”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

2.
 
Qurilish materiallarining tasniflanishi, standartlash, sertifikatlash va 
sifat nazorati 
Qurilish materiallarining har bir turi o‘ziga xos fizik, mexanikaviy, kimyoviy 
va maxsus xossalarga (radiatsiyaga munosabat, texnologik ishlov) ega bo‘ladi. 
Materiallarning tarkibi, strukturasi fizik-kimyoviy va texnologik jarayonlar 
ta’sirida o‘zgarishi bilan ularning barcha xossa va xususiyatlari o‘zgaradi.
Qurilish materiallari kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va sun’iy bo‘ladi.
Ular xossalariga nisbatan plastik (bitum, giltuproq) elastik (yog‘och, po‘lat, 
rezina), mo‘rt (sopol, Shisha, beton, cho‘yan), material mustahkamligiga qarab- 
mustahkamligi Yuqori (po‘lat, granit, Shisha, Shishaplast, sitall, beton-polimer), 
mustahkam (beton, yog‘och, polimerbeton, pishiq g‘isht) va mustahkamligi kichik 
(gips, ohaktosh, xom g‘isht, ko‘pikbeton, gazbeton) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallarini texnik xossalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘lish 
mumkin:
plastik materiallar - 
kuch, temperatura yoki suv ta’sirida qayta ishlanish 
xususiyatiga ega bo‘lgan materiallar (gil, bitum, mis, qo‘rg‘oshin va x..k.)
elastik materiallar 
- unga ta’sir etayotgan kuch olingandan so‘ng o‘z
shakliga qaytadigan materiallar (rezina, po‘lat, yog‘och) 
mo‘rt materiallar — 
ta’sir etayotgan kuch natijasida o‘lchami va shaklini o‘zgartirmaydi, buzilish 
hossasiga ega bo‘lgan materiallar (Shisha, cho‘yan, g‘isht va x,.k.)
A) Mustahkam — granit, temir, yog‘och
B) Mustahkamligi past — chig‘anoqtosh, somon, xom g‘isht
a) Qattiq - cho‘yan, Shisha, granit
b) Yumshoq. - yog‘och, qo‘rg‘oshin, bitum
Suv, kislota, ishqor, issiq-sovuq hamda fizik-kimyoviy jarayonlar ta’sirida 
chidamli- (klinker, plastmassalar) va chidamsiz (xom g‘isht) materiallar;

---

Izolyasiya materiallari-
issiqlik
 
o‘tkazmaydigan (mineral paxta, jun, g‘ovakli 
asbest buyumlar)
Tovushni yutuvchi- 
(pemza, qatlamli Shisha paxta, fibrolit) 
gidroizolyasion- 
(bitum, ruberoid, tol) 
elektroizolyasion- 
(rezina, chinni, marmar) xossalarga 
ega bo‘lgan materiallar.
Materiallarning ishlatilish sharoitiga ko‘ra konstruktiv (tabiiy tosh 
materiallari, beton, qorishma, sopol, yog‘och, polimerbeton, plastmassa va h.k.) va 
maxsus (issiqlik va tovush izolyasiyasi, gidroizolyasiya, bezak, korroziyaga 
chidamli, olovga bardoshli, radiatsiyadan himoyalovchi, biologik muhitga 
chidamli va x.k.) turlarga bo‘linadi.
Qurilish materiallari xossalarini raqamlar bilan baholash maqsadida 
Respublika standarti (RSt), Tarmoq standarti (TSt), Korxona standarti (KSt), 
Davlatlararo standart (DSt) lar joriy etilgan. Qurilish materiallari standartlari 
Davlat standarti qo‘mitasi bilan O‘zR Davlatarxitektqurilish tomonidan 
tasdiqlanadi. Bunday standartlar texnik shartlar; texnik talablar; buyum turlari va 
o‘lchamlari; qabul qilish qoidalari; tamg‘alash, o‘rash va tashish qoidalari va sh.k. 
xollarda bo‘lishi mumkin.
Qurilish materillaridan foydalanib bino va inshootlar qurish “Qurilish 
me’yorlari va qoidalarida” (QMQ) belgilangan bo‘lib, barcha tashkilot va 
muassasalar uchun majburiydir. Qurilish materiallarining 1947 yilda tashkil 
topgan “Standartlash halqaro tashkiloti (MOS)” talablariga javob beruvchi xillari 
ham mavjud. MOS qurilish materiallarini davlatlararo tashish va ishlatishga 
qulaylik tug‘diradi.
Zamonaviy 
texnologiya 
asrida 
qurilish 
materiallarining 
muhim o’rni 
mavjud.Ulardan qurilish faoliyatidagi foydalanishda muhimligiga qaramasdan 
hech qaysi muhandislik sohasi ulardan foydalanmasdan ish yurita olmaydi. 
Shuningdek, qurilish materiallari sanoatda , milliy iqtisodiyotning qurilish 
ishlaridagi darajasi va sifati boshqaruvida muhim yordamchi sanaladi.
Maxsus tizim uchun qurilish materiallarining maxsus tanlovlari bo’yicha aniq 
omillar mavjud. Ehtimol ularning muhimligi iqlim bilan aloqador bo’lishi 
mumkin. Avvallari turli materiallar va qurilish shakllari dunyoning turli joylarida 
iqlim sharoitlariga qarab takomillashtirilgan. Boshqa omil materiallarni 
tanlashdagi iqtisodiy omil sanaladi. Qurilish uslublarining tezlik bilan o’sishi, 
asboblar va uskunalarning takomillashuvi va qurilish sanoatidagi o’zgarishlar 
materiallar tanloviga ta’sir qilishi mumkin. O’rnatish, maxsulotning turli 
jarayonlari va qurilishdan foydalanishdagi katta farqlarga asosan talablarning 
katta : Yuqori va past haroratga chidamliligi, oddiy suv va dengiz suviga 
qarshilik, kislotalar va ishqorlar va hokozo. Shuningdek, aholi va jamoat binolari 
dastlabki bezaklari uchun materiallar, bog’lar va xiyobonlar va boshqalar 
qoyimli, ko’zni quvnatadigan, chidamli va baquvvat bo’lishi kerak. Qurilish 
materiallarining maxsus xususiyatlari asoslarini bir qancha alohida guruhlarga 
ajratish mumkin.
Misol uchun mineral biriktiruvchi materiallar havo va gidro o’rnatuv 
turlariga ajratiladi. Qurilish materiallarining asosiy xususiyatlari ularning 
ilovalariga tastlabki ta’sir sanaladi. Qurilish materiallarining faqatgina keng 

---

qamrovli bilimi turli xil xizmat holatlari uchun materialning aqlli tanlovini 
bajarishga imkon beraditandartlashtirish ahamiyati ta'kidlanishi mumkin emas. 
Buning o'ziga xos standart daraja ostida bo'lishi uchun materiallar va ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarga sifatini talab qiladi. Biroq, standartlashtirish 
ahamiyati manfaatdor sanoat standartlari va yaxshilishi, ishlab chiqarish texnik 
bilan avvalgi kimsadan mahsulotlari ustiga har biri qayta ko'rib standart joylari 
Yuqori talablar saqlashi kerak.Yolg'iz bu omil cheklangan emas. Yangi, yanada 
samarali mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda va mana shunday miqdor va sifat ham 
materiallar yutuqlari, qurish sanoati, an'anaviy materiallarlarni ishlab chiqarishini 
orttiradi.
Maxsulotning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun, turli materiallarni 
maxsus holatlarda xizmat qilishni solishtirish muhim sanaladi. Ishlatish va 
o’rnatish xarajatlari qurilish materiallari va maxsulotlarining sifatini oshirish 
orqali kamaytirilishi mumkin. Qurilish sanoati iqtisodchilari shunga ko’ra 
birinchi o’rinda qurilish materiallari bo’yicha yaxshi bilim, ikkinchi ularning 
asosiy xususiyatlarining asosidagi munosib qo’llanilishi va uchinchi ularning 
ishlab chiqarish texnologiyasi, hamda iqtisodiy ijro va samaradorlik kabilarni 
talab qiladi.
Talab qilingan bilimga ega bo’lib, qurilishdagi iqtisodchi mutaxassislar qurilish 
materiallari ishlab chiqarish va ularni joriy qilishda faol ishtirokchi bo’ladilar.
Issiqlik yutuvchanlik.
Q=C·m(t
1
-t
2
)
; kJ
Bu yerda: S- issiqlik, yutuvchanlik koeffitsienti
Q- issiqlik miqdori M- 
namunaning massasi t
1
-t
2
temperaturaning farqi
Zarbga qarshilik. 
Materialning zarbga qarshilik ko‘rsatuvchanligi, standart 
namunani buzish uchun sarf etilgan ish miqdori yoki hajm birligiga sarflangan 
solishtirma ish bilan ifodalanadi.
Ishqalanishga qarshilik. 
Materialni ishqalash doirasida ming marta 
aylantirganda namunaning 1sm
1
yuzasidan yo‘qotgan og‘irligiga ishqalanish 
deyiladi.
Plastiklik. 
Material kuch ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirsa va kuch 
olinganda avvalgi shakliga juda oz muddatda qaytsa, bunga plastiklik 
deyiladi. (qo‘rg‘oshin, pulat, loy).
Qattiqlik. 
Materiallarga o‘zidan qattiq, jism botirilgandagi qarshilik 
ko‘rsatuvchanlik xususiyati uning qattiqligi deyiladi.
Mo‘rtlik. 
Materialning kuch ta’sirida sezilarli deformatsiyalanmagan holda 
buzilib ketishi uning mo‘rtligi deyiladi. (Shisha, chuyan, beton)
2
.
1-jadval