”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Moos qattiqlik shkalasi
 
Minerallar
Kimyoviy tarkibi
Moos qattiqlik ko‘rsatkichi
1
Building of materials S.K. Duggal, New Age International (P) Ltd 2008,page 9,10

---

Talk
ZMgO·4SiO
2
·N
2
O
1
Gips
SaSO
4
·2 N
2
O
2
Kalsiy
SaSO
3
3
Eruvchan shpat
SaF
2
4
Apatit
Sa
5 
(R0
4
) 
3
·FS1
5
Ortoklaz
K
2
O·A1
2
O
3
·6SiO
2
6
Kvars
SiO
2
7
Topaz
A1
2
·[SiO
4
] 
·(F
1
ON)
2
8
Korund
A1
2
0
3
9
Olmos
S
10
 
Klaster usulida mavzu bo‘yicha ma’lum bo‘lgan tushunchalarni 
faollashtiradi
 
Nazorat savollari 
1.Materialning zichligi va o‘rtacha zichligi nima?
2.Suv shimuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik nima?
3.Sovuqqa chidamlilik va g‘ovaklik orasidagi bog‘lanish qanday?
4.Issiqlik o‘tkazuvchanlik va issiqlik sig‘imi nima?
5.Material mustahkamligi nima va u qanday omillarga bog‘liq?
6.Elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik nima?
7.Qattiqlikni aniqlash usullarini keltiring.
Qurilish
materiallarining
xossalari
Qurilish
materiallarining
xossalari
Qurilish
materiallarining
sinflarga
Bo’linishi
tabiiy
suniy
fizik
mexanik
ximik

---

8.Material xossalarining uning mikro va makrostrukturasiga bog‘liqligini 
aytib bering.
2-MAVZU :TABIIY TOSH MATERIALLARINING ASOSIY 
XOSSALARI. OTQINDI, CHO‘KINDI VA METAMORFIK TOG‘ 
JINSLARI. ULARNING HOSIL BO’LISHI VA XOSSALARI.
Reja: 
1.
Umumiy ma’lumotlar.
2.
Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar.
3.
Tabiiy tosh materiallari va buyumlari ishlab chiqarish.
4.
Tabiiy tosh materiallari va buyumlarining asosiy xossalari.
5.
Tabiiy tosh materiallari va buyumlari turlari.
6.
Tabiiy tosh materiallarni yemirilishdan saqlash usullari.
1.
 
Umumiy ma’lumotlar 
 TOG‘ jinslari

deb, bir yoki bir necha mineraldan tashkil topgan 
jinslarga aytiladi.
Mineral
 
deb, kimyoviy tarkibi bir xil, fizik xossalari bir xil bo‘lgan tabiiy 
jinsdir.
Bitta mineraldan tashkil topgan tog‘ jinsiga 
monomineral
, bir necha 
mineraldan tashkil topganiga 
polimineral 
deyiladi.
Tog‘ jinsi muayyan tarkibga va tuzilishga ega bo‘lib, geologik jarayonlar 
natijasida er qatlamida hosil bo‘lgan. Minerallar (ma’danlar) fizik va kimyoviy bir 
jinsli tabiiy jism bo‘lib, yer qatlamida yuz bergan fizikkimyoviy jarayonlar 
natijasida paydo bo‘lgan.
Tabiatda minerallar turi 2000 ortiq bo‘lsada, tog‘ jinslari 50 yaqin 
minerallardan tashkil topgan.
Tog‘ jinslari monomineralli va polimineralli bo‘lishi mumkin.
Tabiiy tosh materiallari qurilishda mexanik qayta ishlangan holda va hom 
ashyo sifatida ishlatilishi mumkin. Sement ishlab chiqarishda ohaktosh, beton 
tayyorlashda esa qum va chaqilgan tosh millionlab kub metr ishlatiladi. Marmar, 
granit, ohaktosh kabilar arralanib, tekislanib bezak material sifatida 
qo‘llaniladi.Tabiiy tosh materiallari zahiralari ishlatilganda ekologik muhitni 
asrash qonun qoidalariga albatta rioya qilish zarur. Bunda chiqindi kam hosil 
bo‘ladigan texnologiyalarni tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Insoniyat tarixi toshdan yasalgan qurollar va asbob uskunalar orqali belgilangan 
tosh davridan boshlangan deb aytiladi. Bundan muqaddam, insoniyat bilan 
hayvonlar o’rtasidagi tafovut jismoniy tomondan bo’lgan. Ammo insonlar toshdan 
foydalanishni boshlagan paytlardan boshlab ikkalasining ham dunyosi butunlay 
o’zgarib ketgan.
Tosh - qoyalarda mavjud bo’lgan yer ashyolari,materiali va minerallardan 
shakllanadigan tabiiy va qattiq modda deb aniqlab kelinadi.. Qoyani esa xech 
qanday aniq shakl va strukturaga ega bo’lmagan yerning ustki qatlamining qismi 
deb atash mumkin. Deyarli barcha qoyalar ma’lum kimyoviy tarkibga ega va 
organiq moddalardan paydo bo’ladi. Qoya toshni shaklga keltiradigan minerallar 
esa : chaqmoqtosh, felspar, mika, dolimit va hokazolar. Qoyalardan qurilishga 

---

foydalaniladigan granit, basalt, trap, marmar, shifer, qumlitosh va ohaktoshlar 
olinadi. Xatto ularning narxi ishlatilishidagi ayrim cheklovlarga qaramasdan,bino 
qurilishida toshlardan foydalanish qayerda ishlab chiqarilishiga qarab an ‘anaviy 
bo’ladi. Qurilish maqsadlari uchun ishlatiladigan toshlarning tanlovini idora qilib 
turadigan holatlar: narx, usul, bezakning qiymati va chidamliligidir. Tarixdan ilgari 
davrdan beri toshlar ko’plab strukturalarning qurilishida foydalanilgan. Dunyo 
bo’ylab ko’plab qal’alar, Toj Mahal, Misrning mashxur piramidalari va Buyuk 
Xitoy devori, bularga ba’zi misollar bo’la oladi xolos. Shuningdek, toshlardan 
bino qurilishining barcha elementlarida qismlarni ko’tarib turagan yuk 
sifatida,shuningdek, binoning ko’rkamligi va go’zalligini yuksaltirishda keng 
foydalanilgan. Qurilish materiali sifatida toshlar sement va temirning rivojlanishi 
natijasida sekin asta o’z o’rnini yo’qotib borgan. Ikkinchidan, toshlardan qurilgan 
strukturaviy elementlarning kuchini muvofiq tarzda tahlil qilish mumkin 
emas.Bulardan foydalanishda to’siq bo’ladiga bshqa katta omillar: ularni yetkazib 
borish, hamda qurilishning sust sur’atidagi ko’p vaqtni oladigan bog’log’ich 
muammo qilib ko’rsatiladi.
3.2.Qoyani shakllantiruvchi minerallar:
Minerallarni agregatsiya bo’lishi va qoyalarning xususiyati bularni yuzaga 
keltiruvchi moddalarning xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqdir.Ular 
fizikaviy xususiyatlariga ko’ra o’rganilib chiqiladi va bunda bir qancha belgilar 
masalan qattiqligi,yorilishi.xususiyati,rangi,yaltiroqligi,o’ziga xos tortishish kuchi 
va kristallarning shakllari tekshirib chiqiladi.Ba’zi minerallarning xususiyati juda 
kuchlidir, xususan qattiq va kimyoviy qarshiligi juda kuchlidir (kvarts), 
ba’zilariniki esa kuchsiz va suvni shimish xususiyati juda kuchli (gips), ba’zi 
minerallarni yorilish tendensiyasi juda kuchli bo’lib tezda bir yoki bir necha 
shakllarga bo’linib ketadi ((sluda) shunday qilib qoyalar kuchining pasayishiga 
tom ma’noda ularning ham hissalari bor albatta.
Minerallarning muhim xususiyatlari quyida batafsil berilgan:
Qattiqlik ehtimol minerallarni baholashni muhim xususiyatlaridan biridir.Bu sinov 
odatda qattiq modda sifatida mashhur bo’lgan bir necha moddalarni tirnatish orqali 
baholanadi.
Yorilishi ba’zi minerallarning Kristal yuzalar bo’ylab parallel yorilish 
qobilyatini belgilash orqali aniqlanadi.Minerallarda yorilishning turli xil 
ko’rinishlari uchrab turadi masalan prizmatik tarzda yorilish, kubik shaklda 
yorilish,rom shaklda va boshqa ko’rinishlari mavjud.
Rang xususiyati ham minerallning muhim xossalaridan biridir.
Kukun shakli: B’zi minerallarni rangi ularning kukunidagi rangidan butunlay farq 
qiladi lekin bu ayrim holatlarda ruda-minerallarini aniqlashda qo’l keladi.
Rang metal minerallarda qimmatli xususiyatlardan biridir, lekin metal bo’lmagan 
minerallar uchun kamroq xususiyatga egadir.
Yaltiroqlik minerallning yuza qismini yaltirashi va uning oynaga o’xshagandek, 
marvariddek va ipakday yorug’likda aks ettishida ko’rinadi.

---

Kristal: Mineralning tabiiy shakli rivojlanishi va o’sishi uchun imkoniyati 
bo’lganda uning shakli muhim ahamyatga ega bo’ladi. Bu qoyalarning 
shakllanishida normal holat emasdir.