüsusiyyətin oxşarlığı heç bir qazıntı 
insanında yoxdur.